Chrzan pospolity

29a] Chrzan pospolity- Armoracia lapathifolia

Chrzan zawiera glikozyd gorczyczny[ simgrynę] wywołujący podrażnienia skóry błon śluzowych, olejek eteryczny, sole mineralne[fosfor, siarka, potas, wapń, magnez, żelazo i sód], fitoncydy, witaminy C, B, E i prowitaminę A oraz flawonoidy, enzymy, białka, cukry i aminokwasy.

Chrzan ma działanie bakteriobójcze, wirusobójcze, grzybobójcze i pierwotniakobójcze, drażniące a przez to pobudzające ukrwienie naskórka.

Używany jest w chorobach krążeniowych, reumatycznych i jako środek rozgrzewający oraz zewnętrznie w postaci smarowań, okładów i plastrów.

W warunkach domowych chrzan stosuje się do wewnątrz w postaci syropu na apetyt, przy anemii, awitaminozie i chronicznych katarach.

Syrop sporządza się z 10dag oczyszczonego i utartego korzenia zmieszanego z 1/2 szkl ostudzonej, przegotowanej wody i zostawia pod przykryciem na 30min. Następnie wyciska się sok przez płótno i dodaje się do niego 10dag miodu lub syropu cukrowego. Dorośli zażywają po 1 łyżce, a dzieci po 1 łyżeczce.

W bólach reumatycznych, artretycznych, a nawet w stanach zapalnych stawów i nadwyrężeniu ścięgien można stosować okłady z utartej miazgi chrzanu.

Miejsce bolesne należy uprzednio nasmarować wazeliną lub tłuszczem. Miazgę rozłożoną na płótnie

przykładać wyłącznie na chore miejsce pod ceratką i trzymać w cieple tylko do momentu silnego pieczenia.

W artretyzmie można używać wyciśniętego soku z korzenia w połączeniu z amoniakiem [na 4 części soku - 1 część amoniaku], wcierając go przed snem w stopy.

Przy awitaminozie lub fizycznym wyczerpaniu poleca się wyciąg z 1 łyżeczki utartego korzenia na 1 szkl gotowanej wody, wina lub piwa. Pić 3 razy dziennie po 1 łyżeczce.

Taki wyciąg może służyć do płukania jamy ustnej dla dezynfekcji i wzmocnienia dziąseł.

Uwaga: Niewskazane jest spożywanie chrzanu przy marskości wątroby, w stanach zapalnych nerek lub przewodu pokarmowego.

29b] Chrzan pospolity

Artretyzm - miejsce zaatakowane artretyzmem okładać na kilka minut do 30min warstwą świeżego

warstwą świeżego, utartego chrzanu, przyłożyć ceratkę. Okład trzymać, aż pojawi się zaczerwienienie - ale nie bąble. Okład powtórzyć, gdy zniknie zaczerwienienie. Jednocześnie poprawić pracę nerek stosując Urogran, Reumogran, Urosan, Reumosan lub Fitolizynę.

Stosowanie chrzanu jest wskazane astmie, atonii w trawieniu, braku apetytu, zapalenia oskrzeli, gościec, gruźlica, niedobory wit C, paraliż, puchlina wodna, reumatyzm, skrofuloza, schorzenie wątroby, stany zapalne nerek, kamica nerkowa, stany zapalne korzonków nerwowych.

Uwaga: używanie chrzanu powinno być ostrożnie dawkowane przy zapaleniach przewodu

pokarmowego, wątroby, nerek.

Macerat: 15-30g chrzanu na 1 litr wody- macerować 12 godz. Popijać 2 szkl dziennie między posiłkami

przy artretyzmie.

Syrop- korzeń chrzanu pokroić na talarki, ułożyć na talerzu, przesypać cukrem. Jako środek żółciopędny popijać 1-2 łyżeczki dziennie.

Miąższ w postaci okładu stosować na gościec przy obrzęku stawów - 30min.

Zewnętrznie chrzan stosuje się przy bólach mięśniowych w plecach i w pasie, przeziębieniach, ropiejących ranach, zapaleniu korzonków nerwowych, wrzodów, zapaleniu uszu. piegów.

W przypadku sensacji sercowych, niedomodze mięśnia sercowego, niedomykalności zastawek serca i kołataniach serca można nosić na szyi w okolicy serca niewielki woreczek zawierający drobno ustrugany i ususzony chrzan lub małą poduszeczkę z nasionami gorczycy białej.

Sok chrzanowy używany bywa do rozjaśniania piegów i plam na twarzy. Wpływa też na lepszą regenerację naskórka.

29c] Chrzan pospolity

Surowiec chrzanu zawiera olejek lotny, witaminę A, B1, B2, C, sole mineralne i fitoncydy.

Olejek lotny chrzanu drażni błony śluzowe skóry, a w większych dawkach może doprowadzić do stanów zapalnych.

Korzeń chrzanu przyjmowany umiarkowanie i w małych dawkach reguluje czynności żołądka, jelit,

wzmaga apetyt i korzystnie wpływa na różne procesy wewnętrzne organizmu.

Bakteriobójcze właściwości fitoncydów, a także olejku lotnego i wiele innych mało dotąd, zbadanych substancji zawartych w korzeniu chrzanu sprawia, że przetwory tego surowca w postaci utartego korzenia albo też odwaru, syropu lub innych gotowych preparatów działają przy nieżycie oskrzeli i wykrztuśnie, a w przypadku niektórych bolesnych schorzeń dróg moczowych przeciwdziałają rozwojowi, łagodzi bóle, ale przedawkowane mogą potęgować zapalenie błon śluzowych i inne niepożądane objawy.

Przetwory chrzanu przeciwdziałają także zmęczeniu wiosennemu.

W medycynie ludowej chrzanu używa się także do uśmierzania bólów mięśni w plecach, w zapaleniach korzonków nerwowych oraz w gośćcu i innych podobnych schorzeniach reumatycznych. Należy przykładać pokrajane plasterki świeżego chrzanu albo też nacierać bolące miejsca miazgą z potartego chrzanu.

W tych samych dolegliwościach stosuje się także potarty chrzan jako dodatek do ciepłej kąpieli całego ciała (50-100 g chrzanu na 1/3 wanny wody), a w puchlinie wodnej nóg do kąpieli nóg aż do kolan.

(W przypadku zapalenia korzonków nerwowych patrz także Hydroterapia - przemienne ciepłe i zimne polewanie kolan i ud).

29d] Chrzan pospolity

Surowiec zielarski : korzeń - Armoracae radix recens (Radix Armoraciae). Zawartość: m.in. glikozyd sinigryna, prowitamina A, witaminy z grupy B, witamina C, sole mineralne (wapń, potas, fosfor), enzymy mirozyna i mirozynaza.

Działanie: chrzan przejawia działanie grzybobójcze, bakteriobójcze oraz niewielkie moczopędne, pobudza wydzielanie soków trawiennych, zaleca się go w kamicy nerkowej, zwykłej niestrawności, w

niedokwaśności; zewnętrznie w okładach łagodzących dolegliwości reumatyczne, nerwo- i mięśniobóle.

Co mówią stare księgi?

„Korzeń znajomy rośnie w ogrodach, różnie się go zaprawia do mięsa i ryb. Rozwalnia lepką flegmę w żołądku i piersiach; kobietom przyśpiesza czyszczenie się miesięczne i z tego powodu należy się strzec

użycia jego kobietom skłonnym do krwistych upławów. Doświadczenie nauczyło, iż chrzan na czczo zażyty przyśpiesza stolec, wymioty sprawia, kamienie i robaki wypędza, wraz z winem i piwem wygotowany, uznany jest za wyborne przeciw szkorbutowi lekarstwo. Chcąc chrzan używać a lekarstwo na ów czas trze się go do wody, w takim stanie zostawia się przez niejaki czas, potem sok się z tego wyciska, zaprawiwszy nieco cukrem, stawia się w jakimś naczyniu do wystania, po czym nalewa się w szklaneczki, a resztę mocno się szpuntuje. Kto by sobie życzył wina, zamiast wody do nalania użyć, może na garść drobno pokrajanego chrzanu pół kwarty nalać wina, a potem dobrze zaszpuntowawszy dać się przez kilka dni wystać w piwnicy, lub w chłodnym miejscu, a do zażycia dość będzie 1 do 2 łyżek na raz. (...) Zewnętrznie używa się chrzanu utartego, przykładając na skórę, jako środek drażniący i zczerwieniejący, w chorobach ocznych i bólu zębów, za uszami, lub po karku przykłada się, dzieciom zaś w febrze, na ściągnienie, przykłada się na łydki lub podeszwy.” (Krzysztof Jakub Mellin, XIX wiek) „Korzeń i w domowem i lekarskiem użyciu jest bardzo pomocny (...) jest ostry i gryzący, a zatem rozwalenia flegmiste, zamulenia żołądka; tenże umacnia i rozgrzewa potężnie (...) służy osobliwie na leczenie szkorbutu, zatkania wnętrzności
rozwalnia, pędzi mocz, a przeto jest skutecznym na puchlinę i robaki lekarstwem. Wziąwszy soku z utartych korzeni i miodu praśnego równe części gotować, szumując aż do miernej gęstości, biorąc go pół na pół, a nawet całej łyżce, kilka razy na dzień. Używał tego syropu z wielkim skutkiem na chrypki Lanzoni i Ettmiller, a wielkich doznali jego skutków w zaduszeniach flegmistych. Drugi sposób jest, sok z korzeni wyciśniony z równymi częściami miodu zmieszawszy, brać po pół łyżki i kilka razy na dzień. Uśmierza dziwne boleści z kamienia pochodzące (...) tak użyty, niezmierną moc piasku z moczem wypędzał.

Korzeniem gotowanym w wodzie póki był gorącym, rozpuszczał kamienie pęcherza i nerek Lobb. Może

być używany i następującym sposobem. Oczyszczony i opłukany, na tarce utrzeć, lub pokrajać, wziąwszy go łyżek dwie w kwarcie octu winnego, a w niedostatku piwnego, lub miodowego, byle tęgiego moczyć przez godzin 24, i przecedziwszy wziąć małą szklankę tego octu do kwarty wody, osłodziwszy miodem (jeśli być może), po pół szklanki co trzy godziny wypijać. Rozrzedzonego octu wziąwszy część jedną do trzech części wody do płukania dziąseł i ust, umacnia pierwsze, cuchnięcie drugich odwraca. Tymże octem samym przez się części

paraliżem naruszone dwa razy na dzień, co jest z rana i pod wieczór nacierać, rzecz wielce pomocna. (...) Tarty zaś z ośrodkiem chleba i z octem zmieszany, przykładając na łydki, podeszwy, lub ręce (...) siły wznieca, gorączkę zbyteczną, a z nią majaczenia i bóle głowy uśmierza.” (J. Dziarkowski, XIX wiek) „Ostry, zawarty w korzeniu chrzany olejek działa podniecająco i przeciwszkorbutycznie, poprawia trawienie i pobudza apetyt. Jako przyprawa do potraw powoduje niekiedy

u osób chorych na żołądek, odbijanie, zgagę i ból głowy. Chrzan, zażywany w jakiejkolwiek formie, działa nader skutecznie w zimnicy, puchlinie, gnilcu, czyli szkorbucie, impotencji, dychawicy, zaflegmieniu, chorobach płucnych, reumatyzmie, artretyzmie. Zażywany rano na czczo łagodnie przeczyszcza, pędzi wiatry i robaki.

Nastój winny przyrządza się w ten sposób, że garść utartego chrzanu zalewa się pół litrem białego wina, dobrze korkuje i pozostawia w miejscu chłodnym, najlepiej w piwnicy. Po kilku dniach zażywa się, po 3

łyżki dziennie. Sok z chrzanu przyrządza się w ten sposób, że naprzód utarty chrzan moczy się przez pół godziny w wodzie, wyjmuje, wyciska przez płatek, słodzi i zażywa codziennie, po łyżeczce od kawy. Zewnętrznie używa się chrzanu moczonego w wódce do nacierania osłabionych krwawiących dziąseł, do smarowania w reumatyzmie, nerwobólach, kurczach piersiowych i żołądkowych. Dobry środek na piegi i plamy na twarzy przyrządza się w następujący sposób: Drobno pokrajany korzeń chrzanu zalewa się mocnym winnym octem i stawia w miejscu chłodnym, na 14 dni, po czym zlewa i płynem tym lekko naciera plamy, 2 razy dziennie; albo drobno pokrojony korzeń gotuje się w mleku i tym twarz zmywa. Utarty, zwilżony octem i przyłożony do ciała korzeń w krótkim czasie powoduje zaczerwienienie, a nawet pęcherze i pod tym względem przewyższa nawet kantarydy i gorczycę. Doskonały plaster z chrzanu przyrządza się w następujący sposób: Łyżkę gorczycy tłuczonej, dwie łyżki utartego chrzanu, łyżkę mąki i tyleż soli

kuchennej zarabia się z octem na ciasto, smaruje grubo chustkę i przykłada, trzymając tak długo, aż skóra się zrumieni. Po odjęciu przemywa się to miejsce wodą z mlekiem. Celem wzmożenia działania smaruje się ciało przedtem octem.” (Stanisław Breyer, XX wiek)

29e] Chrzan pospolity

Chrzan pospolity Armoracia lapathifolia Gilib. jest byliną z rodziny krzyżowych Cruciferae.

Występuje w Europie Azji. W stanie naturalnym można go spotkać w całej Polsce. Jest również uprawiany do celów spożywczo-dietetycznych, przyprawowych, a także leczniczych.

Do celów leczniczych wykorzystuje się korzenie i liście chrzanu, które to surowce zawierają glikozydy siarkocyjanowe, m.in. sinigrynę wywołującą podrażnienia skóry i błon śluzowych, ponadto olejek eteryczny, sole mineralne (zawierające fosfor, siarkę, potas, wapń, żelazo, sód i magnez), fitoncydy, witaminy C, B, E i prowitaminę A oraz flawonoidy, cukry, enzymy i aminokwasy.

Świeże liście i korzenie chrzanu mają działanie bakterio-, wiruso-, grzybo- i pierwotniakobójcze.

Dodatek chrzanu do posiłków pobudza wydzielanie soków trawiennych, wzmaga przemianę materii,

poprawia pracę wątroby i nerek.

Z uwagi na dużą zawartość wit. C (0,3%) przetwory z chrzanu i z jego dodatkiem zwiększają odporność organizmu.

W medycynie ludowej chrzan od wielu wieków cieszył się dużą popularnością. Marcin z Urzędowa w

swoim "Herbarzu Polskim" z 1593 r. wspomina chrzan jako "... ziele znakomite w Polsce, które wpływa na zdrowie i przedłuża życie".

Pozytywne działanie lecznicze chrzanu, przede wszystkim kontaktowe na skórę, jest często podkreślane przez lekarzy naturoterapeutów i radiestetów.

Niektórzy z nich zalecają, aby w schorzeniach układu krążenia nosić w płóciennych woreczkach na

piersiach czyste, oskrobane, małe kawałeczki chrzanu.

Dolne długie liście chrzanu ułożone na głowie i przewiązane płócienną chustką chronią skutecznie

w upalne dni przed porażeniem słonecznym. Uśmierzają również ból głowy. Były i nadal są często używane na wsiach przez kobiety pracujące w polu jako ochrona głowy przed słońcem.

Uwaga: Nie wolno spożywać chrzanu osobom cierpiącym na marskość wątroby, stany zapalne przewodu pokarmowego, schorzenia nerek!

Syrop chrzanowy z miodem i sokiem z cytryny

Do 200g świeżo utartego chrzanu dodać 1 szklankę chłodnej, przegotowanej wody, wymieszać i

pozostawić na 1 godz. w temperaturze pokojowej. Następnie wycisnąć dokładnie sok przez wygotowane płótno i dodać do soku 200 g miodu pszczelego (najlepiej lipowego lub spadziowego) oraz nieco soku z cytryny. Całość dobrze wymieszać. Pić po 1 łyżce stołowej 3-4 razy dziennie z ciepłą przegotowaną wodą, dzieci po 1 łyżeczce w kaszlu, zapaleniu oskrzeli, zaflegmieniu płuc, w grypie, w nieżytach górnych dróg oddechowych oraz w celu poprawienia apetytu.

Tonik chrzanowy z miodem

Do syropu chrzanowego z miodem dodać bule wino gronowe w stosunku 1 cz. syropu i 2 cz. wina.

Dobrze wymieszać. Smarować twarz (uważając, by nie podrażnić oczu) 2-3 razy w tygodniu w celu rozjaśnienia piegów i plam, w regeneracji naskórka.

"Ciasto chrzanowe"

Ciasto chrzanowe wspomaga leczenie zapalenia stawów, uśmierza bóle reumatyczne i artretyczne. Przygotowuje się go z: 1/2 kg mąki (może być razowa), 10 dag drobno utartego chrzanu, 1 łyżka stołowa oleju i nieco wody; wymieszać i zagnieść ciasto, tak jak na pierogi. Rozwałkować na dość duże plastry (placki) grubości 0,5-1,0 cm. Lekko ogrzane (przy piecu lub kaloryferach) ciasto położyć na bolące mięśnie, stawy, kręgosłup. Owinąć ręcznikiem i trzymać 15-20 min do odczucia silnego pieczenia. Ciasto zdjąć, wytrzeć ciało, a zaczerwienione miejsca posmarować olejem słonecznikowym. Ciasto chrzanowe do ponownego wykorzystania zwinąć, włożyć do stoika i trzymać w chłodzie.

W czasie przeziębienia można również stosować ciasto chrzanowe podobnie jak bańki, układając na

plecach, ramionach. Uważać, by nie podrażnić skóry.

Miazgą chrzanową w latach 60. i 70. leczono skutecznie gościec stawowy, reumatyzm i artretyzm na oddziale reumatologii w jednym ze szpitali w Bydgoszczy. Szkoda, że zaniechano już tej metody, wszakże chrzanu w Polsce nie brakuje.

Chrzan pospolity (Cochlearia armoracia L.)

Inne nazwy: chrzan zwyczajny, chrzan warzęcha, krenos (Nazwa cygańska).

Angielska: Horse-radish. Francuska: Raifort. Niemiecka: Meerrettich. Rosyjska: chrien.

Chociaż uprawiany był w czasach bardzo dawnych (ponad 2000 lat temu), nie wiadomo, na ile znali chrzan starożytni Grecy i Rzymianie, bo wzmianki o tej roślinie w dziełach Dioskoridesa czy Pliniusza są dość nieklarowne. Na pewno jednak wspomina już o nim w XII wieku św. Hildegarda, a w XV w. jego uprawy w Niemczech rozpowszechniał margrabia Johannes Alchimista.

W 1593 roku Marcin z Urzędowa w swoim Herbarzu polskim stwierdza, że „chrzan, ziele znakomite w

Polsce jest prawie jak pieprz". A Syreniusz poleca go „na bolenie głowy... i polepszenie trawienia".

Na polskiej wsi od stuleci chrzan jest ludowym, naturalnym konserwantem - sok z korzenia dodany do

mleka hamuje jego przedwczesne kwaśnienie (szczególnie latem w dni burzowe), osełka masła obłożona liśćmi chrzanu znacznie wolniej jełczeje, pokrojone korzenie rozłożone w spiżarni zapobiegają psuciu się przetworów, a wrzucone do słoi przeciwdziałają mięknięciu kwaszonych ogórków i marynowanych grzybów.

Najlepszy wiejski chleb piecze się na chrzanowym liściu. Suszony chrzan noszony w kieszonce niweluje szkodliwe dla człowieka promieniowania, m.in. groźnych płynących pod ziemią żył wodnych. Niektórzy rolnicy do dzisiaj sadzą chrzan w małych przyzagrodowych, nie opryskiwanych sadach, co hamuje rozwój grzybni na drzewach.

Chrzan pochodzi prawdopodobnie z Europy Wschodniej, zwłaszcza z rejonu Wołga - Don. Do Europy Środkowej sprowadzony został przez Słowian, a w Polsce znany jest na pewno już od XII wieku.

Dzisiaj jego uprawa obejmuje prawie wszystkie kontynenty. Na terenie całej Polski rośnie również dziko w miejscach wilgotnych - koło rowów, nad brzegami rzek, w ogrodach, parkach, na przypłociach i przy miedzach.

Chrzan jest rośliną składającą się z licznych, mięsistych, białożółtawych korzeni, które mogą osiągać

średnicę do 10 cm i długość do 60 cm i więcej. Część jadalną stanowi korzeń główny - długi, cylindryczny o białym, nieco włóknistym miąższu.

Chociaż w Polsce uprawia się jedną odmianę tej rośliny, to jednak możemy wyodrębnić sporo typów

lokalnych różniących się wielkością i siłą wzrostu korzenia, ostrością smaku czy ulistnieniem i kształtem liści. Najczęściej na naszych polach uprawiamy chrzan Malińsk i, Czeski, Bawarski i Śląski.

Korzeń chrzanu zawiera bakterio- i grzybobójcze fitoncydy, gorczyczny olejek eteryczny o znacznej

zawartości siarki - izotiocyjanian allilu, flawonoidy, enzymy, cukry,, białka, aminokwasy, witaminy -

prowitaminę A, B, C (aż 100 mg w 100 g suchej masy) i E, sole mineralne - m.in. wapń, magnez, żelazo, fosfor i potas.

Tarty chrzan ma duże znaczenie dietetyczne - ułatwia trawienie białek zwierzęcych, pobudza wydzielanie soków trawiennych, ułatwia przyswajanie pokarmów, usprawnia całą przemianę materii.

Ponieważ działa zabójczo na niektóre bakterie, skutecznie odkaża górne drogi oddechowe.

Jego właściwości rozgrzewające przynoszą ulgę w reumatyzmie, bólach korzonkowych i różnego rodzaju nerwobólach.

Jest wreszcie dostarczycielem naturalnych witamin, przede wszystkim kwasu askorbinowego (wit. C), skutecznie likwidując m.in. krwawienia z dziąseł.

Z chrzanowego korzenia możemy domowym sposobem przygotować przetwory dietetyczne i lecznicze.

Chrzan jako przyprawa. Świeżo utarty korzeń zakwaszamy sokiem z cytryny, kwaskiem

cytrynowym lub octem winnym. Z dodatkiem odrobiny cukru i śmietany stanowi doskonałą przyprawę trawienną do mięs, ryb, sosów, a nawet do tłustych serów. Doskonale łączy się również z gotowanymi

i utartymi burakami ćwikłowymi — powstaje w ten sposób staropolska „ćwikła z chrzanem".

Syrop chrzanowy. Około 100 g świeżego utartego chrzanu mieszamy z 1/2 szklanki przegotowanej

ostudzonej wody, odstawiamy pod przykryciem na 30 minut, wyciskamy przez płótno i dodajemy 100

g miodu. Powstały syrop pijemy 3 razy dziennie po łyżce stołowej przy kaszlu i nieżycie górnych dróg oddechowych. Dzieci jedną łyżeczkę od herbaty.

Wino chrzanowe. 100 g utartego chrzanu zalewamy butelką wina. Po 24 godzinach przecedzamy

przez gęste płótno. Pijemy 3 razy dziennie po łyżeczce przy awitaminozie i fizycznym wyczerpaniu.

Piwo chrzanowe. Około 50 g świeżego korzenia drobno siekamy i zalewamy litrem piwa,

pozostawiamy pod przykryciem na 1 dzień, odcedzamy i pijemy małymi porcjami w ciągu 2-3 dni w

celu oczyszczenia nerek ze zbędnych złogów. Kurację można powtórzyć kilkakrotnie, ale z 4-5

dniową przerwą.

Nalewka chrzanowa. Około 100 g tartego chrzanu zalewamy szklanką czystej wódki, odstawiamy na

tydzień w zakręconej butelce, odcedzamy przez gęste płótno (a nawet wyciskamy pozostałość).

Powstałą nalewką smarujemy chore miejsca przy bólach korzonkowych, rwie kulszowej, reumatyzmie.

Okład z miazgi. Utarty chrzan przykładamy na chore miejsce, przykrywamy ceratką i trzymamy aż

do uczucia silnego pieczenia. Po zdjęciu okładu skórę wycieramy do sucha i smarujemy cienką

warstwą wazeliny kosmetycznej.

Zalety tej rośliny sławiło w historii polskiego ziołolecznictwa wielu autorów, a o jej wszechstronnym

działaniu dowiadujemy się m.in. z zielnika Spiczyńskiego (1556 r.): „Chrzan przychodzi nie tylko do

przysmaku stołowego używania, ale do lekarstw. Starożytni czynili z chrzanu lekarstwo przeciwko

boleniu głowy zaziębionej tym sposobem: chrzan drobno pokrajawszy suszyli i miałko utartego po

łyżce z winem ciepłem choremu pić dawali, każąc mu się zaraz w pościeli co najlepiej pocić (...) Mocz

nad przyrodzenie zatrzymany potężnie wywodzi utarty a w winie i w maśle smażony, a na łono i na

krzyże co najcieplej przykładany (...) Kamień krzy i moczem wywodzi, jako i rzodkiew, w talarki

nakrajany i w winie białem przez noc moczony i trunkiem używany (...) Zimny żołądek zagrzewa i

przeto sposobny do trawienia czyni (...) Duszność w piersiach układa, rozgrzaniem swem truciznom i

jadom odpór daje.

---