1. IDENTYFIKACJA SUBSTANCJI

Nazwa produktu: Selen

Wzór chemiczny: Se

Producent:

Dostawca:

Użytkownik:

Telefon awaryjny: (042) 631 47 24 (informacja toksykologiczna w Polsce)

2. SKŁAD I INFORMACJA O SKŁADNIKACH

Składnik stwarzający zagrożenie:

Nazwa chemiczna	% wag.	Nr CAS	Nr EINECS	Symbol ostrzegawczy	Symbole zagrożenia (R)
selen	100	7782-49-2	231-957-4	T	40-20/21/22

3. IDENTYFIKACJA ZAGROŻEŃ

Pierwiastey niebezpieczna w myśl dyrektywy 1999/45/EEG.

Zagrożenie pożarowe: Metal, niepalny. Zagrożeniem są duże koncentracje pyłów.

Zagrożenie toksykologiczne: Substancja trująca. Objawami zatrucia jest przede wszystkim nieżyt żołądkowo-jelitowy, bóle głowy i mięśni, objawy uszkodzenia nerek, wątroby.

Zagrożenie ekotoksykologiczne: Selen działa toksycznie na żywe organizmy. W wodzie ulega akumulacji w osadach.

4. PIERWSZA POMOC

Uwaga: W pierwszej kolejności należy wyprowadzić poszkodowaną osobę ze skażonego selenem środowiska. Ułożyć na lewym boku z głową skierowaną w dół.

Zatrucie inhalacyjne:
1.	W przypadku wystąpienia takiej potrzeby - wykonać sztuczne oddychanie lub podać tlen - najlepiej jeśli tego dokona osoba przeszkolona.
2.	Zapewnić pomoc lekarską.
Zatrucie doustne:
1.	W razie zatrucia doustnego, przepłukać usta wodą, dać do wypicia 2-3 szklanki wody i skontaktować się z lekarzem lub centrum toksykologicznym. Podać osobie przytomnej środki wymiotne o ile nie upłynęło zbyt wiele czasu od momentu zatrucia. Natychmiast przepłukać żołądek wodą.
2.	Do chwili odtransportowania do szpitala choremu zapewnić spokój, leżenie i ciepło.

Skażenie oczu:
1.		Przemyć skażone oczy strumieniem letniej wody przez 15 - 20 minut, przy wywiniętych powiekach.
2.		Zapewnić pomoc okulisty.
Skażenie skóry:
1.	Zdjąć skażone ubranie. Oczyścić mechanicznie skażoną skórę, przemyć dużą ilością wody, następnie alkoholem oraz wodą z łagodnym mydłem.
2.	W przypadku, gdy podrażnienie skóry nie przemija, skonsultować się z lekarzem dermatologiem.

5. POSTĘPOWANIE W PRZYPADKU POŻARU:

Szczególne zagrożenia:	Pyły selenu ulegają zapaleniu pod wpływem ognia lub działania wysokiej temperatury. Szczególnym zagrożeniem jest wzbijający się pył.
Środki gaśnicze:	Stosować środki odpowiadające naturze pożaru.
Zalecenia szczegółowe:	Mały pożar gasić gaśnicą śniegową (CO2) lub proszkową (ABC lub BC), duży pożar gasić pianą lub w ostateczności rozproszonymi prądami wody. Uwaga: Unikać wzbijania się pyłu.
Środki ochrony strażaków:	Kombinezony ochronne, niezależne aparaty oddechowe. Pył strącać rozproszonymi strumieniami wody lub piany.

6. POSTĘPOWANIE W PRZYPADKU NIEZAMIERZONEGO UWOLNIENIA DO ŚRODOWISKA

Zalecenia ogólne:	W przypadku wydostania się większej ilości selenu do środowiska, skażony teren należy wyizolować z otoczenia, a poza jego obręb wyprowadzić osoby postronne. W pierwszej kolejności odciąć źródło skażania środowiska. W razie potrzeby wezwać ekipy ratownicze. Unikać wzbijania się pyłu.
Środki ochrony osobistej:	Unikać kontaktu z uwalniającym się selenem. Stosować ubrania ochronne z tkanin powlekanych, rękawice ochronne, okulary ochronne w szczelnej obudowie, ochrony dróg oddechowych przed pyłem. Należy pamiętać o ograniczonym czasie działania ochronnego filtrów cząsteczkowych filtr cząsteczkowy oznaczony kolorem białym i symbolem P2).
Zalecenia szczegółowe:	Wzbijający się pył strącać rozproszoną wodą lub piana. Rozsypaną substancję ostrożnie, mechanicznie zebrać do szczelnego pojemnika. Zebrać również skażoną glebę.
Zabezpieczenie środowiska:	Zabezpieczyć studzienki ściekowe. W przypadku skażenia wód powiadomić odpowiednie władze. Skażony grunt podlega wymianie.

7. POSTĘPOWANIE Z SUBSTANCJĄ I JEJ MAGAZYNOWANIE

Zapobieganie zatruciom:

Podczas stosowania selenu nie jeść, nie pić, unikać kontaktów z selenem, unikać wdychania pyłów, przestrzegać zasad higieny osobistej, stosować odzież i sprzęt ochrony osobistej, pracować w wentylowanym pomieszczeniu. Przechowywać w zamknięciu, poza zasięgiem dzieci.

Magazynowanie:

W oryginalnych, właściwie oznakowanych, dokładnie zamkniętych opakowaniach w magazynie substancji trujących, wyposażonym w instalację wentylacyjną, z dala od żywności, paszy i napojów, w oddzieleniu od silnych substancji utleniających i konfliktowych. Przechowywać w pomieszczeniach suchych i chłodnych. Pomieszczenia muszą być pod stałą kontrolą i zamykane oraz odpowiednio oznaczone. Opakowaniami są beczki stalowe, butelki szklane lub plastikowe.

8. KONTROLA NARAŻENIA I ŚRODKI OCHRONY INDYWIDUALNEJ

Rozwiązania techniczne: Ogólne - niezbędne do prawidłowego przewozu, magazynowania i stosowania selenu. Sprawna wentylacja.

Najwyższe dopuszczalne stężenie w środowisku pracy:

NDS - 0,1 mg/m³

NDSCh - 0,3 mg/m³

Ochrony osobiste

Drogi oddechowe:	Maski ochronne z filtrami pyłów P2.
Ręce:	Rękawice ochronne z tworzywa sztucznego.
Oczy:	Okulary ochronne w szczelnej obudowie.
Skóra i ciało:	Ubrania ochronne ze zwartej tkaniny. Fartuchy ochronne.
Inne informacje:	Higiena pracy: obowiązują przepisy ogólne przemysłowej higieny pracy. Unikać bezpośredniego kontaktu powierzchni ciała i dróg oddechowych z selenem Nie wdychać pyłów. Zanieczyszczone ubranie wymienić. Po pracy dokładnie wymyć powierzchnię ciała. Nie jeść, nie pić podczas pracy. Natychmiast usuwać wszelkie rozsypy selenu.

Polskie Normy Ochronne:

PN-86/Z-04050.01 - Ochrona czystości powietrza. Przyrządy i zestawy do pobierania próbek. Postanowienia ogólne.

PN-89/Z-04008.07 - Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Postanowienia ogólne. Zasady pobierania próbek w środowisku pracy i interpretacja wyników.

Ocena narażenia: Zgodnie z normami polskimi dotyczącymi selenu.

9. WŁAŚCIWOŚCI FIZYKOCHEMICZNE

9.1	Masa atomowa: 78,96 g/mol
9.2	Postać fizyczna, barwa, zapach, inne: Selen jest pierwiastkiem chemicznym należącym do grupy 16 (VI głównej) układu okresowego, tzw. tlenowców. Jest niemetalem. Selen jest pierwiastkiem rzadko spotykanym. Zawartość tego pierwiastka w skorupie ziemskiej wynosi 1.10^- 5%. Tzw. selen metaliczny ma barwę niebieskoszarą Selen ma sześć izotopów trwałych i kilka odmian alotropowych. Najtrwalszą jest odmiana szara, tzw. metaliczna, krystalizująca w układzie heksagonalnym. Selen jest półprzewodnikiem, którego przewodnictwo znacznie wzrasta pod wpływem światła. Selen czerwony występuje w dwóch odmianach α i β, krystalizujących w układzie jednoskośnym.
9.3	Gęstość: 4,81 g/cm^3- selen szary; (20oC)
9.4	Temperatura topnienia: 220,2^oC
9.5	Temperatura wrzenia: 689,4^oC
9.6	Rozpuszczalność w wodzie i innych rozpuszczalnikach: Selen nie rozpuszcza się w wodzie, rozpuszcza się w chloroformie, disiarczku węgla, kwasie siarkowym(VI).
9.7	Inne: Selen towarzyszy siarce i jej związkom. Bezpostaciowy otrzymuje się przez redukcję związków selenu w roztworach wodnych.. Podczas ogrzewania selen bezpostaciowy i selen czerwony przechodzą monotropowo w selen szary. W temperaturze pokojowej selen jest chemicznie nieaktywny. W związkach występuje na stopniach utlenienia -2, +2 i +6. Ditlenek selenu jest bezwodnikiem kwasu selenowego. Otrzymywany jest jako produkt uboczny przy rafinacji miedzi oraz produkcji kwasu siarkowego. Wolny selen uzyskuje się przez redukcję kwasu selenowego ditlenkiem siarki. Przeciętna zawartość selenu w glebach mieści się w granicach 0,1 - 2 mg/kg. Selen szary używany jest głównie do wytwarzania ogniw fotoelektrycznych. Stosowany bywa także jako dodatek do stali i do barwienia szkła na czerwono..

10. STABILNOŚĆ I REAKTYWNOŚĆ

Stabilność i reaktywność:	Podczas ogrzewania selen bezpostaciowy i selen czerwony przechodzą monotropowo w selen szary. W temperaturze pokojowej selen jest chemicznie nieaktywny. W związkach występuje na stopniach utlenienia -2, +2 i +6.
Właściwości korozyjne:	Brak

11. INFORMACJE TOKSYKOLOGICZNE

Drogi narażenia człowieka: Wdychanie, spożycie, kontakt ze skórą.

Informacja ogólna: Selen wchłonięty do organizmu, początkowo wiązany jest przez krwinki czerwone oraz albuminy i globuminy osocza, a następnie transportowany do tkanek. Stosunek zawartości selenu w krwinkach czerwonych do zawartości w osoczu wynosi jak 3 : 1. Z największą wydajnością odkładany jest w wątrobie i nerkach. Selen przechodzi również przez łożysko i przedostaje się do płodu. Odkłada się również we włosach i paznokciach. Wydalanie selenu następuje z moczem. Z kałem wydalanie jest dwukrotnie mniejsze. Selen wchodzi w skład peroksydazy glutationowej, wykazującej dzianie czynnika przeciwutleniającego, zapobiegającego głównie utlenianiu hemoglobiny. Mechanizm działania toksycznego selenu polega najprawdopodobniej na jego kompetycyjnym działaniu z siarką i zaburzeniu jej prawidłowego fizjologicznego metabolizmu. Za zaburzenia może być odpowiedzialna selenocysteina i selenometionina. Nie wyklucza się toksycznego działania selenu w procesach oksydacyjnych, np. glutationu, koenzymu A, kwasu liponowego.

Selen i jego związki przenikają do organizmów ludzkich wskutek spożywania roślin i mięsa zwierząt oraz ryb, zawierających nienaturalnie wysokie dawki selenu i jego związków.

Dane toksykologiczne:

LD_{50(doustnie, szczur) =} 6700 mg/kg

Działanie miejscowe:

Wdychanie pyłów: Następstwem narażenia na pył selenu jest obrzęk płuc wraz z odoskrzelowym zapaleniem płuc. W zatruciach doustnych występują nudności, wymioty, biegunka, ból głowy, bóle mięśniowe, ślinotok, bóle brzucha, wstrząs, ospałość (letarg), trudności w oddychaniu, kaszel z bólem w klatce piersiowej uszkodzenie wątroby i niewydolność nerek.. W cięższych przypadkach - oddech staje się krótszy i pojawia się pienista ślina (obrzęk płuc).

Spożycie: Następstwami są nudności, wymioty biegunka, ból głowy Po 2-3 dniach po narażeniu może powstać niedomoga nerek i wątroby.

Kontakt ze skórą: Może pojawić się podrażnienie i rumień.

Kontakt z oczami: Może pojawić się silne podrażnienie, zaczerwienienie i ból.

Zatrucia przewlekłe objawiają się podobnymi następstwami, lecz o mniej nasilonym charakterze. Nasilenie poszczególnych objawów może być różne, a ich zespół określa się ogólnie jako selenoza.

Następstwami ostrego zatrucia selenem są : zanik mięśnia sercowego i narządów miąższowych, niedokrwistość ślinotok. Wzrasta temperatura ciała, pojawia się suchy kaszel, ból głowy, przyspieszone tętno. Wyczuwa się zapach czosnku w wydychanym powietrzu. W okresie późniejszym pojawić się może zapalenie i obrzęk płuc, wypadanie owłosienia, ostra próchnica zębów, ślepota.

12. INFORMACJE EKOLOGICZNE

Stopień zagrożenia wód: skrajny

13. POSTĘPOWANIE Z ODPADAMI

Metody unieszkodliwiania:

Zgodnie z ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz.U.62 poz.628) oraz rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów (Dz.U.112 poz.1206).

Zawartość opakowania wg:

rodzaju 10 08 04 - odpady z hutnictwa pozostałych metali nieżelaznych - cząstki i pyły,

Sposób likwidacji A1(A3): „Procesy spalania odpadów niebezpiecznych nie zawierających związków chlorowcoorganicznych...., w obrotowych piecach do produkcji cementu lub wapna” (po rozładowaniu opakowań).

Opakowania wg:

rodzaju 15 01 02 - opakowania z tworzyw sztucznych,

rodzaju 15 01 04 - opakowania z metali,

rodzaju 15 01 07 - opakowania ze szkła.

14. INFORMACJE DOTYCZĄCE PRZEPISÓW PRAWNYCH

Selen nie jest klasyfikowany w myśl przepisów ADR/RID/IMO/IATA jako substancja niebezpieczna i nie podlega ograniczeniom z tymi przepisami związanymi.

Inne informacje:

14.1	Numer indeksowy (EC)	034-001-00-2
14.2	Symbole niebezpieczeństwa (R):	23/25-33
14.3	Symbole bezpieczeństwa (S):	1/2-20/21-28-45

15. INFORMACJE DOTYCZĄCE PRZEPISÓW PRAWNYCH

Kartę wykonano zgodnie z:

• Karta sporządzona zgodnie z dyrektywami UE Nr 67/548 EEC oraz 88/379/EEC.

• Ustawą o substancjach i preparatach chemicznych z dnia 11 stycznia 2001r. (Dz.U.11 poz. 84; 100 poz.1085; 123 poz.1350; 125 poz.1367 ze zmianą z dnia 5 lipca 2002r. (Dz.U.142 poz.1187),

• Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 3 lipca 2002r. w sprawie karty charakterystyki substancji niebezpiecznej i preparatu niebezpiecznego (Dz.U. 140 poz.1171),

• Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 3 lipca 2002r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem - Załącznik (Dz.U.129 poz.1110),

• Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 11 lipca 2002r. w sprawie oznakowania opakowań substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych (Dz.U.140 poz.1173),

• Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 11 lipca 2002r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych (Dz.U.140 poz.1172),

• Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 15 lipca 2002r. w sprawie substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych, których opakowania należy zaopatrywać w zamknięcia utrudniające otwarcie przez dzieci i wyczuwalne dotykiem ostrzeżenie o niebezpieczeństwie (Dz.U.140 poz.1174),

• Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 14 lipca 2002r. Obowiązku dostarczenia karty charakterystyki niektórych preparatów nie zaklasyfikowanych jako niebezpieczne (Dz.U.142 poz.1194),

• Normą PN-ISO 11014-1:1998 „Bezpieczeństwo chemiczne - Karta charakterystyki bezpieczeństwa produktów chemicznych”,

• Rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 17 czerwca 1998r. (Dz.U.79 poz.513) ze zmianą 2 stycznia 2001r. (Dz.U.4 poz.36) w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy,

• Rozporządzeniem MZiOS z dnia 11 września 1996r. (Dz.U.121 poz.571) w sprawie czynników rakotwórczych w środowisku pracy oraz nadzoru nad stanem zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki,

• Rozporządzeniem MOŚZNL z dnia 28 kwietnia 1998r. (Dz.U.55 poz.355) w sprawie dopuszczalnych wartości stężeń substancji zanieczyszczających w powietrzu,

• Rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 21 października 1998r. (Dz.U.145 poz.942) i zmianą 05 marca 2001 (Dz.U.22 poz.251)w sprawie szczegółowych zasad, usuwania wykorzystywania i unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych,

• Ustawą z dnia 27 kwietnia 2001r. o odpadach (Dz.U.62 poz.628) oraz rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001r. w sprawie katalogu odpadów (Dz.U.112 poz.1206),

• Klasyfikacja materiałów niebezpiecznych według Umowy Europejskiej dotyczącej Międzynarodowego Przewozu Materiałów Niebezpiecznych ADR (ważnej od 01 lipca 2001r.),

• Niniejsza karta charakterystyki substancji niebezpiecznej jest bezpośrednio przekazywana użytkownikowi selenu, bez zapewnień lub gwarancji co do kompletności bądź szczegółowości odnośnie do wszystkich informacji lub zaleceń w niej zawartych.

• Niniejsza karta nie jest żadną podstawą zobowiązującą do jakiejkolwiek odpowiedzialności jakiegokolwiek rodzaju ze strony dostawcy selenu. Przedsiębiorstwo nie będzie odpowiedzialne za jakikolwiek zejście śmiertelne, chorobę lub uszczerbek na zdrowiu jakiejkolwiek natury, będący następstwem zastosowania lub niewłaściwego wykorzystania karty charakterystyki substancji niebezpiecznej lub materiału którego karta dotyczy.

• Informacje zawarte w niniejszej karcie przedstawiają aktualny stan naszej wiedzy i doświadczeń dotyczących bezpiecznego stosowania wyrobu.

Na etykiecie należy umieścić następujące informacje:

Symbol ostrzegawczy na opakowaniu jednostkowym:
Napis ostrzegawczy na opakowaniu jednostkowym:		„Substancja toksyczna.”
Symbole zagrożenia
R 23/25	Działa toksycznie przez drogi oddechowe i po połknięciu.
R 33	Niebezpieczeństwo kumulacji w ustroju.
Symbole bezpieczeństwa
S 1/2	Przechowywać w zamknięciu i chronić przed dziećmi.
S 20/21	Nie jeść i nie pić oraz nie palić tytoniu podczas stosowania substancji.
S 28	Zanieczyszczoną skórę natychmiast przemyć dużą ilością wody.
S 45	W przypadku awarii lub jeżeli źle się poczujesz niezwłocznie zasięgnij porady lekarza - jeżeli to możliwe, pokaż etykietę.
S 53	Unikać narażenia - przed użyciem zapoznać się z instrukcją.

16. INNE INFORMACJE

Chemiczne określenie produktu: Selen
16.2 Znaczenie symboli:
Symbol ostrzegawczy na opakowaniach jednostkowych
T	Substancja toksyczna.

Uwaga: Użytkownik ponosi odpowiedzialność za podjęcie wszelkich kroków mających na celu spełnienie wymogów prawa krajowego. Informacja zawarta w powyższej karcie stanowią opis wymogów bezpieczeństwa użytkowania substancji. Użytkownik ponosi całkowitą odpowiedzialność za określenie przydatności produktu do określonych celów. Zawarte w niniejszej karcie dane nie stanowią oceny bezpieczeństwa miejsca pracy użytkownika. Karta charakterystyka nie może być traktowana jako gwarancja właściwości substancji.

* * * * *

Zgodnie z rozporządzeniem MZ z dnia 03.07.2002 r., PN-ISO 11014-1 i Dyrektywą 91/155/EEC

	KARTA CHARAKTERYSTYKI NIEBEZPIECZNEJ SUBSTANCJI	Wydanie: I Data wydania 15.01.03 Strona/stron 7/7
Nazwa:	SELEN

Selen

---