Od stycznia 1992 roku wprowadzono w Polsce powszechny podatek dochodowy od osób fizycznych. Był to istotny etap reformy polskiego systemu podatkowego, który zbliżył polskie rozwiązania podatkowe do regulacji w wysoko rozwiniętych państwach europejskich i pozaeuropejskich.

Podatek dochodowy od osób fizycznych jest podatkiem bezpośrednim, zwyczajnym, obligatoryjnym, o charakterze dochodowym i osobistym. Obliczany jest przez samych podatników lub przez płatników, którymi są najczęściej pracodawcy, organy wypłacające renty, emerytury czy podmioty wypłacające honoraria. Oparty na technice samoobliczenia podatek może być jednak zweryfikowany przez urzędy skarbowe. Mają one prawo ostatecznego skorygowania obliczonego i uiszczonego przez samego podatnika ? lub pobranego za pośrednictwem płatnika ? podatku przez wydanie decyzji określającej wysokość zobowiązania podatkowego.

Podatek zaliczany jest do podatków państwowych, ale w pewnej części zasila budżety jednostek samorządu terytorialnego.

Podatek oparty jest na zasadzie powszechności, która może być ujmowana w sensie podmiotowym i przedmiotowym. W ujęciu podmiotowym zasada ta oznacza, iż podatek powinien objąć wszystkie osoby uzyskujące dochód na obszarze obowiązywania podatku. Zasada powszechności podmiotowej wyklucza z w zasadzie stosowanie zwolnień podmiotowych. W tym znaczeniu zasada powszechności jest przestrzegana w konstrukcji polskiego podatku dochodowego.

Zasada powszechności może być także ujmowana w znaczeniu przedmiotowym. Wiąże się ona wówczas z rakiem jakichkolwiek zwolnień przedmiotowych i z opodatkowaniem łącznego dochodu osoby fizycznej, uzyskiwanego z różnych źródeł przychodu. W tym znaczeniu zasada powszechności nie jest w pełni przestrzegana w polskim podatku dochodowym.

Drugą podstawową zasadą jest równość opodatkowania. Oznacza to, iż wszyscy podatnicy uzyskujący jednakowe dochody są tak samo traktowani bez względu na to, czy dochód jest uzyskany z działalności gospodarczej prowadzonej na własny rachunek, wolnych zawodów, pracy najemnej, emerytur i rent, praw majątkowych.

Zasadę równości należy jednak odrębnie ujmować przy opodatkowaniu dochodów podlegających łączeniu i tych, które są opodatkowane osobno. W obu wersjach opodatkowanie ma wprawdzie odmienną konstrukcję, ale dotyczy jednakowo wszystkich podatników podlegających łącznemu lub oddzielnemu opodatkowaniu.

? Podmiotowy zakres opodatkowania

Podatnikami są osoby fizyczne, które uzyskują dochody z różnych źródeł przychodów bez względu na to, czy wykonują pracę tzw. najemną, działają na własny rachunek, uzyskują dochody z różnego rodzaju subwencji (renty, emerytury, zasiłki) czy też z majątku i praw majątkowych.

Przepisów ustawy o podatku dochodowym nie stosuje się jedynie do 4 grup osób fizycznych, które uzyskują dochody z:
? działalności rolniczej i leśnej ? osoby te podlegają natomiast podatkowi rolnemu lub leśnemu,
? tytułu nabycia spadku lub darowizny ? osoby takie płacą podatek od spadków i darowizn,
? tytułu podziału majątku wspólnego małżonków, który dokonywany jest w wyniku zniesienia lub ograniczenia wspólności ustawowej,
? źródeł, które mogą być przedmiotem prawnie skutecznej umowy, np. z hazard, paserstwa lub innych przestępstw; opodatkowanie takich dochodów byłoby r równoznaczne ? przynajmniej w pewnym stopniu ? z ich legitymizacją, co jest bardziej szkodliwe społecznie niż niedobranie od nich podatku.

Podatnicy mogą być objęci tzw. Nieograniczonym albo ograniczonym obowiązkiem podatkowym. Kryterium podziału wynika z miejsca stałego zamieszkania osoby fizycznej.

Nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu podlegają te osoby fizyczne, które na stałe zamieszkują w Polsce. Ten rodzaj obowiązku polega na opodatkowaniu zarówno dochodów uzyskiwanych na terenie Rzeczpospolitej Polskiej, jak i poza jej granicami. Może to prowadzić nawet do podwójnego opodatkowania tego samego dochodu, jeżeli w kraju uzyskania dochodu też jest pobierany podobny podatek.

Osoby fizyczne, które nie mają w Polsce stałego miejsca zamieszkania podlegają tzw. ograniczonemu obowiązkowi podatkowemu. Oznacza to, iż płacą w Rzeczypospolitej podatek dochodowy tylko od dochodów uzyskiwanych na jej terenie.

Osobisty charakter polskiego podatku dochodowego przesądza o tym, iż podatnikami są poszczególne osoby fizyczne uzyskujące dochody, a nie podmioty zbiorowe (grupy osób fizycznych), np. pozostające w związku małżeńskim, czy szerzej ? stanowiące rodzinę, a także działające jako spółka nie mająca osobowości prawnej.

Ze względów społecznych dopuszczono jednak w dwóch przypadkach wspólne rozliczanie podatku dochodowego przez małżonków oraz przez osoby samotnie wychowujące dzieci. Nie oznacza to jednak, że osoby rozliczające w ten sposób podatek dochodowy stanowią odrębny ?zbiorowy? podmiot podatku dochodowego.

Pewne odstępstwo od osobistego charakteru podatku można zauważyć przy opodatkowaniu dochodów uzyskiwanych w spółce nie będącej nie będącej osobą prawną. Każdy ze wspólników jest wprawdzie opodatkowany odrębnie w odpowiednim stosunku do swojego udziału, jeżeli jednak nie da się wyodrębnić udziałów poszczególnych wspólników, przyjmuje się, iż udziały ich są równe.

Analogicznie zasady stosuje się przy opodatkowaniu osób fizycznych uzyskujących dochody ze wspólnej własności, wspólnego posiadania lub wspólnego uzyskiwania przychodów.



? Przedmiot podatku

Przedmiotem opodatkowania są różne rodzaje dochodów uzyskiwanych przez podatnika z poszczególnych źródeł przychodów, z wyjątkiem takich, które pochodzą ze źródeł nie objętych tym podatkiem lub są zwolnione z podatku dochodowego. Dochody objęte zwolnieniem są taksatywnie wskazane w ustawie.

Jeżeli podatnik uzyskuje dochody z różnych źródeł przychodów, przedmiotem opodatkowania jest suma dochodów ze wszystkich źródeł, które podlegają łącznemu opodatkowaniu. Do sumy dochodów nie wlicza się jednak takich dochodów, które są opodatkowane w postaci przychodów, a nie dochodów. Są one opodatkowane odrębnie i proporcjonalnie do wysokości przychodu.

Przez dochód należy rozumieć dodatnią różnicę (czyli nadwyżkę) między kwotą przychodu a kosztami jego uzyskania. Jeżeli więc suma przychodów z danego źródła jest większa niż koszty związane z jej uzyskaniem, mamy do czynienia z dochodem. Natomiast wówczas, gdy koszty przewyższają uzyskany dochód, występuje strata.

W ściśle wskazanych w ustawie sytuacjach przedmiotem opodatkowania jest przychód, a nie dochód podatnika. Jest to spowodowane dwiema okolicznościami:
? dążeniem do uproszczenia podatku ? wówczas gdy przychody są stosunkowo niewielkie,
? obawą przed uchylaniem się od płacenia podatku ? zwłaszcza przy okazjonalnych czynnościach, z których dochody podlegają opodatkowaniu.

Źródła przychodów, z których podatnicy uzyskują dochody opodatkowane podatkiem dochodowym, można podzielić na cztery grupy:
? przychody uzyskiwane z własnej pracy podatnika w postaci:
? wynagrodzeń ze stosunku pracy, mianowania, powołania, pracy nakładczej, umów o dzieło i zlecenia itp.,
? wolnych zawodów lub innej samodzielnie wykonywanej działalności o podobnym charakterze,
? pozarolniczej działalności gospodarczej,
? z działów specjalnych produkcji rolnej,
? przychody o charakterze subwencyjnym, takie jak: renty, emerytury, niektóre stypendia, zasiłki itp.,
? przychody z kapitałów i praw majątkowych oraz ich sprzedaży, np. z udziałów w spółkach, akcji, obligacji, odsetek od oszczędności bankowych, sprzedaży i zamiany nieruchomości itp.,
? przychody z innych źródeł ? a wśród nich nie znajdujące pokrycia w ujawnionych źródłach lub pochodzące ze źródeł nieujawnionych.

W ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych szczegółowo zostały określone zasady i sposób ustalania przychodów z poszczególnych źródeł. Przychodami są najczęściej otrzymane przez podatnika pieniądze (także postawione do jego dyspozycji, a czasem należne), przychody w naturze, wartość otrzymanych nieodpłatnie świadczeń.

Zakres przedmiotowy podatku jest także uzależniony od katalogu zwolnień poszczególnych przychodów od opodatkowania, co jest szczegółowo określone w ustawie. Katalog tych zwolnień ? mimo istotnego ograniczenia od 1 stycznia 2004 roku ? jest nadal rozbudowywany. W okresie kilkunastu lat obowiązywania ustawy ulegał on częstym zmianom i korektom.
Liczne zwolnienia są zazwyczaj następstwem przywilejów uzyskanych przez różne grupy podmiotów przed wejściem w życie ustawy, a także efektem różnych nacisków parlamentarnych. A grupa zwolnień osłabia zasadę równości podatkowej, zaciemnia koncepcję podatku i powinna ulec likwidacji, chociaż niektóre z nich można uznać w pewnym stopniu za uzasadnione. Wszystkie zwolnienia mają charakter przedmiotowy. Można wśród nich wskazać trzy podstawowe grupy.

Do pierwszej grupy zwolnień przewidzianych w ustawie należy zaliczyć takie, które wynikają z faktu, iż otrzymane przychody nie wiążą się z uzyskaniem dochodu. Dotyczy to np. różnego rodzaju odszkodowań.
Druga grupa to zwolnienia o charakterze społecznym. Można do nich zaliczyć np. pomoc pieniężną uzyskiwaną przez osoby dotknięte zdarzeniami losowymi czy dodatki pielęgnacyjne.

Trzecia grupa zwolnień ma charakter stymulacyjny, pobudzający do określonych działań lub zachowań. Jako przykład można tu wskazać zwolnienie dochodów z tytułu prowadzenia szkół w takiej części, w jakiej zostały wydatkowane na cele szkoły, czy też zwolnienie dochodów uzyskanych ze sprzedaży gruntów lub budynków mieszkalnych w celu nabycia czy budowy innego budynku lub lokalu mieszkalnego.

? Koszty uzyskania przychodu

Dochodowy i osobisty charakter podatku dochodowego oznacza, iż jego przedmiotem (a w konsekwencji i podstawą opodatkowania) powinien być dochód, a nie przychód uzyskiwany przez poszczególne osoby fizyczne będące podatnikami tego podatku. Tylko w ściśle wskazanych w ustawie sytuacjach opodatkowaniu podlegają przychody osiągane przez podatnika.

Przy takim ustawowym założeniu istotną kwestią staje się ustalenie i obliczenie kosztów uzyskania przychodu. O koszty takie pomniejsza się uzyskany przychód i w ten sposób określa się wielkość dochodu ze źródła przychodu.

W podatku dochodowym przewidziane są 3 możliwości ustalenia kosztów, co prowadzi do wskazania wielkości dochodu podlegającego opodatkowaniu.

Najbardziej rzetelną metodą jest metoda ustalenia kosztów rzeczywistych. Dokonuje się wówczas ustalenia faktycznego poniesionych kosztów na podstawie prowadzonej księgi przychodów i rozchodów. Metoda ta jest możliwa do zastosowania tylko w stosunku do tych podatników, którzy prowadzą taką uproszczoną formę księgowości.

Metoda ustalania rzeczywistych dochodów osiąganych przez podatnika nie może być stosowana przy wszystkich źródłach przychodu. Nie zawsze możliwe i celowe jest prowadzenie ewidencji uzyskanych przychodów i ponoszonych wydatków. Często bardzo utrudnione lub wręcz niemożliwe jest wyodrębnienie ? wśród ponoszonych przez podatnika wydatków ? tych, które mogą być traktowane jako koszty uzyskania przychodu. Niejednokrotnie także względy techniczne lub stymulacyjne przesądzają o niecelowości prowadzenia ewidencji przychodów i wydatków. W takich sytuacjach trzeba się uciec do innych sposobów ustalania dochodu, a w konsekwencji podstawy opodatkowania. Możliwe jest wówczas zastosowanie szacunkowej metody ustalania zarówno dochodów, jak i kosztów.

Szacunkowa metoda ustalania kosztów (a tym samym ustalania dochodu do opodatkowania) może mieć zastosowanie do podatników będących osobami fizycznymi, którzy zajmują się działalnością gospodarczą w zakresie wyspecjalizowanej produkcji rolnej i rezygnują z prowadzenia księgi przychodów i rozchodów. Obliczenie dochodów podatnika opiera się wówczas na zastosowaniu odpowiednich przeliczników w postaci norm szacunkowej dochodowości wskazanych w załączniku do ustawy.

Szacunkowa metoda ustalania Kostów ma zastosowanie także do opodatkowania do dochodów osób fizycznych, gdy dochody te nie mają pokrycia w ujawnionych źródłach przychodu lub pochodzą ze źródeł nieujawnionych. Podatek dochodowy jest wówczas obliczany przy zastosowaniu skali proporcjonalnej i bardzo wysokiej stawki procentowej (75%). Ma on charakter konsumpcyjny i stanowi w gruncie rzeczy sankcję za nieujawnienie (lub niepełne ujawnienie) swoich dochodów. Punktem wyjścia do ustalenia podstawy opodatkowania jest poziom wydatków podatnika w zestawieniu z deklarowaną (ujawnioną) wielkością dochodów.

Metoda ryczałtowego (procentowego lub kwotowego) obliczania wielkości poniesionych kosztów polega na pomniejszeniu osiągniętego przez podatnika przychodu o wskazaną kwotę lub procent uzyskanego przychodu. Różnica między przychodem uzyskanym przez podatnika tak określonymi kosztami stanowi dochód będący przedmiotem opodatkowania. Metoda ta stosowana jest przy ustalaniu dochodów z umów zlecenia, umów o dzieło, a także przy świadczeniu pracy na podstawie umowy o pracę, powołania czy mianowania na określone stanowisko. Występuje wtedy w dwóch wersjach.

Dla przychodów z tytułu umów zlecenia, umowy o dzieło, praw autorskich i praw pokrewnych, licencji itp. Przewidziano koszty określone procentowo w stosunku do osiągniętych przychodów (odpowiednio 20%) lub 50%). Mogą one być uwzględnione w wyższej, rzeczywistej i udokumentowanej przez podatnika wysokości.

Natomiast koszty związane z uzyskiwaniem wynagrodzeń za pracę ? bez względu na prawną podstawę jej wykonywania ? zostały oderwane od wysokości otrzymywanego wynagrodzenia i od 2003 roku określane kwotowo. Kwota odliczenia kosztów jest jednakowa dla wszystkich podatników bez względu na wysokość wynagrodzenia. Może być jednak podwyższona wówczas gdy podatnik pracuje poza miejscem zamieszkania lub wykonuje pracę u kilku pracodawców. Dodatkowe, podwyższone koszty też są jednakowe dla wszystkich podatników, bez względu na wysokość wynagrodzenia.

? Podstawa opodatkowania

Podstawę opodatkowania stanowi łączna kwota dochodów uzyskanych przez podatnika w ciągu roku podatkowego (czyli kalendarzowego) z różnych, ale podlegających takiemu łączeniu źródeł przychodów, przy czym małżonkowie (a także osoby samotnie wychowujące dzieci) mogą być ? na ich wniosek ? opodatkowane wspólnie.

Ta określona podstawa nie obejmuje oczywiście dochodów ze źródeł przychodów wyłączonych z działania podatku, a także tych, które są objęte zwolnieniami przedmiotowymi. Do łącznie ustalonej podstawy opodatkowania nie wlicza się też tych dochodów, które są opodatkowane odrębnie.

Przy odrębnym opodatkowaniu podstawę stanowi najczęściej przychód, a nie dochód uzyskany z takiego odrębnie traktowanego źródła. Jednak w sytuacji gdy podatnik osiągnął dochody nie mające pokrycia w ujawnionych źródłach przychodu lub pochodzące z nieujawnionych źródeł przychodu ? podstawę opodatkowania stanowi dochód uzyskany z tych źródeł przychodu w ciągu roku podatkowego. Nie sumuje się jednak takiego dochodu z dochodami uzyskanymi z innych źródeł.

Dochody z pozostałych źródeł przychodu ulegają zsumowaniu i są opodatkowane łącznie.

Podstawa opodatkowania różni się często wielkością od podstawy obliczenia podatku. Obliczając podatek uwzględnia się minimum wolne od podatku, a także pomniejszenia podstawy o przysługujące podatnikowi ulgi. Dotyczy to sytuacji, w których zarówno przedmiotem, jak i podstawą opodatkowania jest dochód uzyskiwany przez podatnika. Natomiast wówczas, gdy opodatkowanie dotyczy przychodu, nie odlicza się minimum wolnego od opodatkowania. Nie są także uwzględnione ? poza uproszczonym opodatkowaniem w postaci tzw. Ryczałtu ewidencjonowanego ? ulgi podatkowe.

Ulgi podatkowe mają różnorodny charakter. Ich katalog ulegał w ciągu 10 lat obowiązywania podatku wielu zmianom, dokonywanym najczęściej corocznie. Od 1997 roku ulgi podatkowe są odliczane dwojako ? część z nich pomniejsza podstawę opodatkowania, a część pomniejsza podatek.

W znowelizowanym od 1 stycznia 2004 r. podatku znacznie ograniczono obie grupy ulg.

Podstawę opodatkowania można pomniejszyć jedynie o cztery rodzaje wydatków:
? kwotę wpłaconych składek na ubezpieczenie społeczne,
? darowizny przekazane na cele kultu religijnego oraz organizacje pożytku publicznego do łącznej kwoty 350 zł,
? wydatki na cele rehabilitacyjne niepełnosprawnego podatnika lub członka jego rodziny ? także poważnie ograniczone,
? kwotę spłaconych odsetek od kredytu zaciągniętego po 1 stycznia 2002 r. na wskazane w ustawie cele mieszkaniowe.

Przy łącznym opodatkowaniu małżonków (oraz osób samotnie wychowujących dziecko) podstawę obliczenia podatku stanowi połowa łącznych dochodów uzyskanych przez małżonków (osobę samotną i dzieci) po odliczeniu ? oddzielnie dla każdego małżonka ? przysługujących mu ulg. Należny podatek powinien być jednak uiszczony w podwójnej wysokości od tak obliczonej podstawy.

Warto podkreślić, iż dochody małoletnich dzieci (zarówno własnych, jak i przysposobionych) dołącza się do dochodów rodziców. W ten sposób powiększona zostaje podstawa opodatkowania dochodów uzyskiwanych przez rodziców. Nie podlegają jednak doliczeniu dochody z pracy dzieci, stypendiów i inne dochody opodatkowane już w chwili ich otrzymania (np. alimenty) lub związane z przedmiotami oddanymi dzieciom do swobodnego użytku.

Jeżeli rodzice małoletniego dziecka uzyskującego własne dochody są opodatkowani oddzielnie, to dochody dziecka dolicza się po połowie do dochodu każdego z rodziców. Wysokość dochodów uzyskanych przez dziecko w ciągu roku podatkowego jest więc elementem kształtującym podstawę opodatkowania każdego z rodziców.

W sytuacji opodatkowania łącznego małżonków (rodziców dziecka) dochody dziecka powiększają łączny dochód małżonków podlegający opodatkowaniu, a tym samym także wpływają na podstawę opodatkowania.

Wreszcie dochody uzyskiwane przez dziecko małoletnie wychowywane przez osobę samotną, gdy korzysta ona ze wspólnego opodatkowania, stanowią element kształtowania wspólnej podstawy opodatkowania w postaci połowy uzyskanych w ciągu roku podatkowego dochodów zarówno przez dziecko, jak i samotnie wychowującego je rodzica czy opiekuna.

Podstawą opodatkowania może być wielkość przychodu uzyskanego przez podatnika. W ten sposób kształtowana jest podstawa opodatkowania wówczas, gdy przedmiotem podatku jest przychód (a nie dochód) podatnika. Tak określonej podstawy nie pomniejsza się o ulgi podatkowe. Jednak przy ustalaniu podstawy obliczenia podatku w formie tzw. Ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych istnieje możliwość odliczenia ulg podatkowych.

Od 1 stycznia 2004 r. wprowadzono możliwość opodatkowania podatników uzyskujących dochody z pozarolniczej działalności gospodarczej na podobnych zasadach, jak są opodatkowane osoby prawne., z zastosowaniem proporcjonalnej skali podatkowej i jednej 19% stawki. Podatnik, który wybiera ten sposób obliczania podatku, nie może jednak pomniejszyć podstawy opodatkowania o ulgi podatkowe ani skorzystać z ulg odliczanych od podatku.

? Ulgi podatkowe

Katalog ulg stosowanych w podatku dochodowym od osób fizycznych ulegał wielokrotnym zmianom na przestrzeni kilkunastu lat funkcjonowania podatku. Od 1996 roku część ul była odliczana od podstawy, a inne pomniejszały obliczony podatek. Znaczna część ulg została zlikwidowana od 1 stycznia 2004 r. Duże zróżnicowanie stosowanych do 2004 r. ulg uzasadniało ich podział na 5 grup.
Pierwszą grupę ulg stanowiły takie, które były w istocie sposobem uwzględnienia poniesionych przez podatnika wydatków związanych z uzyskaniem przychodu. Można było tu zaliczyć np. składki na rzecz organizacji zawodowych, do których przynależność podatnika była obowiązkowa (odliczane od podstawy opodatkowania) czy też czy też wydatki związane z doskonaleniem zawodowym podatnika (odliczane od podatku).
Druga grupa ulg to ulgi stanowiące zwrot kosztów związanych z egzystencją podatnika, chociaż nie były zwrotem wydatków poniesionych przy uzyskiwaniu przychodu. Do tej grupy należą zachowane ? chociaż znacznie ograniczone od 1 stycznia 2004 roku ? ulgi z tytułu rehabilitacji podatnika będącego osobą niepełnosprawną. Są one odliczane od podstawy opodatkowania. Podobny charakter ma utrzymana, a obowiązująca od 2002 r. ulga z tytułu spłaty odsetek od kredytów mieszkaniowych. Ulga ta stanowi pomniejszenie podstawy opodatkowania.
Trzecia grupa to ulgi o charakterze rodzinnym. Do końca 2003 r. należały do tej grupy z tytułu kształcenia dzieci, dojazdu dzieci do szkół, a także ? utrzymane nadal ? ulgi z tytułu rehabilitacji niepełnosprawnych członków rodziny podatnika.
Czwarta grupa ulg ma charakter stymulacyjny. Taki charakter mają np. ulgi z tytułu darowizn na rzecz organizacji pożytku publicznego i na cele kultu religijnego. Kształt tych ulg ulegał w ciągu kilkunastu lat obowiązywania podatku licznym, różnorodnym zmianom. Kwoty przekazywane tytułem darowizn stanowiły poważne źródło zasilania różnych organizacji pozarządowych ? naukowych, oświatowych, charytatywnych, opiekuńczych, religijnych i kulturalnych. Tym samym możliwe było częściowe wyręczanie państwa i samorządu w ponoszeniu wydatków na cele społeczne.
Piąta grupa ulg była w istocie następstwem zabiegu technicznego. Nie były to ulgi rzeczywiste; dotyczyły zwrotu nienależnie pobranych rent, emerytur i zasiłków z ubezpieczenia społecznego w kwotach uwzględniających pobrany podatek dochodowy, gdy nie zostały one potrącone przez organ rentowy. Rozwiązanie takie zapobiegało opodatkowaniu nieistniejącego dochodu.
Większość ulg został zlikwidowana od 1 stycznia 2004 r. Oczywiście z zachowaniem praw nabytych. Ma to znaczenie dla kontynuacji np. ulg remontowych czy ulg z tytułu kształcenia uczniów w zawodzie, odliczanych od podatku.
Na wysokość podstawy obliczenia podatku od 1 stycznia 2004 r. mają wpływ już tylko 4 odliczenia: ? z tytułu uiszczonych składek na ubezpieczenie społeczne, ? dokonanych darowizn na rzecz organizacji pożytku publicznego i na cele kultu religijnego, ? spłaconych odsetek od kredytów mieszkaniowych, ? wydatków na cele rehabilitacyjne.
Od podatku odliczeniu podlegają składki na ubezpieczenie zdrowotne (do wysokości nie przekraczające 7.75% podstawy wymiaru, składka w wysokości wyższej nie podlega odliczeniu od podatku) oraz wpłaty na rzecz organizacji pożytku publicznego (do wysokości nie przekraczającej 1% podatku należnego, wykazanego z zeznaniu rocznym.
? Skale i stawki podatkowe
W podatku dochodowym obciążającym osoby fizyczne skala ma w zasadzie charakter progresji szczeblowanej. Taka skala jest stosowana do większości dochodów. Jednakże w stosunku do dochodów, które nie podlegają łącznemu opodatkowaniu, stosuje się skalę proporcjonalną. Od 1 stycznia 2004 r. skalę proporcjonalną (stawka 1%) mogą także wybrać osoby fizyczne prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, jeżeli złożą odpowiednie oświadczenie i spełnią przewidziane w ustawie wymagania.

Stawki mają charakter procentowy. Przy skali progresywnej szczeblowanej stawki wynoszą 19%, 30% i 40% dla dochodów znajdujących się w poszczególnych przedziałach skali.

Natomiast dochody (a najczęściej przychody) traktowane odrębnie są opodatkowane przy zastosowaniu skali proporcjonalnej i stawek procentowych zróżnicowanych dla poszczególnych źródeł przychodu. Stawki wynoszą od kilku procent (w tzw. ryczałcie od przychodów ewidencjonowanych) do 75% (przy dochodach z nieujawnionych źródeł). Najczęściej stosowana jest stawka 19% i 20%.
Przy poborze podatku dochodowego od osób fizycznych stosuje się pewne minimum wolne od opodatkowania. Minimum to wynika pośrednio z faktu, że wymierzony podatek wg skali progresywnej podatek obniża się o podaną kwotę. Stanowi ona 19% minimum dochodu zwolnionego od podatku. Minimum wolne od podatku było do 2004 r. zmieniane corocznie z uwzględnieniem tendencji inflacyjnej. Od 2004 r. ma mieć charakter stały. Wysokość minimum nie jest jednak podawana wprost, a ustalana w sposób pośredni i wynosi w 2004 r. 2790 zł.

Uwzględniając minimum wolne od podatku i obowiązujące w 2004 r. progi podatkowe, a także odpowiadające im stawki podatkowe przy zachowaniu progresji szczeblowanej, łączny wymiar podatku za rok 2004 dokonywany jest w następujący sposób:

Podstawa obliczenia podatku w zł Podatek wynosi
ponad do
37 024 19% podstawy obliczenia minus kwota 530 zł 08 gr
37024 74 048 6 504 zł 48 gr 30% nadwyżki ponad 37 024 zł
74 048 17 611 zł 68 gr 40% nadwyżki ponad 74 048 zł

Od 1 stycznia 2004 r. obliczony na zasadach ogólnych podatek dochodowy od osób fizycznych może być pomniejszony o 1 % tytułem wpłaty na rzecz organizacji pożytku publicznego. Pomniejszenie to jest niezależne od darowizny uczynionej przez tegoż podatnika na rzecz takiej organizacji. Wpłaty należy dokonać w terminie rocznego rozliczenia podatku, tj. do 30 kwietnia roku następnego po roku podatkowym, za który jest dokonywane rozliczenie.

Pomniejszenie podatku z tytułu wpłaty na rzecz organizacji pożytku publicznego nie dotyczy tych podatników, którzy prowadząc działalność gospodarczą skorzystali z 29% podatku liniowego, a także tych, który opłacają podatek w formach uproszczonych.

? Pobór podatku dochodowego

Podatek dochodowy od osób fizycznych oparty jest na zasadzie samoobliczenia. Może być pobierany za pośrednictwem płatnika lub też wypłacany bezpośrednio przez podatnika.

Podatnicy uzyskujący dochody z samodzielnie wykonywanej działalności są zobowiązani do wypłacania comiesięcznych zaliczek na podatek (do 20 dnia następnego miesiąca) i do rozliczenia podatku za cały rok podatkowy, czyli rok kalendarzowy (do 30 kwietnia następnego roku podatkowego). Natomiast podatnicy uzyskujący dochód za pośrednictwem płatnika (np. z tytułu umów o pracę, zlecenia, o dzieło) samodzielnie dokonują rocznego rozliczenia podatku zawsze wtedy, gdy korzystają z ulg podatkowych, rozliczają się wspólnie z małżonkiem lub dzieckiem, a także wtedy, gdy uzyskali dochody z kilku źródeł przychodów.

Płatnik może dokonać rocznego rozliczenia podatku tylko wówczas, gdy podatnik podlegający nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu nie korzysta z ani z ulg podatkowych, ani łącznego opodatkowania ze współmałżonkiem (ewentualnie z dzieckiem), a uzyskuje dochody tylko z jednego źródła za pośrednictwem tegoż płatnika. Dodatkowym formalnym warunkiem jest złożenie przez podatnika upoważnienia dla płatnika, aby dokonał on rocznego rozliczenia podatku.
W każdej sytuacji płatnik jest zobowiązany do obliczenia, pobrania i wpłacenia zaliczek na podatek dochodowy obciążający podatnika. Dotyczy to dokonywanych przez płatnika wypłat wynagrodzeń, rent, emerytur i innych rodzajów dochodów objętych podatkiem dochodowym od osób fizycznych.

W sytuacji gdy następuje odrębne opodatkowanie przychodów uzyskanych przez podatnika ze ściśle wskazanych w ustawie źródeł (np. odsetki od oszczędności, dywidendy, honoraria dla osób objętych ograniczonym obowiązkiem podatkowym), płatnik jest zobowiązany do obliczenia i pobrania kwoty ostatecznego podatku dochodowego (a nie zaliczki na podatek).

Płatnicy mają też obowiązek powiadomienia podatnika o pobranych od niego kwotach podatku dochodowego i zaliczek na taki podatek.

Wskazane obowiązki płatnika dotyczą nie tylko kwot podatku dochodowego, ale także składek na ubezpieczenie zdrowotne i społeczne. Składki te są bowiem powiązane z faktem otrzymywania dochodów za pośrednictwem płatnika.

? Uproszczone formy opodatkowania

Podatek dochodowy od osób fizycznych może być ? w ściśle wskazanych w ustawie sytuacjach ? płacony w formach uproszczonych. Takimi formami są: karta podatkowa, ryczałt płacony przez osoby duchowne i tzw. ryczałt od przychodów ewidencjonowanych. Wszystkie 3 formy uproszczone są uregulowane w odrębnej ustawie o ryczałcie.

Dwie formy uproszczone ? karta podatkowa i ryczałt dla osób duchownych są ryczałtem w ścisłym tego słowa znaczeniu. Istota ryczałtu sprowadza się do rezygnacji z ustalenia podstawy opodatkowania, a podatek pobierany jest w stałych kwotach, niezależnie od wielości osiąganych przez podatnika dochodów (czy przychodów). Skorzystanie z ryczałtu ? podobnie jak i innych form uproszczonych ? jest zawsze prawem, a nie obowiązkiem podatnika. Może on więc zrezygnować z formy uproszczonej i wybrać opodatkowanie na zasadach ogólnych. Podatnicy opodatkowani w formie ryczałtu nie mogą korzystać z ulg podatkowych. Mogą jednak pomniejszyć płacony podatek o składki z tytułu ubezpieczeń zdrowotnych.

Trzecia uproszczona forma podatku dochodowego od osób fizycznych, czyli tzw. ryczałt od przychodów ewidencjonowanych, nie ma w istocie charakteru ryczałtu, chociaż tak został nazwany w ustawie. Opodatkowaniu w tej formie podlegają przychody (a nie dochody) osiągane przez osoby fizyczne z pozarolniczej działalności gospodarczej i niektórych innych zajęć o charakterze ?dorywczym? (np. wytwórczość ludowa, wywóz drewna z lasu, przewóz uczniów do szkół), gdy są prowadzone w stosunkowo niewielkim rozmiarze. Rezygnuje się z kosztów uzyskania przychodów. Stosowana jest proporcjonalna skala podatkowa, stawki są procentowe, zróżnicowane w zależności od rodzaju prowadzonej działalności.

Podatnicy płacący podatek dochodowy od przychodów ewidencjonowanych mogą korzystać z otrzymanych nadal ulg podatkowych, podobnie jak pozostali podatnicy podatku dochodowego. Ulgi są odliczane albo od podstawy podatkowania wyrażonej w kwocie przychodu, albo od podatku.

Korzystanie z tzw. ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych jest ? podobnie jak przy karcie podatkowej i ryczałcie dla osób duchownych ? prawem, a nie obowiązkiem podatnika. Może więc on zrezygnować z takiej uproszczonej formy podatku i opłacać podatek na zasadach ogólnych.

Podatek dochodowy od osób prawnych

? Ogólna charakterystyka podatku

Opodatkowanie dochodów osób prawnych różni się od opodatkowania dochodów uzyskiwanych przez osoby fizyczne.

Podatek od dochodów osób fizycznych ma charakter podatku osobistego i powinien uwzględniać sytuację osobistą podatnika, jego stan rodzinny, wysokość dochodu, a tym samym mieć na uwadze subiektywny ciężar podatku.

Podatek od dochodu uzyskiwanego przez osoby prawne nie jest uzależniony od osobistej zdolności płatniczej. Nie uwzględnia się w nim minimum wolnego od podatku jako minimum egzystencji i nie różnicuje się stawek podatkowych w zależności od wielkości dochodu podlegającego opodatkowaniu. Stosuje się więc proporcjonalną skalę podatkową. Podatek dochodowy od osób prawnych ma charakter rzeczowy, a podstawą opodatkowania jest w zasadzie zysk bilansowy ustalany na podstawie prowadzonej księgowości.

Pobierany w Polsce podatek dochodowy od osób prawnych uregulowany jest ustawą z 1992 r. oraz przepisami wydanymi na jej podstawie. Jest podatkiem bezpośrednim i obligatoryjnym. Ma charakter dochodowy i rzeczowy. Obliczany jest przez podatników, w wyjątkowych sytuacjach zaś przez płatników.

Podatek zaliczany jest do podatków państwowych, ale w pewnej części zasila budżety jednostek samorządu terytorialnego.

Podatek opiera się na dwóch podstawowych zasadach: równości i powszechności opodatkowania, chociaż szczegółowe rozwiązania ustawowe nie zawsze pozostają w zgodzie z tymi zasadami.

Zasada równości podatkowej oznacza, iż wszyscy podatnicy są traktowani jednakowo, bez względu na rodzaj uzyskiwanych dochodów i ich źródło, a także niezależnie od kategorii osób prawnych, ich formy organizacyjnej i podmiotu własności.

Zasadę powszechności można rozpatrywać w ujęciu podmiotowym i przedmiotowym. W ujęciu podmiotowym oznacza stosowanie podatku do wszystkich podmiotów będących osobami prawnymi i jednostkami organizacyjnymi bez wyłączeń i zwolnień, co jednak nie jest w pełni i konsekwentnie przestrzegane. Od strony przedmiotowej powszechność opodatkowania decyduje bardzo szerokim zakresie podatku dochodowego. Jednak już w samej ustawie przewidziano dość liczne zwolnienia, które ? chociaż można często je uznać za uzasadnione ? ograniczają zasadę powszechności.






? Zakres podatku

Podmiotowy zakres podatku obejmuje 3 grupy podatników:
? osoby prawne ? bez względu na ich formę organizacyjną (spółki, przedsiębiorstwa, spółdzielnie) i rodzaj zaangażowanego kapitału (prywatny, spółdzielczy, państwowy, zarówno krajowy, jak i zagraniczny),
? jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej ? z wyjątkiem spółek osobowych, które są w istocie zespołem osób fizycznych i płacą podatek dochodowy od takich osób stosownie do swoich udziałów,
? podatkowe grupy kapitałowe, czyli grupy co najmniej dwóch spółek prawa handlowego, które dla celów podatkowych mogą (przy spełnieniu warunków określonych w ustawie) występować jako jeden podmiot.

Warunkiem niezbędnym do płacenia podatku dochodowego od osób prawnych jest uzyskiwanie przez wskazane podmioty dochodów z różnych źródeł przychodów. Podatkowi nie podlegają jednak ? podobnie jak ma to miejsce w przypadku podatku dochodowego od osób fizycznych ? dochody uzyskiwane z dwóch źródeł przychodu, a mianowicie:
? z działalności rolnej i leśnej ? pobierany jest wówczas przychodowo-dochodowy podatek rolno-leśny,
? wynikające z czynności, które nie mogą być przedmiotem prawnie skutecznej umowy.

Podatkiem dochodowym, są jednak objęte dochody z tzw. działów specjalnych produkcji rolnej, szczegółowo wskazane w ustawie.

Podatnicy, którzy mają siedzibę lub zarząd na terytorium Polski, podlegają nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu, co powoduje, że podatek dotyczy całości ich dochodów, bez względu na miejsce ich osiągania (zarówno w kraju, jak i za granicą).

Natomiast podatników, których siedziba lub zarząd nie znajduje się w kraju, dotyczy ograniczony obowiązek podatkowy. Wiąże się on z opodatkowaniem jedynie dochodów osiąganych na terenie Polski.

Zakres podmiotowy podatku jest jednak zawężony przez zwolnienie od opodatkowania Narodowego Banku Polskiego oraz funduszy celowych utworzonych na podstawie odrębnych ustaw, a także przedsiębiorstw międzynarodowych i innych podmiotów gospodarczych utworzonych na podstawie umów i porozumień międzynarodowych. Podatku nie płaci Skarb Państwa i jednostki budżetowe gminy w zakresie dochodów własnych, a także szereg imiennie wskazanych agencji i funduszy. Rozwiązanie polegające na wprowadzaniu kolejnych podmiotowych zwolnień przełamuje, niestety zasadę powszechności i równości opodatkowania.

Przedmiotem opodatkowania jest dochód bez względu na rodzaj źródeł przychodu, oczywiście z wyłączeniem dochodów nie podlegających temu podatkowi. W przypadku przychodów pochodzących z praw autorskich, wynalazczych, praw do znaków towarowych i wzorów zdobniczych należących do podatników podlegających ograniczonemu obowiązkowi podatkowemu (czyli nierezydentów) opodatkowaniu podlega przychód. Także przychód stanowi przedmiot opodatkowania, gdy pochodzi on z dywidend i udziałów w zyskach osób prawnych mających siedzibę na terenie Polski.

Dochodem dla celów podatkowych jest nadwyżka sumy przychodów nad kosztami ich uzyskania. Jeśli koszty uzyskania przychodu są większe od sumy przychodu, to zaistniałą różnicę (stratę) uwzględnia się w równych częściach w ciągu następnych pięciu lat podatkowych.

Podatek jest obliczany za okres roku podatkowego. Rokiem podatkowym, w myśl ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, może być albo rok kalendarzowy, albo kolejne 12 miesięcy.

Przyjęcie roku podatkowego w postaci kolejnych 12 miesięcy, innych niż rok kalendarzowy, może wynikać ze statutu podatnika, z umowy spółki albo innego dokumentu regulującego działalność podatnika. Wymagane jest jednak zawiadomienie właściwego urzędu skarbowego o takim określeniu roku podatkowego.

Ustawa szczegółowo określa zasady i sposób ustalania przychodów z poszczególnych, różnych źródeł. Przychodem są najczęściej otrzymane pieniądze, wartości pieniężne (w tym i różnice kursowe), przychody w naturze i wartość otrzymanych nieodpłatnych świadczeń.

W niektórych przypadkach stosowane są jednak szczególne zasady ustalania przychodu. Przy działalności gospodarczej i działach specjalnych przychodem są także kwoty należne, choćby jeszcze nie zostały faktycznie otrzymane.

Ponieważ przedmiotem opodatkowania jest najczęściej dochód uzyskiwany przez podatnika z różnych źródeł przychodów ? a tylko wyjątkowo przychód ? istotną kwestią jest określenie kosztów uzyskania przychodu i sposób ich ustalenia.

Podstawowym sposobem ustalenia wysokości kosztów, a tym samym i dochodów, jest oparcie ich na kosztach rzeczywistych, wynikających z prowadzonej rachunkowości. Jedynie wyjątkowo dochód może byś ustalony w drodze oszacowania. Nie przewiduje się więc, jak ma to miejsce w podatku dochodowym od osób fizycznych, ustalenia kosztów w formie procentowego lub kwotowego ryczałtu w stosunku do wielkości przychodu albo ustalenia dochodu za pomocą szacunku wg określonych norm dochodowości.
Na przedmiotowy zakres podatku istotny wpływ mają liczne i różnorodne zwolnienia przedmiotowe określone w ustawie. Zwolnienia te były wielokrotnie poszerzane, zmieniane i korygowane, co niewątpliwie powoduje ograniczenia zasady powszechności podatku, a jednocześnie zaciemnia jego konstrukcję. Zwolnienia mona podzielić na 3 podstawowe grupy.
Najistotniejszą i najliczniejszą grupę zwolnień stanowią takie, które zostały przewidziane jak stymulacyjne. Mają one pobudzać do określonych działań lub zachowań. Zwolnienia tego typu mogą wynikać bądź z przesłanek gospodarczych, bądź społecznych.

Ze względów gospodarczych zwolnione zostały np. dochody ze sprzedaży nieruchomości wchodzących w skład gospodarstw rolnych.

Względy społeczne zdecydowały o zwolnieniu od opodatkowania dochodowego tych osób prawnych, których celem statutowym jest działalność o charakterze wyższej użyteczności publicznej w zakresie naukowym, oświatowym, charytatywnym czy opiekuńczym. Podmioty takie działają od 1 stycznia 2004 r. jak organizacje pożytku publicznego. Z takich samych społecznych przesłanek zwolnione są od opodatkowania dochody kościelnych osób prawnych z niegospodarczej działalności statutowej, a także z pozostałej działalności w części przeznaczonej na cele kultu religijnego, opiekuńczo-wychowawcze, charytatywne, konserwację zabytków i inne imiennie wskazane w ustawie. Podobnie zwolnione są dochody z prowadzenia szkół, jeśli dochody te są przeznaczone na cele szkoły.

Drugą grupę stanowią zwolnienia dotyczące przychodów, które nie są związane z uzyskaniem rzeczywistych dochodów. Chodzi tu przed wszystkim o wszelkie odszkodowania.

Trzecia grupa to zwolnienia przedmiotowe wynikające z prawa unijnego, a także prawa międzynarodowego i zwyczajów międzynarodowych. Dotyczą one m.in. nierezydentów, którzy uzyskują na terenie Polski dochody z działalności finansowej z międzynarodowej funduszy, a także ? na zasadzie wzajemności ? dochodów osiąganych przez ośrodki kulturalne państw obcych.

? Podstawa opodatkowania

Dla dokonania wymiaru podatku dochodowego od osób prawnych najistotniejszą kwestią jest ustalenie podstawy opodatkowania.

Podstawę opodatkowania stanowi zasadzie łączny dochód podatnika ze źródeł przychodów objętych podatkiem, uzyskany w ciągu roku podatkowego. Rokiem podatkowym jest natomiast albo rok kalendarzowy, albo ? na wniosek podatnika ? kolejne 12 miesięcy. Jedynie w dwóch przypadkach podstawą opodatkowania jest przychód. Ma to miejsce w odniesieniu do:
? dywidend i innych przychodów z tytułu w zyskach osób prawnych,
? przychodów uzyskiwanych na terenie Polski przez nierezydentów z praw autorskich, wynalazczych, znaków towarowych, udostępniania receptury i innych imiennie wskazanych świadczeń itp., jeżeli umowa zapobiegająca podwójnemu opodatkowaniu nie przewiduje innych zasad opodatkowania.

Podstawa opodatkowania może być pomniejszona do celów podatkowych i kwoty stanowiące ulgi podatkowe odliczane od łącznego rocznego dochodu osoby prawnej. Katalog ulg ulegał wielu zmianom, a od 2004 r. obejmuje tylko odliczenia z tytułu darowizn na cele kultu religijnego oraz na cele realizowania przez organizacje pożytku publicznego do łącznej wysokości 10% dochodu.

? Skala i stawki podatkowe

Pobór podatku jest z zastosowaniem skali proporcjonalnej. Natomiast stawki są procentowe i zróżnicowane w zależności od tego, czy przedmiot i podstawę podatku stanowi uzyskiwany dochód czy przychód podatnika.

We wszystkich sytuacjach, gdy podstawę stanowi dochód podatnika ? obliczony za okres roku podatkowego i odpowiednio skorygowany o ulgi ? stawa jest od kilku lat obniżana, w 2002 r. wynosiła 28%, w 2003 r. ? 27%, a w 2004 r. wynosi 19%.

W sytuacji gdy podstawą opodatkowania jest przychód, podatek jest zróżnicowany i wynosi 20%, 19% lub 10% tego przychodu. Dotyczy to nierezydentów uzyskujących w Polsce przychody z praw autorskich, wynalazczych, udostępniania receptury i innych podobnych tytułów wskazanych w ustawie (20%) oraz zagranicznych przedsiębiorstw żeglugi powietrznej (10%). Opodatkowanie przychodów z dywidend i udziałów w zyskach osób prawnych mających siedzibę w Polsce, czyli będących rezydentami, wynosi 19%.

W przypadku uzyskiwania przychodów z dywidend i udziałów w zyskach wymierzony i pobierany przez płatnika podatek odlicza się od podatku należnego od łącznych rocznych dochodów osoby prawnej obliczonego na zasadach ogólnych.

? Pobór podatku

Rozliczenie podatku dochodowego od osób prawnych jest dokonywane najczęściej przez samych podatników na zasadzie samoobliczenia. W dwóch sytuacjach obowiązki obliczenia i pobrania podatku spoczywają na płatnikach. Dotyczy to sytuacji, gdy:
? opodatkowaniu podlegają dochody uzyskiwane w Polsce przez osoby prawne objęte ograniczonym obowiązkiem podatkowym z tytułu praw autorskich, wynalazczych, praw do znaków towarowych i wzorów zdobniczych, udostępniania tajemnicy receptury i innych podobnych źródeł; płatnikiem jest wówczas podmiot (osoba prawna lub fizyczna), który dokonuje wypłat z takich tytułów i jednocześnie pobiera podatek od wypłaconej kwoty,
? podatek jest pobierany od dywidend i innych przychodów z tytułu udziału w zyskach osób prawnych mających siedzibę na terytorium Polski; płatnikiem jest wówczas ta osoba prawna, w której zyskach partycypuje inna osoba prawna i która dokonuje wypłaty udziału czy dywidendy.

W pozostałych sytuacjach obliczenie i odprowadzenie podatku obciąża samych podatników. Są oni zobowiązani do:
? składania urzędom skarbowym odpowiednich deklaracji, zwłaszcza dotyczących możliwości korzystania ze zwolnień i ulg podatkowych określonych w ustawie,
? płacenia miesięcznych ? do dnia 20 każdego miesiąca za miesiąc poprzedni ? zaliczek na poczet podatku,
? ostatecznego rozliczania podatku za cały rok podatkowy w terminie ustalonym do złożenia zeznania o wysokości dochodu bądź straty za ten rok.


Literatura:
Zarys finansów publicznych i prawa finansowego pod redakcją Wandy Wójtowic

---