Wykład I
Psychologia osobowości i jej zasadnicze dylematy. Temperament a osobowość

• -Cel zasadniczy wykładów: ani historia teorii osobowości, ani wyczerpujący przegląd stanowisk, ani prezentacja "słusznej" teorii (tej brak). Kontynuacja tu zagadnień, podnoszonych na wykładach o różnicach indywidualnych. Osobowość traktowana tam jako zespół cech.

• -Plan wykładów: kilka stanowisk "klasycznych", więcej o współcześnie dominującym podejściu poznawczym. „Pełnej” syntezy psychologicznej nie ma i pewno nigdy nie będzie (jest ona niemożliwa i zarazem niezbędna); zawsze będzie to dziedzina „przedparadygmtyczna”.

• -Teorie osobowości ogólnymi teoriami zachowania i/lub psychiki (osobowość gwarantuje minimum spójności i stałości zachowania), a nie danej dziedziny psychologii.

• -Konstrukt teoretyczny osobowości opisowy bądź instrumentalny (lub opisowo-instrumentalny); konwencje opisu osobowości, bo zróżnicowanie przyjmowanych założeń i punktów widzenia.

• -Funkcje teorii osobowości: wyznaczają kierunki i sposoby badań, określają wagę poszczególnych wymiarów; też heurystyczne, orientacyjne, bywają źródłem iluzji psychologów. Również funkcje estetyczne, głównie jednak eksplanacyjne, prewidystyczne, porządkująco-integrujące i praktyczno-pragmatyczne. Wielość kryteriów typologizacji osobowości.

• -Zawsze holizm (zwłaszcza organicyzm) związany z antyredukcjonizmem, postulat całościowego traktowania osoby na "poziomie psychologicznym" - psychologia osobowości syntezą wiedzy psychologicznej. Paradygmat eksperymentalny a kumulacja wiedzy.

• -Historycznie teorie osobowości uwikłane w spory między orientacją na nauki biologiczne a społeczno-humanistyczną (na socjologię, antropologię kulturową).

• -Fundamentalny problem związków osobowości z zachowaniami - również praktyczny (przewidywanie zachowań na bazie wiedzy o lokatach na wymiarach osobowości.

• Oprócz wrodzonych popędów i elementarnych potrzeb wiscerogennych posiadający wyraźne podłoże fizjologiczne (w centralnym układzie nerwowym) temperament pełni znaczące funkcje regulacyjne. Jest zespołem trudno zmienialnych, formalnym cech zachowania, przejawia się w poziomie energetycznym (intensywności), czasowych parametrach reakcji oraz w indywidualnych stylach działania.

• Oprócz wrodzonych popędów i elementarnych potrzeb wiscerogennych posiadający wyraźne podłoże fizjologiczne (w centralnym układzie nerwowym) temperament pełni znaczące funkcje regulacyjne. Jest zespołem trudno zmienialnych, formalnym cech zachowania, przejawia się w poziomie energetycznym (intensywności), czasowych parametrach reakcji oraz w indywidualnych stylach działania.

• Osobowość w jej wąskim (np. poznawczym) rozumieniu wtórna w stosunku do temperamentu i z nim jedynie skorelowana: może on wyznaczać zwłaszcza wczesne doświadczenia i kształtowanie się określonej struktury osobowości

Wykład II. Podejście psychodynamiczne: osobowość w ujęciu Z. Freuda

• -Psychoanaliza Zygmunta Freuda (1856 - 1939) - opozycja wobec wcześniejszej psychologii z jej wyłączną rolą świadomości i naciskiem na introspekcję. Zasadnicza rola nieświadomości.

• -Niejednoznaczność przyjmowanych założeń filozoficznych: raczej materializm. Nawiązania do lekarzy i psychiatrów francuskich, też Leibnitza, Kierkegarda, Schopenhauera i innych. Wypełnienie próżni w rozwoju nauk podejmujących problematykę dyspozycji człowieka. Determinizm biologiczny, "hydrauliczność", zarazem irracjonalność natury ludzkiej. Panseksualizm, mechanicyzm i przesadny determinizm, nierzadko brak sensu empirycznego.

• -Doniosłe implikacje heurystyczne, inspiracja dla rozwoju teorii psychologicznych. Też wpływ na całą humanistykę.

• -Kompleksy i ich przejawy. Trójczłonowa struktura osobowości (w rozumieniu węższym tożsama z ego).

• Id (ono) - wrodzone popędy, "zbiornik" energii psychicznej, rządzony według zasady przyjemności; w jego ramach szczególnie ważna podstruktura libido.

• Superego uformowane w fazie fallicznej (na bazie kompleksu Edypa); nadjaźń - sumienie oraz "ego idealne", cenzor popędów o genezie społeczno-kulturowej;

• Ego (ja) - rozumny arbiter między id i superego, najczęściej świadomy mediator i moderator konfliktów między rozmaitymi siłami wewnętrznymi, godzi sprzeczne wymogi organizmu i środowiska.

• -Psychoanaliza jako koncepcja kliniczna: psychoanalityk "ucywilizowanym szamanem". Wielki wpływ na współczesne prądy w psychoterapii. Psychika patologiczna naturalnym wytworem tego samego mechanizmu, co normalna (brak tu jakościowej różnicy).

• -Mechanizmy obronne w służbie ego - bezwiedne i nawykowe sposoby doraźnej obrony osobowości (radzenia sobie z lękiem), skorelowane z rozwojem sfery nieświadomej. Wyparcie pierwotne i wtórne (w tym obronność percepcyjna), też projekcja obronna, racjonalizacja, przemieszczenie, kompensacja, kształtowanie reakcji, sublimacja i inne. Efektem bariery samopoznania o genezie emocjonalno-motywacyjnej i deformacje wiedzy o sobie i innych

• -Stadialna koncepcja rozwoju: kluczowe znaczenie dla kształtowania osobowości człowieka dorosłego wczesnych (przedgenitalnych) faz rozwoju dziecka (oralnej, analnej i fallicznej), w tym zwłaszcza traumatycznych przeżyć seksualnych. Fiksacja na aktywności danego stadium prowadzi do regresji - do powrotu do wcześniejszych sposobów uzyskiwania przyjemności, tj. do punktu fiksacji.

• -Istotą psychopatologii dominacja dążeń do zaspokojenia popędów agresji i seksualnego, które uległy fiksacji we wczesnym okresie rozwoju; rezultatem infantylna forma ich zaspakajania. Lęk i konflikty, bo skojarzenie z przeszłą traumą powoduje, że wyrażenie tych dążeń hamowane jako zagrażające ego. Nerwica przede wszystkim rezultatem niekontrolowanego konfliktu między id i ego. Kluczowe znaczenie rozwojowe kompleksu Edypa: jego prawidłowe rozwiązanie powoduje identyfikację z ojcem-agresorem.

Wykład III. Osobowość w wybranych koncepcjach postfreudowskich

• -Koncepcja Freuda a koncepcja Erika H. Eriksona (1902-1994) rozwoju człowieka w ciągu całego życia: sporo ortodoksji, ale też nowa, stadialna koncepcja rozwoju. Czas pojawiania się poszczególnych stadiów może być różny: każde dziecko ma własny ich „rozkład”. Rozwiązanie kryzysu właściwego dla danej fazy rozwoju warunkiem przejścia do następnego etapu.

• -Kolejne fazy-stadia rozwoju psychospołecznego opisane w kategoriach jakości ego: 1. oralno- sensoryczne, bazowe zaufanie vs nieufność i nieprzewidywalność; 2. analno-mięśniowe, poczucie autonomii, adekwatności i samokontroli vs zwątpienie i nieśmiałość; 3. genitalno-lokomocyjne, samodzielność i inicjatywa vs bierność i poczucie winy; 4. okres latencji - pracowitość i produktywność vs poczucie niższości; 5. dorastanie: kształtowanie tożsamości i umiejętność przyjmowania perspektywy innych vs rozmycie tożsamości i przemieszanie ról; 6. dojrzała młodość, bliskie, intymne związki (seksualne, też emocjonalne, moralne) z innymi vs izolacja; 7. wiek średni - orientacja na innych, dojrzałość, opiekuńczość i twórczość vs zaabsorbowanie sobą; 8. wiek starczy - poczucie spełnienia i integralność vs rozpacz i poczucie bezsensu życia.

• -Studia przypadków, też różne metody badań dzieci (np. standardowe sytuacje zabawowe); zasadniczym celem wgląd w dynamikę rozwoju osobowości. Optymistyczny obraz człowieka zbliża Eriksona do psychologii humanistycznej. Lęk, konflikt i kryzys niezbędne dla ukształtowania siły charakteru. Jednostka musi znaleźć swą tożsamość w ramach tendencji przejawianych w danym społeczeństwie, jej rozwój musi być zgodny z jego wymaganiami. Erikson, obok Freuda, czołową postacią psychohistorii.

• -Według Freuda zawiadujące ludźmi siły mają podłoże przede wszystkim biologiczne, w neopsychoanalizie ich geneza bywa rozmaita: najczęściej są efektem oddziaływania środowiska i szczególnych z nim relacji.

• -Psychologia indywidualna Alfreda Adlera (1870-1937): fundamentalne tu znaczenie dążenia do mocy, u którego podłoża leży kompensacja poczucia niższości; wola mocy jako usiłowanie poradzenia sobie z poczuciem bezradności wyniesionym z wczesnego dzieciństwa. Podkreślanie wpływu kolejności urodzenia na rozwój psychiczny (więcej osiągają pierworodni i jedynacy).

• -Różne odmiany neopsychoanalizy poprzedzające psychologię humanistyczną, odrzucające panseksualizm oraz przynajmniej ograniczające biologizm Freuda. Anna Freud: rozwój teorii mechanizmów obronnych ego, autonomizującego się wobec id; akcent na procesy poznawcze ego, które może nie pozostawać w konflikcie z id, superego czy światem zewnętrznym.

• -Koncentracja na konstruktywnych aspektach osobowości (psychologia ego Hartmana - tu self świadomym i subiektywnym aspektem ego, tj. obiektywnej struktury).

• -Jeszcze w obrębie psychoanalizy psychologia self (Kohut) - synteza klasycznej psychoanalizy z teoriami relacji z obiektem, gdzie głównym motywem dążenie do obiektu (odzwierciedlonego

Wykład IV. Osobowość w koncepcjach neopsychoanalizy (c.d.). C. G. Jung

• -S. Sullivan (1892-1949): utożsamianie osobowości ze stałością zachowań wobec innych ludzi, w tym również wyobrażonych - interpersonalna teoria psychiatrii. Nacisk tu (jak u Eriksona) na późne dzieciństwo i okres preadolescencji w rozwoju osobowości.

• -K. Horney (1885-1952) i jej psychoanaliza kulturowa; nacisk na neurotyczne konsekwencje konfliktu między restrykcyjnym ideałem siebie a "rzeczywistym ja". Różne sposoby radzenia sobie z lękiem podstawowym, wyniesionym z dzieciństwa. Trzy tendencje neurotyczne jako zasadnicze rysy osobowości: nastawienie ku, od oraz przeciwko ludziom. Neurotyczna osobowość dopiero, gdy nastawienia te sztywne i nierealistyczne, gdy w rezultacie powodowanego przez wadliwe relacje interpersonalne nasilonego lęku podstawowego i wrogości utrata kontaktu z sobą.

• -E. Fromm (1900-1980): "małżeństwo" marksizmu z psychoanalizą, determinizm społeczno-kulturowy. Geneza zmian społecznych wyjaśniana tu przez odwołanie do rozpowszechnionej osobowości sadomasochistycznej, do neurotyczno-kompulsywnych mechanizmów, których masowe wystąpienie w określonych warunkach społeczno-politycznych powoduje sprzyjającą totalitaryzmowi ucieczkę przed wolnością.

• -Carl G. Jung (1875-1961) i jego psychologia analityczna. Wpływ na całą humanistykę. Nacisk na filogenetyczne, wspólne rodzajowi ludzkiemu źródła osobowości. Jej podstawy uniwersalne, wrodzone, nieświadome i archaiczne. Nawiązania do filozofii, mitologii, religii, wierzeń ludów pierwotnych, snów, wizji, halucynacji oraz omamów psychotyków i symptomów nerwicowych.

• -Struktura osobowości tożsama z psychiką. Ego odpowiedzialne za poczucia tożsamości i ciągłości. Libido jako ogólna energia psychiczna, obejmująca też dążenie do przyjemności i potrzeby twórcze. Jaźń (self) to centrum osobowości (między świadomością a nieświadomością), scala różne systemy psychiczne, zapewnia osobowości równowagę, jedność i stabilność.

• -Nieświadomość zbiorowa (kolektywna) twórczym dopełnieniem świadomości, mądrością przodków. Stanowi wspólne gatunkowo podłoże struktury osobowości, jest magazynem ukrytych śladów pamięciowych ich doświadczeń, również dziedzictwa przedczłowieczego. Jej strukturalnymi składnikami są ujawniane w snach, religii czy mitologii archetypy, czyli autonomiczne systemy dynamiczne (pierwotne i uniwersalne idee), np. wyobrażenia mitologiczne bohatera, świętego czy mędrca (ważne arechetypy: persona, anima oraz animus, też cień).

• -Podstawowe funkcje psychologiczne (podłoże późniejszych typologii intelektu): wartościowanie informacji - myślenie vs uczucia; odbiór informacji - percepcja vs intuicja.

• -Wprowadzenie wymiaru ekstrawersji - introwersji: postawy te oddają ukierunkowania człowieka. Dominująca postawa wraz z dominującą funkcją wyznacza typ osobowości.

• -Dynamika osobowości rezultatem wpływu libido; kluczowa rola dziedziczonych popędów. Indywiduacja stawaniem się oddzielną i niepodzielną jednością, rozwój i różnicowanie struktur psychicznych. Rezultatem integracja przeciwieństw. Dążenie do samorealizacji głównym jej motorem. Symbolizacja wyrażaniem dążenia do zaspokojenia zablokowanych impulsów popędowych oraz realizacji treści archetypowych.

Wykład V. Osobowość w psychologii egzystencjalnej, personologii H. A. Murraya i
psychologii humanistycznej A. Maslowa

• -Osobowość w koncepcjach psychologii egzystencjalnej (np. Frankl, May): koncentracja na problematyce istnienia, fenomenologiczna analiza wolnej woli (świadomych, wolnych wyborów, za które jednostka przyjmuje odpowiedzialność). Powszechność doświadczania lęku i winy egzystencjalnej; indywidualny sens życia metaregulatorem zachowań.

• -Henry A. Murray (ur. 1893) i jego personologia: dążenie do zrozumienia pojedynczego przypadku w całej jego złożoności i niepowtarzalności. Pełna wiary w człowieka psychologia humanistyczna, ale docenianie roli biologicznych wyznaczników zachowania. Odwołania do psychoanalizy, też nacisk na rolę wczesnego dzieciństwa w rozwoju osobowości dorosłego.

• -Murray twórcą projekcyjnego Testu Apercepcji Tematycznej, przyczynił się do rozwoju różnych technik pomiaru osobowości, w tym zwłaszcza potrzeb. Jego badania próbują łączyć podejście kliniczne z eksperymentalnym, ich celem ukazanie kompletnego obrazu osoby.

• -Zlokalizowana w mózgu osobowość odzwierciedla stałe i powtarzalne, ale też nowe i specyficzne elementy zachowania, które organizuje i ukierunkowuje. Zasadniczą jednostką analizy przebieg, tj. interakcja podmiot - przedmiot lub podmiot - podmiot.

• -Struktura osobowości (jak u Freuda): id, ego i superego, ale tu id zawiera impulsy nie tylko nieakceptowane, ale i zaakceptowane przez ego i społeczeństwo. Centralne pojęcie potrzeby -

• efektu działania sił wewnętrznych i/lub zewnętrznej presji, tj. zewnętrznych odpowiedników potrzeb. Względna zgodność potrzeb i presji. Pojęcie tematu (molarnej jednostki zachowania) odniesionego do interakcji między potrzebami a presjami sytuacyjnymi pozwala na bardziej całościowe ujmowanie zachowania;

• -Różne typologie potrzeb Murraya. Jego nacisk na nieświadome motywacje. Zaspokojenie potrzeby pociąga za sobą przynoszącą zadowolenie redukcję napięcia, ale w przypadku niektórych potrzeb następuje wzrost napięcia dopiero później redukowanego.

• -Samorealizacja (samourzeczywistnianie) pojęciem centralnym u zakotwiczonego w psychologii humanistycznej Abrahama Maslowa (1908-1970). Przeciwstawienie przezeń motywacji wzrostu (potrzeb samourzeczywistnienia, też wiedzy i rozumienia oraz estetycznych; aktywizują one dążenie do wzrostu i wzbogacania doświadczenia) - motywacji deficytu, którą rządzi zasada redukcji napięcia i przywracania homeostazy.

• -Popularna hierarchiczna koncepcja potrzeb podstawowych. Za Allportem zasada autonomii funkcjonalnej: autonomizacja środków, które stają się celami samymi w sobie.

• -Nawiązania Maslowa do teorii ja, filozofii egzystencjalnej, religii oraz - poprzez negację - psychoanalizy. Nawiązania do koncepcji Goldsteina, perspektywa holistyczno-dynamiczna i organicystyczna. Też subiektywizm, antyscjentyzm; nastawienie kliniczne, choć badanie głównie samorealizujących się ludzi sukcesu, zdrowych i twórczych.

• -Wiara Maslowa w "poczciwego-twórczego" człowieka, odwołującego się do uczuć. Przypisuje mu się naturę po części określoną gatunkowo. Jego rozwój stymulowany przede wszystkim z wewnątrz; wszystko, co go hamuje, co frustruje ową naturę, wypacza samorealizację i wywołuje zainteresowanie psychopatologii.

Wykład VI. Między psychologią humanistyczną a poznawczą: C. Rogers. Doniosłość myśli K. Lewina

• -Carl Rogers (1902-1987) łącznikiem między psychoanalizą, psychologią humanistyczną i poznawczymi teoriami ja. Teoria organicystyczna i fenomenologiczna, zarazem "kliniczna"; wielki wpływ na różne kierunki współczesnej psychoterapii, w tym na jej nurt kognitywny.

• -Zideologizowany model idealny człowieka doskonałego, uświadamiającego sobie własne doświadczenia i uczucia. Ma on wrodzoną umiejętność wyboru tego, co służy samorealizacji (realizowaniu właściwego dla danej jednostki potencjału). Naturalne dążenie do rozwoju, stawania się autentyczną, autonomiczną i samorealizującą się "w pełni funkcjonującą osobą".

• -Postulaty psychoterapii niedyrektywnej "skoncentrowanej na kliencie", traktowanym jako pełnowartościowa osoba. Też koncepcja optymalizacji stosunków międzyludzkich, wiara w możliwości wspomagania rozwoju skądinąd z gruntu "poczciwego" człowieka.

• -U Rogersa całość doświadczenia tworzy pole fenomenologiczne (spostrzeżenia, uczucia, indywidualne sensy), „prywatne” i nie do końca werbalizowalne, ale potencjalnie dostępne świadomości, swoiste, nie w pełni komunikowalne innym. Jego składową pojmowanie siebie, efekt spostrzegania swojego ja oraz jego relacje z innymi ludźmi i zewnętrzną rzeczywistością.

• -Dopiero uzyskanie bezwarunkowej akceptacji przez innych (zwłaszcza w dzieciństwie) pozwala na odkrycie "prawdziwego ja", zgodnego z doświadczaniem organizmu, i uruchomienie motywacji wzrostu; poczucie własnej wartości uniezależnia się wówczas od ocen innych.

• -Przystosowanie i dojrzałość: adekwatne uświadomienie, akceptacja i symbolizacja doświadczeń wiernie odzwierciedlających organizm, bez poczucia zagrożenia. Ich przeciwieństwem obronność i sztywność myślenia (przyczyniające się do neurotyzmu i zaburzeń osobowości) oraz zamknięcie na doświadczenie i defensywność poznawcza.

• -Awersyjnie odczuwana niezgodność między 1) doświadczaniem organizmu a ja (wypaczenie tendencji do samorealizacji); 2) polem fenomenologicznym a światem zewnętrznym (obiektywnym); 3) polem fenomenologicznym a jego częścią - świadomością; 4) ja realnym i ja idealnym; 5) samowiedzą a opisem siebie przez innych. Lęk reakcją na subcepcję, tj. przeczucie jeszcze nieuświadomionej niezgodności. Mechanizmy obronne powodują zniekształcanie sensu doświadczenia oraz zaprzeczanie jego treści.

• -Dynamika osobowości wyznaczona przez dążenia do samorealizacji. Warunkiem rozwoju osobowości prawidłowy wybór i symbolizacja zachowań "rozwojowych", uświadamianie i zawieranie w obrazie ja wszystkich doświadczeń.

• -Związek samoakceptacji z akceptacją innych ludzi. Wzrost zgodności ja realnego i idealnego po psychoterapii rogersowskiej; korelacje między nimi bliskie 0 u neurotyków, u psychotyków i normalnych pozytywne. Mała rozbieżność obu wersji ja efektem represji: krzywoliniowa zależność rozbieżności z przystosowaniem. Rozwój Q-sort i pokrewnych technik pomiaru.

• -Na gruncie psychologii postaci Kurt Lewin (1890-1947) i jego teoria pola. Zachowanie funkcją psychologicznie opisywanego pola, musi być analizowane w kontekście sytuacji rozumianej jako całość, w której podlega ono rozmaitym „siłom”. Olbrzymi wpływ na współczesnych teoretyków osobowości, jeszcze większy na psychologów społecznych.

Wykład VII. Zarys podejścia poznawczego w psychologii osobowości. Koncepcja Kelly'ego

• -Poznawcze-informacyjne ujmowanie osobowości: synteza doświadczeń rozwoju osobniczego, zmagazynowany w pamięci długotrwałej układ informacji, hierarchicznie zorganizowany i względnie autonomiczny, samoregulujący się i aktywny.

• -Podmiot poznający złożonym systemem pobierającym, przetwarzającym i integrującym informacje. Formułuje prognozy, kontroluje, reguluje i integruje działania oraz tworzy ich programy. Zasadnicza część jego aktywności jest efektem wykorzystania (niekoniecznie świadomego) wiedzy o sobie i o otaczającej rzeczywistości.

• -Samoregulacja umożliwia wewnętrzną integrację, samowiedza odpowiada za nadawanie sensu doświadczeniom osobniczym, wyznacza ustosunkowania do świata. Wyjaśnianie spójności, stałości i ukierunkowania zachowania; trwałe różnice międzyludzkie w zakresie reprezentacji poznawczych, standardów, programów działania i preferowanych strategii przetwarzania informacji oraz kontroli własnej aktywności. Adaptacji i integracji psychologicznej służy realizacja różnych funkcji osobowości

• -Przyswojenie wielu idei psychologii fenomenologicznej: rekonstruowanie perspektywy podmiotu, wyjaśnianie zachowań tym, jakie znaczenie on im nadaje oraz jak spostrzega i konstruuje zdarzenia. Też asymilacja wielu ustaleń teorii cech oraz (zwłaszcza!) teorii psychodynamicznych, synteza z teoriami uczenia się.

• Według J. Piageta (1896-1980) osobowość efektem rozwoju psychicznego - poznawczego i skorelowanego z nim moralnego (procesy asymilacji, akomodacji i adaptacja - rezultatem zrównoważenie struktur poznawczych.

• -Prekursorem podejścia poznawczego (ale o genezie klinicznej) George Kelly (1905-1966): podmiot tu naiwnym naukowcem, usiłującym aktywnie przewidywać, ustawicznie weryfikującym formułowane prognozy. Osobowość złożoną, hierarchiczną organizacją (systemem) konstruktów osobistych. Będąca efektem rozwoju osobniczego złożoność i integracja systemu konstruktów pozwala na adekwatną orientację. System ów umożliwia konstruowanie doświadczenia, interpretowanie (nadawanie sensów), kontrolę, planowanie i przewidywanie zjawisk i procesów.

• -Indywidualny, niepowtarzalnie ujmujący świat system konstruktów diagnozowany Rep-testem, pozwalającym na badanie tego, co wyjątkowe, i tego, co wspólne w sposobach konstruowania świata). Konstrukty rdzenne (centralne w systemie) i peryferyczne; słowne i przedsłowne; sztywne (nieprzepuszczalne) oraz ulegające modyfikacjom pod wpływem kolejnych obserwacji; posiadające najwyższy zakres stosowalności (najbardziej ogólne) oraz bardziej szczegółowe.

• -Wszechobecna aktywność badawcza, jednostka wolna (może wybierać między alternatywnymi konstruktami), ale i zdeterminowana, ograniczona wykorzystywanymi kategoriami.

• -Gdy zdarzenia poza zakresem stosowalności własnego systemu konstruktów - lęk; strach efektem włączenia w system nowego konstruktu; zagrożenie, gdy świadomość konieczności reorganizacji systemu konstruktów. Efektem lęku i zagrożenia usztywnienie systemu konstruktów. Zaburzenia psychiczne wadliwymi reakcjami na lęk, strach lub zagrożenie, dostrzegalnymi w sposobach stosowania konstruktów do interpretacji nowych zdarzeń, przewidywania przyszłości oraz organizacji całego ich systemu. Psychoterapia procesem rekonstruowania tego systemu - zniekształcenia poznawcze u podłoża zaburzeń emocjonalnych.

Wykład VIII. Rodzime koncepcje osobowości. Treści i organizacja samowiedzy

• -J. Reykowski: osobowość centralnym systemem regulacji i integracji czynności, składającym się z jednostek funkcjonalnych o hierarchicznej strukturze. Poziomy: popędowo-emocjonalny oraz struktur poznawczych, obejmujący sieć poznawczą (operacyjną, wartości i strukturę ja), zapewniającą orientację w świecie. Według W. Łukaszewskiego osobowość złożoną, dynamiczną organizacją informacji, wraz z regułami i programami ich przetwarzania. Nacisk na funkcje regulacyjne i zasady jej funkcjonowanie (informacyjne podłoże motywacji). Nawiązanie do K. Obuchowskiego kodów orientacji: monokonkretnych, polikonkretnych i hierarchicznych. Według niego emocje negatywne stymulują włączanie kodów konkretnych, pozytywne - hierarchicznych, aktywacja stabilizuje wykorzystywany kod niezależnie od znaku emocji.

• -Samowiedza (obraz lub pojmowanie siebie) jądrem (substrukturą) osobowości. Podstawowe funkcje regulacyjne, nadawania sensu doświadczeniom oraz kształtowanie ustosunkowania do siebie i do świata. Samoświadomość już u szympansów i orangutanów, ale jej brak u goryli.

• -Pojmowanie siebie dobrze zorganizowanym i zintegrowanym systemem afektywnie nasyconych i ważnych przekonań o sobie (o epizodach autobiograficznych). Informacje przetwarzane tu głęboko, łatwo kodowane i przypominane. Wiedza zimna i gorąca (liniowo i krzywoliniowo powiązane ze sobą przekonania opisowe i ewaluatywne); świadoma, przedświadoma i nieświadoma (implicite); deklaratywna ("wiedza, że") i proceduralna ("wiedza jak"); jej dostępność podstawowym wyznacznikiem jej wykorzystywania.

• -Samowiedza systemem hierarchicznie zorganizowanych autoschematów (H. Markus); kierują one przetwarzaniem informacji odnoszonych do ja i organizują je. Współcześnie koncentracja badań na relacjach przetwarzania informacji z emocjami i motywacją, na związkach myślenia z zachowaniami oraz na różnicach międzykulturowych w przetwarzaniu informacji.

• -Reguły organizacji treści informacji podobne, jak organizacji wszelkiej wiedzy społecznej. Zwykle reprezentacje różnych ja powiązane w jednym pojęciu ja. Hierarchiczna organizacja samowiedzy ze względu na formalne cechy przekonań o sobie: ważności, pewności oraz szczegółowości-globalności. Cechy te podstawowymi wyznacznikami jej stabilności i podatności na oddziaływania.

• -U danej jednostki cała rodzina różnych ja, których treść i organizacja jest unikalna (Cantor i Kihlstrom). Stanowisko fenomenologiczno-poznawcze: prywatna pseudoteoria siebie zintegrowaną strukturą poznawczą, subiektywnie spójną, pewną, trafną i weryfikowalną, będącą konceptualnym instrumentem rozwiązywania problemów praktycznych. W. James: tyle ja, ile grup ludzi, z których opinią jednostka się liczy. W kulturach indywidualistycznych dobrze rozwinięte struktury ja prywatnego, w kulturach kolektywistycznych raczej ja społecznego i kolektywnego.

• -Samopoznawanie konstruowaniem poznawczym, nadawaniem znaczeń - tak refleksyjnym, jak i spontanicznym. Konstruowanie własnej przyszłości oraz przeszłych doświadczeń; służą temu manipulacje atrybucyjne, wymazywanie z pamięci, zapełnianie jej luk, usprawiedliwianie i uzasadnianie własnych działań.

• -Wytwarzanie autonarracji; narracyjna tożsamość wg McAdamsa specyficzną organizacją pamięci biograficznej - zinternalizowaną historią życia (mitem osobistym), zorganizowanym wokół poszczególnych tematów. Ja dialogowe wg Hermansa dynamiczną wielością względnie autonomicznych pozycji - ja jako uporządkowany system znaczeń osobistych.

Wykład IX. Osobowość w świetle teorii uczenia. Koncepcje społeczno-poznawcze:
samoregulacja w ujęciu A. Bandury

• -Osobowość jako struktura nawyków efektem uczenia się: w tradycjach behawiorystycznych akcentuje się rolę wzmocnienia w nabywaniu i utrwalaniu nawyków i nowych form zachowania. Dollard i Miller: próba pogodzenia tradycji psychoanalizy z psychologią S-R. Uczenie się i oduczanie nerwicy: efektywność terapii behawioralnych (np. Eysencka i Wolpego).

• -Samokontrola jako specyficzna klasa wyuczonych zachowań. Wygotski: samokontrola dzięki mowie wewnętrznej, pozwalającej na planowanie i kontrolę efektów działań. Seligman: badania nad wyuczoną bezradnością po pozbawieniu kontroli. Eksperymentalne wytwarzanie rozmaitych deficytów odpowiadających depresji reaktywnej - spory wokół wyjaśniania tego fenomenu (poznawcze, egotystyczne, pozbawianie kontroli).

• -Samokontrola jako specyficzna klasa wyuczonych zachowań. Wygotski: samokontrola dzięki mowie wewnętrznej, pozwalającej na planowanie i kontrolę efektów działań. Seligman: badania nad wyuczoną bezradnością po pozbawieniu kontroli. Eksperymentalne wytwarzanie rozmaitych deficytów odpowiadających depresji reaktywnej - spory wokół wyjaśniania tego fenomenu (poznawcze, egotystyczne, pozbawianie kontroli).

• -Synteza podejścia poznawczego i lerningowego: teorie społecznego uczenia się (społeczno-poznawcze). Nacisk na aktywność człowieka, społeczno-sytuacyjne źródła zachowania, procesy poznawcze oraz uczenie się bez wzmacniania. Nawiązania do Kelly'ego, prekursorem J. Rotter.

• -Zachowania wyznaczane przez zgeneralizowane oczekiwania co do lokalizacji kontroli wzmocnień. I-LOC i E-LOC oraz ich korelaty i konsekwencje. Raczej regulacja niż wzmacnianie zachowania - interpretacja znaczenia treści informacji o spostrzeganym następstwie własnego zachowania powoduje modyfikację przekonania o tym zachowaniu i ewentualną jego zmianę. LOC kluczową zmienną pośredniczącą w regulacji zachowania, zwłaszcza w sytuacjach nowych.

• -Teoria społecznego uczenia się Alberta Bandury (ur. 1925). Self-efficacy (przekonanie o własnej skuteczności): przekonanie o możliwościach osiągnięcia danego poziomu wykonania lub zdolność do radzenia sobie w określonych sytuacjach, a nie antycypacja wyniku czy zgeneralizowane oczekiwanie. Poznawczy mediator wykonania, wyznacza wysiłek, wytrwałość i efektywność, gdy aktywność dostarcza diagnostycznych informacji o osobistej kompetencji. Wpływa na wybory zachowania, sytuacji i środowisk społecznych, na myślenie, motywację i emocje w sytuacjach nieustrukturalizowanych lub trudnych. Ułatwia nabywanie wiedzy, chroni przez depresją i sprzyja zdrowiu.

• -Self-efficacy rezultatem uzyskiwanych wyników, doświadczeń zastępczych, ulegania perswazji i obserwacji u siebie pobudzenia. Jego wzrost ułatwia przewarunkowywanie (np. oduczanie się fobii). Terapia ma zredukować dysfunkcjonalne oczekiwania i spostrzeganie.

• -Wpływ modelowania, gdy: model przyciąga uwagę, podmiot jest w stanie zrozumieć, zapamiętać i powtarzać jego zachowania, gdy są one wzmacniane lub przynajmniej powtarzane. Rola modelowania w kształtowaniu standardów (moralnych i wykonania) oraz zdolności do odraczania gratyfikacji. Wyuczanie specyficznego zachowania i ogólnych zasad może się odbywać bez wzmacniania. Zgodność wyniku ze standardem - regulacja zachowania poprzez antycypowane zadowolenie z siebie i poczucie dumy.

• -Wg Bandury w procesach samoregulacji podmiot dostarcza sobie wzmocnień po spełnieniu standardów. Samoregulacja zespołem procesów poznawczych - głównie antycypacyjna, mniej reaktywna. Obejmuje formułowanie celów, planowanie i monitorowanie własnej aktywności, jej wieloaspektową ocenę oraz emocje i uczucia będące odpowiedzią na wybrany sposób działania i jego rezultaty. Autorefleksyjna aktywność metapoznawcza - odnośnie do adekwatności samowiedzy, dostępności celów i stosowności standardów.

Wykład X. Osobowość w teoriach społeczno-poznawczych (c. d.). Samoregulacja w ujęciu W. Mischela oraz w świetle koncepcji pokrewnych

• -Walter Mischel (ur. 1930): osobowość wzorcami zachowania, charakteryzuje adaptację człowieka do typowych sytuacji; tendencja podstawowym jej elementem. Nawiązania do ujęć behawiorystycznych, ale zasadnicza tu rola procesów poznawczych.

• -Fundamentalna krytyka teorii osobowości - podważenie przekonania o istnieniu ogólnych cech-dyspozycji. Nacisk na modyfikowanie znaczenia bodźca przez poznawcze transformacje. Jednostka zarówno odpowiada na sytuacje, jak i wpływa na nie bądź je konstruuje. Decydująca tu percepcja sytuacji i wykorzystywane wzorce zachowań. Podpisy behawioralne: jednostka posiada charakterystyczne dla siebie, trwałe profile zachowań w danych typach sytuacji.

• -Zmienne osobowościowe określają rolę osoby we wpływach bodźców oraz tworzeniu złożonych wzorców zachowania. W centrum zainteresowania Mischela zachowania celowe: stanowiące system cele wyznaczają wybory, pozwalają na niezależność od sytuacyjnych oddziaływań oraz na długofalową organizację zachowania. Cele reprezentowane są przez wewnętrzne standardy oceny działań, stanowiące bazę dla oczekiwania wzmocnień.

• -Automatyczne i świadome wysiłki blokują niepożądane impulsy czy myśli; samokontrola poprzez nagradzanie-karanie siebie (samowzmacnianie) za spełnianie standardów. Odraczanie gratyfikacji (w ujęciu Mischela) wymaga kompetencji poznawczych i behawioralnych. Zależy od oczekiwanych wyników, wyznaczonych przez przeszłe doświadczenia, obserwacje działań modeli oraz od samooceny. Odraczanie gratyfikacji ułatwione poprzez spontanicznie tworzone dystrakcje, pozwalające odwrócić uwagę od obiektu pokusy; też przez koncentrację na abstrakcyjnych, „zimnych” właściwościach obiektu i przez wzrost szans zdobycia nagrody odroczonej. Aktywne tłumienie myśli czasem paradoksalnie owocuje wzrostem poznawczego "przepracowywania" tłumionych treści, ich zwiększoną dostępnością i wpływem na zachowanie.

• -Podejścia pokrewne: kontrola umysłu poprzez wspieranie pożądanego toru myślenia. Samokontrola (nad impulsami, myślami, uczuciami oraz zachowaniami, też supremacja procesów poznawczych) związana z dojrzałością emocjonalną i siłą ego. Słabnie w warunkach rozmycia tożsamości (dezindywidualizacji), kiedy redukowane są regulacyjne funkcje osobowości. Krzywoliniowo powiązana z odpornością na stres, przystosowaniem i efektywnością, pozytywnie ze spójnością i stabilnością samoocen. Skuteczny dla deprecjacji doraźnej nagrody mechanizm dysonansowy: wpływ kary ledwo wystarczającej do podporządkowania.

• -Koncepcja Carvera i Scheiera: gdy autokoncentracja (przedmiotowa samoświadomość), wzrasta dostępność pamięciowa i łatwość aktywizowania informacji o sobie. Zamiast zainteresowania zadaniem koncentracja na testowaniu pojmowania siebie - percepcja siebie "jako pionka" wykonującego zadanie "ze względu na ocenę lub oceniającego", nie zaś jako sprawcy mającego swobodę wyboru. Porównywanie stanu czy zachowania z uwypuklonym standardem, usiłowania niwelacji dostrzeżonych rozbieżności między nimi zgodnie z zasadą negatywnego sprzężenia zwrotnego. Obowiązują reguły samoregulacji TOTE: potwierdzenie zgodności wyniku ze standardem oznacza przerwanie działania (Miller, Galanter i Pribram).

• -Nieobronne zaangażowanie ja powoduje wzrost dokładności autopercepcji, czyni introspekcję subiektywnie wiarygodnym źródłem samopoznania. Powoduje szczegółowe i bogate samoopisy, wzrost siły dominujących aktualnie emocji i ich znaczenia regulacyjnego, nasilenie wewnętrznej atrybucji wyników. Wzrost autokrytycyzmu i unikanie autokoncentracji, gdy niska samoocena.

Wykład XI. Koncepcje struktur poznawczych. Osobowość a twórczość

• -Odwołująca się do psychoanalizy, zakotwiczona politycznie koncepcja osobowości autorytarnej Adorno i in.: apoteoza hierarchicznej struktury dominacji-podporządkowania, ładu i porządku; oparcie na silnym autorytecie. Skłonność do karania; sztywność poglądów, stereotypizacja, uprzedzenia i przesądność, wrogość wobec łamiących konwencjonalne wartości. Uproszczone widzenie świata w kategoriach przemocy i destrukcji, niechęć do wglądu w siebie i innych.

• -Dogmatyczna struktura przekonań ("zamknięty umysł" według M. Rokeacha): nasilony lęk, duża rola wyparcia i projekcji, związek z autorytaryzmem. Wyróżnikiem sposób funkcjonowania i formalne własności systemu przekonań, subiektywnie spójnego. Nasilenie deformacji poznawczych; upośledzenie syntezy nowych danych, nietolerancja wieloznaczności, konwencjonalność, zależność od autorytetu, odrzucanie informacji niezgodnych z akceptowanym systemem przekonań (tendencyjny ich odbiór i przetwarzanie), nastawienie prospektywne.

• -Dogmatyzm sprzyja radykalizmowi tak lewicowemu, jak i (silniej) prawicowemu. Skłonność do polaryzacji ustosunkowań i ujednoznacznienia obrazu innych, często wrogość wobec nich, nietolerancja, pozytywne postawy tylko wobec podzielających przekonania; wyolbrzymianie różnic z „tamtymi”, zamazywanie różnic między nimi.

• -Złożoność (vs prostota) poznawcza (wpływ Kelly'ego!) formalną własnością systemu poznawczego. Sprzyja trafności spostrzegania innych i siebie, bogactwu wiedzy społecznej. Złożoność pojmowania siebie sprzyja stabilności i zrównoważeniu emocjonalnemu (Linville).

• -Koncepcja abstrakcyjności-konkretności struktur poznawczych (Hunt, Harvey i Schroder): ich abstrakcyjność implikuje wykorzystywanie metareguł, jednoczesne stosowanie wielu reguł lokowania bodźca na danym wymiarze. Niska abstrakcyjność (wysoka konkretność): pozytywnie związana z autorytaryzmem i dogmatyzmem, nietolerancją dysonansu i niejednoznacznością, spolaryzowaniem ocen, sztywnością postaw, niską plastycznością zachowań, trudnościami z wykorzystywaniem dostępnych informacji przy zadaniach i decyzjach złożonych (trudnych).

• -Kruglanski: niespecyficzna potrzeba poznawczego domknięcia (zwalniającego z wysiłku poznawczego zamykania struktury) sprzyja deformacjom poznawczym, np. epistemicznemu zamrażaniu przekonań, jest pozytywnie związana z autorytaryzmem i dogmatyzmem. Jej redukcja przez wzbudzenie lęku przed nietrafnością czy alternatywne interpretacje tych samych danych.

• -Motywacja osiągnięć (rywalizacja ze standardem): McClelland i psychologizm - motywacja osiągnięć w służbie rozwoju społecznego. Zmodyfikowany model Atkinsona: inaczej niż u osób o dominacji lęku przed niepowodzeniem (preferujących zadania bardzo łatwe lub bardzo trudne), u tych z silnym motywem osiągnięć preferowanie zadań średnio trudnych, wytrwałość w dążeniu do celu, dobre wykonanie, gdy akcentowana waga osiągnięć.

• -Czynniki obniżające poczucie sprawstwa hamują twórczą aktywność; zobowiązanie do wykonania działania upośledza twórcze myślenie i działania. Nie zawsze spójne wyniki badań nad osobowością ludzi twórczych: ich nonkonformizm myślenia, przeciwstawianie się autorytetom i konwencjom, zdolność do syntetycznego ujmowania problemów, giętkość (zwłaszcza oryginalność) myślenia. Też cechy infantylne i symptomy nieprzystosowania społecznego. Neurotyzm raczej blokuje twórczość, ale może być źródłem hipotez i myślenia twórczego.

Wykład XII. Regulacyjne funkcje osobowości. Relacje osobowość-sytuacja-zachowanie

• -Im bliżej cech temperamentalnych (poziomu popędowo-temperamentalnego), tym mniejsze możliwości wyjaśniania zachowań poprzez system ja, odpowiadający za integrację osobowości, spójność i intersytuacyjną stałość zachowań

• -Zagrożenie czy rozmycie poczucia tożsamości, słabe wyodrębnienie ja, napięcia w jego strukturze, autorytaryzm i dogmatyzm, chroniczny lęk i niska złożoność poznawcza źródłami stereotypów i uprzedzeń oraz zgeneralizowanej wrogości wobec "tamtych".

• -Egocentryzm blokuje zachowania prospołeczne, koncentracja na stosownych wartościach ja idealnego intensyfikuje je. Sprzyjają im endocentryzm oraz egzocentryzm, rozumiane jako własności osobowości. Obronność niskiej oraz ekspansywność wysokiej samooceny.

• -Własności formalne, organizacja i treści samowiedzy a odporność na stres i funkcjonowanie w sytuacjach trudnych. Deformacje samowiedzy (i w ogóle struktury osobowości) jako problem psychopatologii. Ograniczoność i niedookreśloność efektywności różnych form psychoterapii.

• -Obok ja przedmiotowego - ja podmiotowe: jego osobliwy status epistemologiczny, wielkie możliwości sprawczo-integracyne i zdolności generowania aktywności poznawczych, będących funkcją zarówno własności umysłu, jak i treści przetwarzanych informacji

• -Ja poznające jako pamięć. Greenwald i Pratkanis i metafora komputerowa: program komputerowy odpowiednikiem ja poznającego (sprawczy aspekt ja podmiotowego - PROGRAMISTY), dane przetwarzane w pamięci - ja poznawanego (treści procesów).

• -Intelekt jako układ orientacyjny, wola - sprawczo-kierowniczy (inicjowanie działań, podejmowanie decyzji, kontrola). Afektywnie nasycone treści samowiedzy autonomicznym źródłem motywacji, w tym specyficznych dążeń. Regulacyjne znaczenie samowiedzy (też metaregulacja) wzrasta, gdy: zaangażowanie ja, autokoncentracja, autoschemat bądź rozbieżności między różnymi ja. Samowiedza też modyfikatorem oddziaływań informacji i skądinąd wzbudzonej motywacji. Konflikt dążeń egotystycznego oraz do wewnętrzej spójności.

• -Markus: ja robocze oraz ja możliwe (pożądane i niepożądane), ich funkcje poznawcze, motywacyjne, modyfikacji samowiedzy oraz modelowania (funkcjonowanie „jak gdyby”). Higgins i rozbieżności między różnymi ja, rodzące odmienne emocje. Integracja samowiedzy pozytywnie skorelowana z przystosowaniem, jej zróżnicowanie może być buforem dla stresu (Linville).

• -Baumeister i jego model energetyczny: świadome czynności angażujące wolę i samokontrolę prowadzą do wyczerpywania ograniczonych zasobów ego (w efekcie do pogorszenia wykonywania dalszych zadań), odnawianych przez wypoczynek czy pozytywne emocje.

• -Teoria opanowywania trwogi (Solomon, Greenberg i Pyszczynski): połączenie biologicznego motywu przetrwania z poznawczym mechanizmem zaradczym wobec lęku przed śmiercią. Podnoszenie poczucia własnej wartości oraz światopogląd pełnią funkcje buforów.

• -Zachowania efektem interakcji osobowości i subiektywnie zinterpretowanej sytuacji (Mischel). Samowiedza określa, jak sytuacja jest kształtowana, rekonstruowana bądź interpretowana. Niskie korelacje między cechami-dyspozycjami i postawami a zachowaniami. Cechy-dyspozycje "w głowie" psychologa-obserwatora - pokłosie fundamentalnego błędu atrybucyjnego.

Wykład XIII. Regulacyjne funkcje osobowości (c.d.). Mechanizmy kontroli aktywności

• Dopiero zagregowane wskaźniki zachowań różnie diagnozowanych w zróżnicowanych sytuacjach pozwalają na trafne predykcje kierunku zachowań: należy dostosować poziom ogólności pomiaru cechy-postawy i zachowania. Związek między nimi wzrasta, gdy brak konkurencyjnych regulatorów zachowania oraz niwelującej presji sytuacji.

• Krzywoliniowy związek między rozbieżnością ja realnego i idealnego a przystosowaniem. Samoocena globalna a konsekwencje ocen osobistych: wysiłek, wytrwałość i efektywność wykonywania zadań. Obronność samooceny skorelowana z potrzebą aprobaty.

• Egotyzm atrybucyjny i jego rozmaite przejawy behawioralne: wzajemna instrumentalność dążeń do kontroli i egotystycznego. Zaangażowanie ja vs zaangażowania konkurencyjne: instrumentalne, zadaniowe-wewnętrzne i zadaniowe na cel.

• Cele jako standardy regulacji. Cele dystalne często ważnymi składnikami ja idealnego i pownnościowego, cele proksymalne to doraźne zamiary, ważne standardy bieżącej samoregulacji i regulacji zachowania. Hierarchia celów wyznacza inicjowanie i kontrolę działania.

• Integracja dążeń: gdy cele proksymalne służą dystalnym - koherencja wertykalna, a gdy realizacja celu wspomaga realizację innego na tym samym poziomie - koherencja horyzontalna. Kontrola spostrzegana oraz sprawowana. Złudzenia służące podtrzymaniu orientacji na kontrolę (iluzja kontroli, nierealistyczny optymizm, egotyzm atrybucyjny).

• Mechanizmy kontroli aktywności: a. wybór celu proksymalnego (efekt analizy decyzyjnej) sprzyja zaangażowaniu w konkretne zadanie, poprzedza b. zbudowanie lub spożytkowanie planu działania oraz c. jego podjęcie (realizację zamiaru) i d. ocenę, w jakim stopniu wynik odpowiada zamiarowi. Fazom b i c towarzyszy stan implementacji zamiaru, w tym przyrost iluzji kontroli i nierealistycznego optymizmu.

• Rothbaum, Weisz i Snyder: kontrola pierwotna (nad środowiskiem) oraz wtórna (dopasowywanie siebie do środowiska). Vallacher i Wegner: orientacja na kontrolę zależy od poziomu identyfikacji działania. Langer: zaangażowanie umysłu w sytuacjach ważnych, nowych, wymagających twórczości; stan bezmyślności w sytuacjach rutynowych. Kuhl: usprawniająca przechodzenie od myśli do czynu orientacja na działanie (vs orientacja na stan) zwalnia z wahań i ułatwia szybkie decyzje.

• Pragnienie bycia przyczyną zdarzeń oraz panem (vs pionkiem) swojego losu (deCharms). Brehm i teoria reaktancji: gdy blokada swobody wyboru, wzrost atrakcyjności "zakazanego" zachowania oraz skłonności do jego podejmowania. Deci i Ryan: poczucie sprawstwa oraz potrzeba autonomii (motywacja samodeterminacji: ja sam inicjuję zachowania) sprzyja motywacji wewnętrznej, zainteresowaniu aktywnością dla niej samej i pragnieniu jej kontynuowania bez zewnętrznych przynęt. Problem kolizyjności motywacji wewnętrznej i zewnętrznej.

• Niewielka przewaga osobistych aspiracji nad możliwościami a optymalizacja natężenia motywacji. Zawyżenie poziomu oczekiwań (i aspiracji) u niezrównoważonych ryzykantów oraz ich zaniżenie u lękowych asekurantów nie sprzyjają efektywności działania.

Wykład XIV. Osobowość jako regulator zachowań społecznych

• Słabości socjobiologii, w ramach której niemal każde zachowanie społeczne można „wyjaśnić” jako przejaw adaptacji ewolucyjnej (przekazywanie genów), indywidualnej lub gatunkowej.

• Konsekwencją (Carver i Scheier) chronicznej autokoncentracji, wytwarzającej przedmiotową samoświadomość, jest pokrewny zaangażowaniu ja wzrost regulacyjnego znaczenia samowiedzy. Prywatna samoświadomość, skorelowana pozytywnie z potrzebą własnej unikalności oraz publiczną indywiduacją (do wyróżniania się z tłumu) zwiększa spójność między treściami samowiedzy a zachowaniami, podporządkowuje je świadomie akceptowanym postawom, dyspozycjom, oczekiwaniom czy wartościom; też sprzyja dopasowywaniu samowiedzy do charakterystycznych dla siebie działań, redukuje międzysytuacyjną zmienność zachowania..

• Publiczna samoświadomość: aktywizacja zewnętrznych standardów behawioralnych, konformizm i podporządkowanie zachowań domniemanym oczekiwaniom innych, zapewnienie zgodności między demonstrowanym autowizerunkiem a wymogami odgrywanych ról, wrażliwość na przejawy aprobaty widzów. Sprzyja realistycznym i adaptacyjnym taktykom autoprezentacji.

• Koncepcja M. Snydera: pryncypializm (niskie monitorowanie - wymiar niejednorodny, złożony z ekstrawersji, gry i zewnątrzsterowności): rozbudowana, bogata, łatwo dostępna i adekwatna samowiedza; wzrost siły związku między postawami i dyspozycjami a zachowaniami, ich przewidywalność na bazie znajomości samowiedzy; nietolerancja dysonansu; vs pragmatyzm (wysokie monitorowanie, skorelowane z publiczną samoświadomością): kontrolowana, sytuacyjnie stosowna i skuteczna autoprezentacja, bogata, zróżnicowana, łatwo dostępna i adekwatna wiedza społeczna; duże kompetencje społeczne; zależnie od sytuacyjnej stosowności konformizm bądź wpływ na innych.

• Makiawelizm cynicznym autowizerunkiem oraz wizerunkiem świata poza-ja, który jawi się jako nasycony przemocą, siłą, konkurencją i złem. Amoralna gotowość (np. skłonność do trudno ujawnialnego oszukiwania innych) oraz sprawność (np. efektywność w grach) do kontrolowania (manipulowania-eksploatowania) innych, zwłaszcza w słabo ustrukturalizowanych sytuacjach. LOC Rottera i jego znaczenie regulacyjne w sferze zachowań społecznych.

• Własności struktur poznawczych (np. potrzeba poznawczego domykania, złożoność poznawcza, dogmatyzm) a ustosunkowania wobec innych i zachowania wobec nich.

• Własności struktur poznawczych (np. potrzeba poznawczego domykania, złożoność poznawcza, dogmatyzm) a ustosunkowania wobec innych i zachowania wobec nich.

• Regulacyjne znaczenie skorelowanej z samooceną potrzeby aprobaty (Marlowe i Crowne); konsekwencje dla zachowań społecznych aktywizowania mechanizmów obronnych osobowości, ich doraźna funkcjonalność.

• Podatność na oddziaływania (składnik persuasibility) i konformizm osób z niską samooceną, zwłaszcza obronną. Często jest ona niepewna, powiązana z senzytywnymi mechanizmami obronnymi, osłabieniem skłonności reaktancyjnych, chronicznym lękiem oraz publiczną samoświadomością. Powiązany z niską samooceną i publiczną samoświadomością lęk społeczny: pragnienie wywarcia korzystnego wrażenia, zarazem przeświadczenie o braku kompetencji autoprezentacyjnych. W warunkach oczekiwania oceny nieśmiałość, wycofanie, unikanie, obronne i pośrednie autoprezentacje. Osobowość zależna: uległość, pasywność, autodeprecjacja, też sytuacyjna stosowność zachowań - przed autorytetem demonstrowana chełpliwość i "mocne strony". Regulacyjne konsekwencje obronnej wysokiej samooceny.

Wykład XV. Samopoznawanie a kształtowanie się samowiedzy

• Zasadnicze źródła samowiedzy: obserwacja modela i "eksperymentowanie" na nim, komunikaty od innych oraz identyfikacja przejawów własnego pobudzenia (Bandura), przede wszystkim obserwacja własnych zachowań oraz ich wyników (Bem), zwłaszcza gdy dane introspekcyjne niepewne, niejednoznaczne, podatne na konkurencyjne interpretacje. Ograniczona rola wzmocnienia w recepcji i asymilacji napływających informacji, odnoszonych do ja.

• Rola porównań społecznych, zwłaszcza z podobnymi innymi, też "w górę" i "w dół". Połowiczna trafność interakcjonizmu symbolicznego: oceny odzwierciedlone wpływają (bardziej w kulturach kolektywnych) na samowiedzę, ale często są rozbieżne z ocenami rzeczywiście formułowanymi przez znaczących innych, zwłaszcza pojedynczych osób. Jednostka spostrzega ich oceny w świetle samowiedzy, odpowiednio je deformując i asymilując. Uwarunkowania internalizacji publicznie przywdziewanych masek.

• Złudzenia własnej niepowtarzalności oraz przecenianie roli introspekcji w samopoznawaniu - wywodząca się z tradycji kartezjańskiej wiara w efektywność i niezawodność wglądu w siebie. Bezpośredni dostęp do własnych procesów psychicznych iluzją: nietrafne wyjaśnienia związków między swoim zachowaniem a psychiką, wykorzystywanie obiegowych "teorii" przyczynowości.

• Dominujący współcześnie nowy antyintrospekcjonizm: akcentowanie nie tylko (za Freudem) emocjonalno-motywacyjnych barier wglądu w siebie, ale i przywoływanie ograniczeń poznawczych. Naiwny badacz wykorzystuje bardzo zawodną zdroworozsądkową metodologię. Jego ograniczenia związane z własnościami umysłu i przetwarzania informacji - rezultatem automatyczne samooszukiwanie i deformacje samowiedzy. Świadomość często jedynie epifenomenem zachowania (Bem), akcentowane słabe związki doniesień werbalnych o sobie z innymi przejawami stanów czy procesów psychicznych. Dostęp głównie do ich początku i końca, ułatwiony przez ich intensywność i ważność, własności sytuacji (priming, autokoncentracja) i dyspozycje (np. pryncypializm, prywatna samoświadomość, introwersja).

• Współdziałanie dwóch sposobów samopoznawania w ramach odrębnych systemów poznawczych. Rezultatem dwa wizerunki siebie: koncepcja ja jako rezultat zintelektualizowanych procesów kognitywnych oraz luźno ze sobą powiązane rezultaty doświadczania, odczuwania i przeżywania siebie, umożliwiające rozumienie znaczenia własnych zachowań oraz przeżyć. Tożsamość efektem zintegrowania ja dokonującego autorefleksji oraz ja doświadczającego.

• Samopoznawanie jako automatyczne oraz świadomie kontrolowane przetwarzanie informacji, aktywne "góra-dół" oraz pasywne "dół-góra"; efektem obu często deformacje samowiedzy.

• Deformacje samowiedzy efektem umotywowanej jej weryfikacji. Trzy konkurencyjne zazwyczaj tendencje motywacyjne, konstytuujące style regulacji samopoznawania: egotystyczny, konserwatywny i walidacyjny. Relacje tych dążeń z inklinacjami do kontroli i dookreślenia własnej tożsamości. Rola formalnych własności (pewności, ważności i szczegółowości-globalności) weryfikowanych przekonań o sobie w aktywizacji stylów samopoznawania.

• Perspektywy psychologii osobowości.: brak sygnałów zbliżającej się rewolucji w rozwoju teorii, który doznał przyśpieszenia w okresie "przesunięcia poznawczego". Tylko czasami komplementarność różnych podejść. Etyczne i praktyczne problemy zamierzonego modyfikowania osobowości. Zagadnienie celów jej rozwoju tożsame z wyborami aksjologicznymi.