Układ krwionośny (sistema circulatoria)
Układ krwionośny pełni rolę transportera dla składników odżywczych, tlenu, dwutlenku węgla, hormonów, enzymów i środków przemiany materii w celu zachowania ciągłości przemiany materii. Naczynia krwionośne nie występują jedynie w szkliwie i w zębinie zębów, w soczewce, rogówce i ciele szklistym oka, w chrząstkach, nabłonku skóry i we włosach. Układ krwionośny obejmuje serce, naczynia krwionośne, krew oraz narządy związane z procesami powstawania i niszczenia komórek krwi.
Serce (cor) jest centralnym narządem napędowym układu krwionośnego, dzięki któremu krew krąży w naczyniach krwionośnych. Naczynia układu krwionośnego stanowią `'system zamkniętych rurek'' o różnej średnicy, przez który krew dociera prawie do wszystkich komórek organizmu. W warunkach prawidłowych krew nie ma możliwości wylania się poza układ naczyń krwionośnych i serca (wyjątek śledziona gdzie występuje tzw. krążenie otwarte), dlatego układ krwionośny nazywa się układem zamkniętym. Wśród naczyń krwionośnych wyróżnia się naczynia wyprowadzające krew z serca - tętnice (arteriae), naczynia doprowadzające krew do serca żyły (venae) oraz naczynia włosowate (vasa capillaria), za pomocą których występuje wymiana między krwią a środowiskiem komórkowym.
Krew (seguia) jest płynną tkanką, która dzięki możliwości wiązania pewnych związków chemicznych, np. składników odżywczych, tlenu czy dwutlenku węgla, transportuje je z narządów do narządów. W organizmie krew krąży dwoma krwiobiegami - dużym i małym, zwanym płucnym. Krwiobieg duży (circulatio magna) rozpoczyna się w komorze lewej serca, a kończy się w przedsionku prawym. Służy rozprowadzaniu po organizmie krwi bogatej w tlen, a odbieraniu z tkanek dwutlenku węgla i środków przemiany materii. Krążenie małe płucne (circulatio parva) rozpoczyna się w komorze prawej po czym krew płynie do płuc gdzie następuje proces utleniania krwi. Następnie krew powraca do serca do jego przedsionka lewego i tu kończy się krążenie małe.
Narządy związane z procesami powstawania i niszczenia krwi łączą się we wspólny układ krwiotwórczy, do którego zalicza się szpik kostny czerwony, śledzionę, grasicę oraz węzły i grudki układu limfatycznego.
Do naczyń krwionośnych zalicza się: tętnice, żyły i naczynia włosowate, które zespalają tętnice z żyłami. Ściana naczynia krwionośnego ogólnie zbudowana jest z trzech warstw: wewnętrznej wyścielonej śródbłonkiem, środkowej - utworzonej z części mięśniowej gładkiej i części włókien sprężystych, oraz warstwy zewnętrznej okrywającej naczynia, powstałej z tkanki łącznej włóknistej. W tętnicach występuje wyższe i zmienne ciśnienie więc ściany tętnic są grubsze, zawierają więcej komórek mięśniowych i sprężystych. Tętnice, w których w warstwie środkowej przeważają włókna sprężyste nazywa się włóknami typu sprężystego. Są to tętnice o dużej średnicy zapewniające szybki przepływ krwi np. aorta i główne jej odgałęzienia. Tętnice o przewadze w warstwie środkowej komórek mięśniowych nazywa się tętnicami typu mięśniowego. Są to tętnice, które skurczem własnej ściany pomagają przepływowi krwi w kierunku narządu, np. tętnica piersiowa wewnętrzna. Mniejsze tętnice, które w warstwie środkowej posiadają tylko jedną warstwę mięśni gładkich nazywa się tętniczkami (arteriolae), a jeszcze mniejsze tętniczki występujące przed przejściem w sieć naczyń włosowatych - tętniczkami przedwłosowymi (arterilae precapillares).
Naczynia włosowate pośredniczą w wymianie krwi między naczyniami krwionośnymi a komórkami. Na zasadzie dyfuzji krew oddaje do komórek narządu tlen i składniki odżywcze, a w zamian odbiera dwutlenek węgla, produkty przemiany materii i niektóre ich wydzieliny, np. hormony. Jedynie w pęcherzykach krew oddaje dwutlenek węgla a przyłącza tlen. Zjawiska te zachodzą dzięki bardzo cienkiej budowie ścian naczyń włosowatych a także przez wolny przepływ krwi przez te naczynia. Naczynia włosowate w kierunku dosercowym przechodzą w naczynia włosowate żylne, te z kolei w żyłki zawłosowe, które łączą się w większe żyłki a te w żyły. Ściana naczynia żylnego jest stosunkowo cienka i wiotka. W świetle żył znajdują się zastawki zbudowane z 1 - 3 półksiężycowatych kieszonek, które zapobiegają cofaniu się krwi.
Schemat przepływu krwi w naczyniach krwionośnych wygląda następująco: tętnica - tętniczka - tętniczki przedwłosowe - naczynia włosowate tętnicze - naczynia włosowate - naczynia włosowate żylne - żyłka zawłosowa - żyłka - żyła. Ogólnie: tętnica - naczynie włosowate - żyła. Inaczej krew krąży w nerkach, wątrobie i śledzionie.
Krew (sanguis) jest płynną tkanką o lepkiej konsystencji i czerwonym zabarwieniu. Całkowita objętość krwi wynosi ok. 1/10 - 1/20 masy ciała przeciętnie ok. 5l. Krew zawiera elementy komórkowe, czyli morfotyczne (47% objętości krwi) i środowisko płynne osocze (53%). W skład elementów morfotycznych wchodzą krwinki czerwone, białe oraz płytki krwi. Powstają one u ludzi dorosłych w szpiku kostnym czerwonym. Jedynie limfocyty należące do krwinek białych powstają także w grasicy, w węzłach chłonnych, w grudkach chłonnych oraz w śledzionie.
Krwinki czerwone (erytrocyty) mają kształt dwuwklęsłego krążka, a ich dojrzałe formy nie posiadają jądra. Ich liczba wynosi ok. 5-5,4 mln w 1mm³ u mężczyzn i 4,5-4,8 mln u kobiet. Erytrocyty krążą we krwi obwodowej ok. 120 dni, po czym giną rozkładając się w śledzionie. Czerwone zabarwienie zawdzięcza krew obecności barwnika - hemoglobiny, która ma zdolność wiązania się z tlenem i dwutlenkiem węgla. Funkcja krwinek czerwonych polega na dostarczeniu tkankom tlenu pobranego z płuc (związek hemoglobiny z tlenem - oksyhemoglobina) oraz na odprowadzeniu z tkanek dwutlenku węgla do płuc, gdzie jest wydychany przez drogi oddechowe (związek hemoglobiny z dwutlenkiem węgla karboksyhemoglobina).
Krwinki białe (leukocyty) różnią się od czerwonych brakiem barwnika oraz obecnością jądra. Ich liczba wynosi ok. 6-7tys. W 1mm³. Cechą krwinek białych jest zdolność fagocytozy oraz możliwość ruchu pełzakowatego. Krwinki białe dzielą się na granulocyty, limfocyty i monocyty. Granulocyty stanowią ok. 70% krwinek białych, dzielą się na granulocyty obojętnochłonne (68%), kwasochłonne (ok. 1,5%) i zasadochłonne (20,5%). Granulocyty głównie obojętnochłonne przez całe życie chronią organizm człowieka przed inwazją mikroorganizmów. Obniżenie się bezwzględnej liczby granulocytów poniżej 1,5 tys w 1 mm³ świadczy o zmniejszonej odporności organizmu. Rola granulocytów kwasochłonnych polega na wytwarzaniu ciał odpornościowych i niszczeniu obcych białek w organizmie. Granulocyty zasadochłonne wykazują niewielkie zdolności fagocytozy, a ich zasadnicza funkcja to wytwarzanie heparyny, czynnika powstrzymującego krzepnięcie krwi. Limfocyty występują w tzw. układzie limfoidalnym, w którym krążą między krwią a tkankami. Układ limfoidalny obejmuje układ naczyń chłonnych i krwionośnych oraz narządy produkujące limfocyty, tzn. szpik kostny czerwony (wytwarza limfocyty krótko żyjące) oraz grasicę śledzionę, węzły chłonne i grudki chłonne (wytwarzają limfocyty długo żyjące). Pośród limfocytów długo żyjących wyróżnia się limfocyty grasiczozależne (tzw. limfocyty T) oraz limfocyty bursozależne czyli limfocyty B. limfocyty T powstają w węzłach chłonnych. Ich funkcja polega na wytwarzaniu immunogenów, dzięki którym limfocyty T produkują białka wiążące i unieszkodliwiające obce dla organizmu związki chemiczne na poziomie komórki. Jest to reakcja immunologiczna typu komórkowego. Limfocyty B są produkowane głównie w grudkach chłonnych. Wytwarzają immunoglobuliny, których zadaniem jest łączenie się z obcymi dla organizmu związkami chemicznymi np. bakteriami przez co inaktywuje je.
Monocyty stanowią ok. 6% białych krwinek. Po przejściu z krwi do uszkodzonych tkanek stają się makrofagami. Wykazują właściwości żerne pochłaniając bakterie i fragmenty uszkodzonych tkanek.
Płytki krwi (trombocyty)są najmniejszymi elementami morfotycznymi krwi. Ich ilość wynosi ok. 250 tys. W 1 mm³ krwi. Krążą we krwi ok. 7 - 10 dni. Biorą udział w procesach krzepnięcia krwi - przy uszkodzeniu naczynia skupiają i zlepiają się tym samym zamykają miejsce mechanicznie uszkodzone.
Osocze krwi stanowi płynną część krwi. Jego objętość wynosi ok. 50 - 60% krwi. Zawiera średnio ok. 90 - 92% wody i ok. 8 - 10% substancji stałych. Pośród elementów stałych wyróżnia się przede wszystkim białka krwi oraz związki organiczne i elektrolity. Białka krwi stanowią ok. 7,2% całej objętości osocza. Dzielą się na trzy zasadnicze frakcje: albuminy 4%, globuliny 2,8%, fibrynogen 0,4%.
Albuminy są wytwarzane w wątrobie. Mają zdolność wiązania wody dzięki czemu wywierają one ciśnienie na ścinki naczyń włosowatych (dlatego woda przefiltrowywała przez ściankę naczyń włosowatych do przestrzeni międzykomórkowej powraca z powrotem do naczynia krwionośnego). Ponadto pełnią funkcję nośnika dla związków drobnocząsteczkowych np. hormonów.
Globuliny we frakcji globulinowej wyróżnia się trzy podstawowe grupy: alfa, beta i gamma-globuliny. Najważniejszą rolę pośród tych grup globulinowych pełnią gamma globuliny, do których zalicza się przeciwciała krążące we krwi. Przeciwciała są to związki odpowiedzialne za reakcje obronne organizmu przeciw antygenom, które wtargnęły do organizmu.
Fibrynogen jest wytwarzany w wątrobie. Bierze udział w procesach krzepnięcia krwi wytwarzając sieć włókien w tworzącym się skrzepie.
Wśród związków organicznych występujących w osoczu wyróżnia się związki azotowe (aminokwasy, mocznik, kwas moczowy, kreatynina) oraz związki bezazotowe (cukier gronowy, kwas mlekowy, tłuszcze i lipidy). Elektrolity stanowią ok. 0,9-1% osocza.
Serce (cor) jest mięśniowym narządem układu naczyniowego działającym na zasadzie pompy ssąco- tłoczącej. Ma kształt lekko spłaszczonego stożka, w którym wyróżniamy podstawę serca, skierowaną ku tyłowi, w prawo i ku górze oraz wierzchołek zwany koniuszkiem serca, zwrócony do przodu, w lewą stronę ku dołowi. Na sercu wyróżniamy trzy powierzchnie: przednią (mostkowo żebrową), tylno-dolną (przeponową) i płucną, która łączy obie powierzchnie po stronie lewej.
Serce jest położone w śródpiersiu z czego 2/3 leży po lewej stronie ciała a 1/3 po prawej. Sięga ono od drugiej przestrzeni międzyżebrowej do piątej. Proporcjonalnie jest wielkości pięści waży przeciętnie ok. 300 g i ma objętość około 270 cm³.
Jest podzielone na dwie połowy boczne prawą, zwaną sercem prawym, oraz lewą zwaną sercem lewym. W sercu prawym krąży krew żylna, która jest tłoczona do krążenia małego - płucnego, natomiast w sercu lewym krąży krew tętnicza, która jest z kolei wypychana do krwiobiegu dużego. W warunkach prawidłowych krew tętnicza lewego serca nie może mieszać się z krwią żylną prawego serca. Każda z połów serca jest podzielona na dwie części - mniejszą zwaną przedsionkiem, oraz większą zwaną komorą. Tym samym wyróżniamy w sercu przedsionek lewy i prawy i komorę lewą i prawą. W budowie zewnętrznej granicę między przedsionkiem lewym i prawym stanowi bruzda międzyprzedsionkowa przednia i tylna, natomiast między komorami bruzda miedzykomorowa przednia i tylna. Oba przedsionki od komór oddziela bruzda wieńcowa (sucus cornalis), w której układają się naczynia krwionośne wieńcowe zaopatrujące mięsień sercowy. We wnętrzu serca przedsionki są oddzielone od siebie przegrodą międzyprzedsionkową, a komory przegrodą międzykomorową. Przedsionki od komór oddziela przegroda przedsionkowo komorowa. Przegroda międzyprzedsionkowa jest stosunkowo cienka, grubość ok. 1,5-4,0 mm. Przegroda międzykomrowa jest zbudowana z grubej części mięśniowej (10-15mm) oraz z bardzo cienkiej części błoniastej, która stanowi niewielki jej fragment.
Przedsionek prawy składa się z dwóch części - zatoki żył głównych i z przedsionka prawego właściwego. Do części zatokowej uchodzą żyła główna górna, żyła główna dolna oraz zatoka wieńcowa. Ściany części zatokowej są gładkie, ale w obrębie części właściwej przedsionka są wyścielone listewkami mięśniowymi zwanymi mięśniami grzebieniastymi (mm. Pectinati). W budowie zewnętrznej przedsionek prawy posiada wypustkę zwaną uszkiem prawym serca (auricula dextra).
Komora prawa (ventriculus dexter) do niej napływa krew z przedsionka prawego przez ujście przedsionkowo- komorowe prawe. Ujście to zamyka zastawka przedsionkowo komorowa prawa, zwana też zastawką trójdzielną. Z prawej komory krew wypychana jest do pnia płucnego przez ujście pnia płucngo, które również zamyka zastawka. Ponieważ krew tłoczona jest do płuc pod małym ciśnieniem, ściany komory prawej są dwukrotnie cieńsze od ścian komory lewej. Wnętrze komory prawej jest wyścielone licznymi drobnymi beleczkami mięśniowymi (trabeculae cornae). Występują w niej również większe zgrubienia mięśniówki zwane mięśniami brodawkowatymi (mm. papillares). Od mm. brodawkowych odchodzą struny ścięgniste (chordae tendinae), które łączą się z płatkami zastawki trójdzielnej. Mięśni brodawkowych jest tyle ile jest płatków zastawek tzn w prawej komorze trzy (mm. brodawkowate: przedni, tylny i przegrodowy.
Przedsionek lewy (atrium sinistrum) jego ściana jest gładka a tylko w części zwanej uszkiem lewym jest pokryta drobnymi mięśniami grzebieniastymi. Do przedsionka lewego krew powraca z płuc czterema żyłami płucnymi.
Komora lewa (ventriculus sinister) do niej napływa krew z przedsionka lewego przez ujście przedsionkowo komorowe lewe. Ujście to zamyka zastawka przedsionkowo komorowa lewa zwana zastawką dwudzielną lub mitralną. Krew z komory lewej tłoczona jest pod dużym ciśnieniem do tętnicy głównej (aorty). Ujście tętnicy głównej zamyka zastawka aorty. Grubość ściany komory wynosi około 15mm. wnętrze komory lewej jest wyścielone podobnie jak w komorze prawej - licznymi beleczkami mięśniowymi oraz mięśniami brodawkowatymi. Występują tutaj dwa mięśnie brodawkowate - przedni i tylny, od których odchodzą struny ścięgniste do płatków zastawki dwudzielnej.
Zastawki przedsionkowo komorowe regulują przepływ krwi z przedsionków do komór, a z chwilą zamknięcia nie pozwalają na cofnięcie się krwi z komór do przedsionków. Zastawki ujść tętniczych regulują odprowadzenie krwi z komór do wielkich tętnic aorty i pnia płucnego. Otwarcie ich powoduje odpływ krwi komór do tętnic. Obie zastawki przedsionkowo komorowe przyczepiają się do pierścieni włóknistych. Struny ścięgniste łączą wolny brzeg płatków z mm. brodawkowatymi. W chwili skurczu komór płatki zastawek pod wpływem krwi szczelnie stykają się ze sobą i zamykają ujście przedsionkowo komorowe. Płatki nie mogą być wypchnięte do przedsionków, ponieważ skurcz mięśni brodawkowatych powoduje napięcie strun ścięgnistych, które przytrzymują płatki zastawek. Zastawki tętnicze, czyli zastawka aorty (volva aorta) oraz zastawka pnia płucnego (volva trunci pulmonalis) są zbudowane z trzeh półksiężycowatych płatków, które przyczepiają się do ścian tętnic oraz do pierścieni włóknistych obejmujących ujścia tętnic.
Serce ma trójwarstwową budowę. Ścianę wewnętrzną stanowi wsierdzie, środkową - śródsierdzie i zewnętrzną - nasierdzie. Wsierdzie (endocranium) wyściela wewnętrzną powierzchnię serca łącznie ze szczelinami między beleczkami mięśniowymi oraz z zastawkami. Śródsierdzie (myocardium) stanowi zasadniczy mięsień sercowy, jednak z punktu widzenia anatomicznego składa się z trzech elementów: szkieletu serca, mięśnia sercowego właściwego układu przewodzącego. Szkielet serca jest zbudowany z tkanki łącznej będący przyczepem dla mięśniówki serca. Składa się on z czterech pierścieni włóknistych (pierścienia włóknistego aorty, pnia płucnego, pni przedsionkowo-komorowych prawego i lewego), z dwóch trójkątów włóknistych prawego i lewego oraz z części błoniastej przegrody międzykomorowej. Wszystkie te elementy są ze sobą połączone. Mięsień sercowy jest zbudowany z włókien mięśni poprzecznie prążkowanych, które wykonują swoją pracę niezależnie od naszej woli. Mięśniówka przedsionków jest dużo słabsza jak komór. Mięśniówka przedsionków oddzielona od mięśniówki komór składa się z warstwy powierzchownej o przebiegu okrężnym i warstwy głębokiej o przebiegu pionowym. Mięśniówka komór ma trójwarstwową budowę: zewnętrzną o skośnym przebiegu, środkową okrężną i wewnętrzną podłużną. Te trzy warstwy łączą się w całość nie tworząc oddzielnych pokładów. Warstwy wewnętrzna i środkowa są oddzielne dla obu komór, natomiast warstwa zewnętrzna jest wspólna.
Układ przewodzący serca to specyficzny układ mięśniowy mający zdolność samodzielnego wytwarzania bodźców wpływających na czynność serca. Zapewnia ona rytmiczne ruchy serca wywołując kolejne skurcze przedsionków i komór. Do układu przewodzącego zaliczamy: węzeł zatokowo przedsionkowy (nodus sinuatrialis), leżący w prawym przedsionku przy ujściu żyły głównej górnej, węzeł przedsionkowo-komorowy (nodus atrioventricularis), położony na dnie przedsionka prawego w obrębie przegrody międzyprzedsionkowej i pęczek przedsionkowo komorowy (fasciculus atrioventricularis) odchodzący od węzła przedsionkowo komorowego, układający się w części błoniastej przegrody międzykomorowej jako tzw. pień, który dzieli się na odnogę prawą i lewą. Zakończeniem odnóg są rozgałęzienia końcowe, czyli włókna Purkinjego dochodzące do beleczek mięśniowych obu komór.
Nasierdzie (epicardium) okrywa bezpośrednio serce i jest blaszką trzewną worka osierdziowego. Nasierdzie bez wyraźnej granicy na wysokości korony serca przechodzi w osierdzie (pericardium), które stanowi blaszkę ścienną worka osierdziowego. Między tymi blaszkami znajduje się przestrzeń zwana jamą osierdziową (cavum pericardii), która jest wypełniona niewielką ilością płynu surowiczego.
Praca serca polega na rytmicznie powtarzających się uderzeniach (tzw. cyklach) serca, wynoszących średnio ok. 70 razy na minutę. W czasie jednego cyklu serce przepompowuje ok. 70 ml krwi co daje w ciągu minuty ok. 5 l a w ciągu doby ok. 75 tys litrów krwi.
Cykl serca składa się z trzech faz następujących po sobie: skurczu przedsionków, skurczu komór i okresu spoczynku. Skurcz przedsionków odbywa się równocześnie z rozkurczem komór. W tym czasie krew napływa z przedsionków do komór przez otwarte zastawki przedsionkowo-komorowe. Aby krew nie wróciła do przedsionków zastawki dwudzielna i trójdzielna z chwilą zakończenia fazy skurczu przedsionków zamykają się, ponieważ skurczone mięśnie brodawkowate pociągają struny ścięgniste i zapobiegają odchylaniu płatków zastawek do światła przedsionków. W czasie skurczu komór krew jest wtłaczana do aorty i pnia płucnego przez otwarte zastawki półksiężycowate. Jednocześnie przedsionki ulegają rozkurczowi. Z chwilą zakończenia skurczu komór ciśnienie krwi w aorcie i w pniu płucnym zamyka półksiężycowate zastawki, zapobiegając cofaniu krwi do komór. Dodatkowo cofająca się krew wypełnia „kieszonki'' zastawek dociskając je do siebie. Zastawki te pozostają zamknięte aż do następnego skurczu komór. W czasie przerwy (spoczynku) mięsień sercowy jest rozluźniony i krew napływa do przedsionków (zastawki przedsionkowo-komorowe są zamknięte).
Pracę serca reguluje układ przewodzący serca, który jest kontrolowany przez centralny układ nerwowy za pośrednictwem układu autonomicznego. Autonomiczny układ nerwowy unerwia serce przez mieszany splot sercowy, który zawiera liczne zwoje sercowe.
Krążenie małe czyli płucne służy wzbogacaniu krwi w tlen i wydaleniu dwutlenku węgla. Rozpoczyna się ona w komorze prawej pniem płucnym, który biegnie ku górze przed początkowym odcinkiem aorty. Następnie przed wklęsłym brzegiem łuku aorty dzieli się na tętnice płucne prawą i lewą. Każda z nich we wnęce płuca dzieli się na tętnice płatowe - dwie po stronie lewej i trzy po stronie prawej, a te z kolei na tętnice segmentowe, które dzielą się na tętnice o coraz mniejszej średnicy, które przechodzą w naczynia krwionośne włosowate tworząc gęstą sieć oplatającą pęcherzyki płucne. Tu między naczyniami krwionośnymi włosowatymi a pęcherzykami płucnymi zachodzi wymiana gazowa. Krew oddaje pęcherzykom dwutlenek węgla a w zamian przyłącza tlen. Naczynia krwionośne włosowate łączą się w naczynia żylne większej średnicy, a następnie w żyły segmentowe i żyły płucne. Najczęściej do przedsionka lewego gdzie kończy się krążenie małe wnikają cztery żyły płucne po dwie z każdego płuca.
Krążenie duże służy do doprowadzenia do wszystkich narządów i tkanek wraz z krwią tlenu i składników odżywczych, a odprowadzeniu dwutlenku węgla i składników przemiany materii. Krążenie duże rozpoczyna się w komorze lewej, skąd wychodzi tętnica główna aorta.
Aorta dzieli się na część wstępującą, łuk aorty i część zstępującą.
Aorta wstępująca (aorta ascendens) rozpoczyna się rozszerzeniem zwanym opuszką aorty, jest objęta osierdziem i na wysokości połączenia drugiego prawego żebra z mostkiem przechodzi w łuk aorty. Od części wstępującej odchodzą tętnice wieńcowe serca (arteriae coronariae). Tętnica wieńcowa lewa (a. coronaria sinistra) dzieli się na gałąź międzykomorową przednią (ramus nterventricularis anterior) i gałąź okalającą (rmus circumflexus), które to zaopatrują przedsionek lewy i pawie całą komorę lewą. Pozostała część serca unaczyniona jest przez tętnicę wieńcową prawą (a. coronaria dextra), która układa się w bruździe wieńcowej a następnie przechodzi na powierzchnie przeponową serca, gdzie kończy się jako tętnica międzykomorowa tylna (a. interventricularis posterior).
Łuk aorty (arcus aorta) przebiega ponad oskrzelem głównym lewym i kończy się na wysokości czwartego kręgu piersiowego przewężeniem zwanym cieśnią aorty (isthmus aorta), do którego dochodzi więzadło tętnicze. Od łuku aorty odchodzą od strony prawej - pień ramienno-głowowy (truncus brachiocephalicus) na wysokości prawego stawu mostkowo obojczykowego dzieli się na tętnicę szyjną wspólną prawą i podobojczykową prawą.
Tętnica szyjna wspólna (a. cortis communis) dzieli się na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowatej na tętnicę szyjną zewnętrzną i wewnętrzną. W miejscu podziału znajduje się rozszerzenie zwane zatoką szyjną (sinus coroticus).
Tętnica szyjna zewnętrzna (a. corotis externa) biegnie w kierunku ślinianki przyusznej oddając tętnice: tarczową górną (a. thyroidea superior), językową (a. linqualis), twarzową (a. facialis), potyliczną (a. occypitalis), uszną tylną (a. auricularis posterior) i gardłową stępującą (a. pharyngea ascendns). Odgałęzieniami końcowymi są tętnice szczękowa (a. maxillaris) i skroniowa powierzchowna (a. temporalis superficialis). Tętnica szyjna zewnętrzna wraz z jej odgałęzieniami naczynia szyję i zewnętrzną powierzchnie twarzy i głowy.
Tętnica szyjna wewnętrzna (a. corotis interna) wnika przez kanał tętnicy szyjnej znajdujący się w części skalistej kości skroniowej, w głąb czaszki. Unaczynia jamę bębenkową, oponę twardą, przysadkę mózgową a także zwój półksiężycowaty, a następnie oddaje tętnicę oczną (a. ophthalmica), naczyniówkową (a. choroidea), przednią mózgu (a. cerebri interior), środkową mózgu (a. cerebri media) i gałąź łączącą tylną (ramus communs posterior). Tętnica oczna wnika do oczodołu przez kanał wzrokowy i unaczynia gałkę oczną, mięśnie oka oraz urządzenia pomocnicze oka, a także jamę nosową i grzbiet nosa. Pozostałe odgałęzienia unaczyniają przednią część mózgowia i łączą się z odgałęzieniami tętnicy podstawnej tworząc koło tętnicze mózgu (circulus arteriosus cerebri).
Tętnca podobojczykowa (a. subclavia) przechodzi na wysokości pierwszego żebra w tętnicę pachową. Wcześniej oddaje tętnicę piersiową wewnętrzną, pień tarczowo szyjny i pień żebrowo szyjny.
Tętnica kręgowa (a. vertebralis) biegnie w otworach żebrowo poprzecznych 6 górnych kręgów szyjnych, a następnie wnika przez otwór wielki w głąb czaszki, gdzie łączy się w z tętnicą kręgową strony przeciwnej tworząc tętnicę podstawną (a. basilaris). Ta nieparzysta tętnica rozgałęzia się na tętnice tylne mózgu (a. cerebri posteriori), które zespalając się z tętnicami mózgu przednimi i środkowymi zamykają od tyłu koło tętnicze mózgu. Tętnica ta naczynia tylną część mózgowia.
Tętnica piersiowa wewnętrzna (a. thoracica interna) przebiega po przedniej ścianie klatki piersiowej i na wysokości szóstego międzyżebrza dzieli się na tętnicę mięśniowo przeponową (a. msculopherenica) i nadbrzuszną górną (a. epigastrica superior). Unaczynia przednią ścianę klatki piersiowej, przeponę, grasicę, oskrzela, płuca i osierdzie.
Pień tarczowo szyjny (truncus thyrocervicalis) dzieli się na tętnicę tarczową dolną (a. thyroidea interior), poprzeczną szyi (a. transversa coli), szyjną wstępującą (a. cervicalis ascendens) i nadłopatkową (a. suprascapularis). Obszar unaczynienia sięga od gardła do rozdwojenia tchawicy, a także obejmuje mięśnie obręczy barkowej oraz górnej części klatki piersiowej i grzbietu.
Pień żebrowo szyjny (trancus costocervicalis) dzieli się na tętnice szyjną głęboką (a. cervicalis profunda), unaczyniająca mięśnie karku, oraz na tętnicę międzyżebrową najwyższą (intercostalis suprema), zaopatrującą górne przestrzenie międzyżebrowe.
Tętnica pachowa (a. axillaris) jest bezpośrednim przedłużeniem tętnicy podobojczykowej. Przebiegającej przez dół pachowy oddaje odgałęzienia które zaopatrują mm. obręczy barkowej oraz mm. klatki piersiowej. Odgałęzieniami tętnicy pachowej są tętnice: piersiowa najwyższa (a. thoracica suprema), piersiowo- brakowy (a. thoracao- acromialis), piersiowa boczna (a. thoracica lateralis), podłopatkowa (a. subscapularis) i okalająca ramię- przednia i tylna (a. circumflexa humeri anterior et posteriori). Na wysokości dolnego brzegu m. piersiowego większego tętnica pachowa przechodzi w tętnice ramienną. Tętnica ramienna (a. brachialis) oddaje tętnice głęboką ramienia (a. profunda brachi) oraz tętnice poboczną łokciową górną i dolną (a. collaateralis ulnaris suberior et enferior), które unaczyniają okolicę ramienia. Następnie tętnica ramienna w dole łokciowym ulega podziałowi na tętnice łokciową i promieniową (a. ulnaris at a. radialis) obie tętnice zaopatrują w krew przedramię. Oddają tętnice wsteczną uchodzącą do sieci stawowej łokciowej, a ponadto w okolicach nadgarstka zespalają się ze sobą tworząc sieć dłoniową i grzbietową nadgarstka (rete karpi palmare et dorsale) oraz łuk dłoniowy powierzchowny i głęboki (arcus palmaris superficialis et profundus). Od wspomnianych sieci i łuków odchodzą naczynia tętnicze do palców. Tętnica promieniowa oddaje również tętnice kciuka (a. princeps pollicis), która naczynia kciuk.
Aorta piersiowa (a. thoracica) biegnie w przedłużeniu łuku aorty w śródpiersiu tylnym, do jej rozworu w obrębie przepony. Oddaje gałęzie ścienne i trzewne. Gałęzie ścienne (rr. Parietales)to tętnice przeponowe górne (aa. phrenicae superiores) i międzyżebrowe tylne (aaintercostales pasteriores). Zaopatrują one w krew mięsnie grzbietu, klatki piersiowej a także rdzeń kręgowy i gruczoł sutkowy. Gałęzie trzewne (rr. Vicerales) to gałęzie: oskrzelowe (rr. Bronchiales), przełykowe (rr. Esophagei), śródpiersiowe (rr. Mediastinales) i osierdziowe (rr. Pericardiaci). Tętnice te unaczyniają wszystkie narządy trzewne klatki piersiowej, z wyjątkiem mięsnia sercowego.
Aorta brzuszna (a. abdominalis) po przejściu przez rozwór aorty w przeponie (na wysokości 12 kręgu piersiowego). Tętnica przyjmuje nazwę aorty brzusznej. Dochodzi do wysokości 4 kręgu lędźwiowego, gdzie ulega podziałowi na tętnice biodrowe wspólne. Aorta brzuszna oddaje szereg odgałęzień, które ogólnie można podzielić (podobnie jak w odcinku piersiowym) na gałęzie: ścienne i trzewne. Dodatkowo gałęzie trzewne można podzielić na gałęzie trzewne parzyste i nieparzyste. Gałęzie ścienne (rr. Parietales) aorty brzusznej to tętnice przeponowe dolne (aa. phrenicae inferiores) i tętnice lędźwiowe (aa. lumbales). Tętnice przeponowe dolne wraz z tętnicami przeponowymi górnymi unaczyniają przeponę, natomiast tętnice lędźwiowe - mięsnie grzbietu (na wysokości lędźwi) i lędźwiowy odcinek rdzenia kręgowego. Gałęzie trzewne parzyste to tętnice: nerkowe (aa renales), nadnerczowe (aa. supra renales) i jądrowe (aa. testiculares), bądź jajnikowe (aa. ovarica). Do gałęzi trzewnych nieparzystych zalicza się pień trzewny, tętnice krezkową górną i tętnice krezkową dolną.
Pień trzewny (truncus celiacus). Odchodzi od aorty zaraz po jej wyjściu z rozworu w przeponie, na wysokości chrząstki międzykręgowej, między dwunastym kręgiem piersiowym a pierwszym lędźwiowym. Pień trzewny dzieli się na tętnice żołądkową lewą (a. gastrica sinistra), wątrobową oddaje tętnice żołądkowo- dwunastniczą (a. gastroduodenalis) i następnie wnika do wątroby jako tętnica wątrobowa właściwa (a. hepatica proparia). Pień trzewny unaczynia żołądek, dwunastnicę, wątrobę, trzustkę i śledzionę.
Tętnica krezkowa górna (a. mesenterica superior) oddaje tętnice jelita czczego i tętnice jelita krętego. Tętnica krezkowa dolna (a. mesenterica interior) oddaje tetnice: okrężniczą lewą (a. colica sinistra), esowate (aa sigmoideae) oraz odbytniczą górną (a. rectalis superior) dochodzą do pozostałej części jelita grubego. Na wysokości czwartego kręgu lędźwiowego aorta dzieli się na tętnice biodrowe wspólne prawa i lewą. Przedłużeniem aorty jest tętnica krzyżowa pośrodkowa (a. sacralis mediana), która unaczynia okolice kości krzyżowej i guzicznej. Tętnica biodrowa wspólna (a. Iliaca communis) na wysokości stawu krzyżowo- biodrowego ulega podziałowi na tętnice biodrową wewnętrzną i zewnętrzną.
Tętnica biodrowa wewnętrzna (a. Ilica interna) oddaje gałęzie ścienne (tętnice biodrowo-lędźwiowe, krzyżowa boczna, zasłonowa, pośladkowa górna i dolna) oraz gałęzie trzewne (tętnice pępkowa, pęcherzowa dolna nasieniowodu lub maciczna, odbytnicza, środkowa, sromowa wewnętrzna ), które unaczyniają miednicę oraz niektóre narządy układu moczowo-płciowego.
Tętnica biodrowa zewnętrzna: (a. Iliaca externa) dzieli się na tętnice brzuszną dolną (a. epigastrica interior) i okalającą biodro głęboką (a. circumflexa ilium profunda), które unaczyniają częściowo mięsnie brzucha i wewnętrzne miednicy, a także narządy płciowe zewnętrzne. Następnie tętnica biodrowa zewnętrzna przechodzi pod więzadłem pachwinowym i przyjmuję nazwę tętnicy udowej.
Tętnica udowa: (a. femoralis) oddaje m. In. Tętnice głęboką uda (a. profunda femoris) unaczyniającą mięśnie uda , następnie przechodzi przez kanał przywodzicieli, po czym oddaje tętnice zstępującą Kolna (a. descedes genus), zaopatrujacą staw kolanowy. Przedłużeniem tętnicy udowej jest tętnica podkolanowa (a. poplitea), której odgałęzienia wytwarzają sieć stawową kolana (rete articulare genus), a ponadto unaczyniają pobliskie mięśnie. Tętnica podkolanowa ulega podziałowi na tętnice piszczelową przednią i tylną.
Tętnica piszczelowa przednia (a. tibialis interior ) zaopatruje mięśnie grupy przedniej podudzia oraz częściowo grupy bocznej (mm strzałkowej) i kończy się na wysokości troczka prostowników goleni, gdzie przechodzi w tętnice grzbietową stopy. Tętnica grzbietowa stopy (a. dorsalis pedis) naczynia grzbietową część stopy.
Tętnica piszczelowa tylna (a. tibialis posteriori) oddaję tętnicę strzałkową, która unaczynia tylną oraz częściowo boczną grupę mięśni podudzia , a następnie ulega podziałowi na tętnice podeszwowe- przyśrodkową i boczną (a. plantaris medialis et lateralis). Naczynia te łączą się ze sobą tworząc łuk podeszwowy (acrus plantaris), którego odgałęzienia unaczyniają podeszwową część stopy.
Żyła krążenia wielkiego. Żyły krążenia wielkiego można podzielić na cztery obszary drenowania: z mięśnia sercowego- zatoką wieńcową, z górnej części ciała- żyłą główną górną, z dolnej części ciała- żyłą główną dolną, z nieparzystych trzew jamy brzusznej- żyłą wrotną. Pierwsze trzy naczynia (żyła główna górna, żyła główna dolna i zatoka wieńcowa) uchodzą bezpośrednio do prawego przedsionka, natomiast układ żyły wrotnej- do żyły głównej dolnej. Ponadto żyły krążenia wielkiego, można podzielić na dwie grupy, tzn. żyły głębokie i powierzchowne. Żyły głębokie biegną zawsze w towarzystwie tętnic, przy czym dużym naczyniom tętniczym, np.; tętnicy udowej, towarzyszy jedna żyła, natomiast mniejszym tętnicom - dwie żyły. Żyły powierzchowne (skórne) biegną niezależnie od naczyń tętniczych i wykazują liczne powiązania z żyłami głębokimi wytwarzającymi tzw. krążenie oboczne.
Zatoka wieńcowa (sinus coronarius) jest największym naczyniem odprowadzającym ok.; 60% krwi z mięśnia sercowego do prawego przedsionka. Powstaje ona z zespolenia żyły wielkiej serca, żyły średniej serca, żyły małej serca , żyły tylnej komory lewej i żyły skośnej przedsionka lewego. Z prawej komory krew jest odprowadzana do prawego przedsionka przez żyły przednie serca (vanae cordis anteriores). Żyły najmniejsze serca (venae cordis minima) przebiegają w głębi mięśnia sercowego i uchodzą bezpośrednio do światła prawego przedsionka.
Żyła główna górna (vena cava superior) powstaje na wysokości pierwszego prawego stawu mostkowo- żebrowego z połączenia dwóch żył ramienno- głowowych, lewej i prawej. Żyła główna górna zbiera krew z głowy szyi, klatki piersiowej oraz z kończyn górnych. Jest krótkim naczyniem leżącym w śródpiersiu. Przed ujściem do prawego przedsionka żyła główna górna przyjmuje żyłę nieparzystą.
Żyła nieparzysta (v. azygos) zbiera krew z prawej części klatki piersiowej , jest przedłużeniem żyły lędźwiowej wstępującej prawej (v. lumbales ascendes dextra). Biegnie po prawej stronie kręgosłupa przyjmując po drodze następujące dopływy: żyły międzyżebrowe tylne (vv. Intercostales posteriores), żyłę przeponową (v. phrenica), żyły osierdziowe (vv. Pericardiacae), żyły oskrzelowe (vv. Bronchiales) i żyły przełykowe (vvesophageae). Największym dopływem żyły nieparzystej jest żyła nieparzysta krótka (v. hemiazygos), która odprowadza krew z lewej strony klatki piersiowej. Obie żyły nieparzyste nie towarzyszą żadnym tętnicom.
Żyła ramienno- głowowa (v. brachiocephalica) powstaje na wysokości stawu mostkowo- obojczykowego z połączenia żyły podobojczykowej z żyłą szyjną wewnętrzną. Żyła ramienno- głowowa prawa jest krótszym naczyniem od żyły ramienno- głowowej lewej. Bezpośrednimi dopływami żyły ramienno- głowowej są żyła kręgowa (v. vertebralis) i żyła szyjna głęboka (v. cervicalis profunda). Miejsce połączenia żyły podobojczykowej z żyłą szyjną wewnętrzną nazywa się kątem żylnym (angulus venosus). Do lewego kąta żylnego uchodzi przewód limfatyczny piersiowy, a do prawego kąta żylnego - przewód limfatyczny prawy.
Żyła podobojczykowa (v. subclavia) jest przedłużeniem żyły pachowej. Odprowadza ona krew żylną z kończyny górnej, a także częściowo z przedniej ściany klatki piersiowej oraz z głębokich części szyi. Z kończyny górnej krew jest odprowadzana zarówno żyłami powierzchownymi jaki i głębokimi. W obrębie ręki występują w zależności od powierzchni sieć żylna grzbietowa oraz sieć skórna dłoniowa. Sieć żylna grzbietowa (rete venosus dorsalne manus) daje początek żyle odpromieniowej i żyle odłokciowej , natomiast od sieci skórnej dłoniowej odchodzi żyła pośrodkowa przedramienia.
Żyła odpromieniowa (v. cephalica) leży po przedniobocznej stronie przedramienia i ramienia. Uchodzi ona do żyły pachowej poniżej obojczyka.
Żyła odłokciowa (v. basilica) leży po przednioprzyśrodkowej stronie przedramienia i wpada do żyły ramiennej. Żyła pośrodkowa przedramienia (v. mediana antebrachii) biegnie po przedniej powierzchni przedramienia pomiędzy żyłą odpromieniową i odłokciową, po czym w okolicach zgięcia łokciowego rozdwaja się widełkowato i jako żyła pośrodkowa odpromieniowa i żyła pośrodkowa odłokciowa uchodzi do odpowiednich naczyń żylnych. Żyły odpromieniowa, odłokciowa i pośrodkowa przedramienia należą do układu zył powierzchownych, natomiast żyły ramienne, które towarzyszą tętnicy ramiennej, zalicza się do układu żył głębokich. Dwie żyły ramienne łącząc się ze sobą dają początek żyle pachowej.
Żyły głowy i szyi krew z głowy oraz z szyi jest odprowadzana żyłami szyjnymi: żyłą szyjną wewnętrzną, żyłą szyjną zewnętrzną oraz żyłą przednią. Z tych trzech naczyń największy obszar drenowania posiada żyła szyjna wewnętrzna, która odprowadza krew z jamy czaszki. Należy ona do układu żył głębokich, natomiast żyła szyjna zewnętrzna oraz szyjna przednia zalicza się do żył powierzchownych. Żyła szyjna wewnętrzna (v. jugularis interna) rozpoczyna się jako bezpośrednie przedłużenie zatoki esowatej opony twardej. Czaszkę opuszcza przez otwór szyjny i kieruje się ku dołowi, łączy się z żyłą podobojczykową tworząc żyłę ramienno- głowową. Z mózgowia krew jest odprowadzana licznymi naczyniami żylnymi biegnącymi zarówno po powierzchni półkul mózgowych, jaki i wewnątrz mózgowia, tworzą żyłę wielką mózgu (v. celebri magna). Żyła wielka mózgu wraz z żyłami móżdżku (vv. Cerebelli) uchodzi do zatoki opony twardej. Krew żylna ze wszystkich zatok jest odprowadzana przede wszystkim do żyły szyjnej wewnętrznej. Na wysokości kości gnykowej do żyły szyjnej wewnętrznej uchodzi żyła twarzowa (v. facialis), odprowadzająca krew z trzewnej części czaszki. Ponadto żyła szyjna wewnętrzna przyjmuje żyły: językową (v. linqualis), gardłowe (vv. Pharyngae) oraz tarczowe górne i dolne (vv thyroideae superiorem et inferiores). Żyła szyjna zewnętrzna (v. jugularis externa) przyjmuję w górnym odcinku żyłę uszną tylną (v. auricularis posteriori) i żyłę potyliczną (v. occipitalis), po czym uchodzi przeważnie do żyły podobojczykowej, rzadziej do żyły szyjnej wewnętrznej. Zyła szyjna przednia (v. jugularis anterior) powstaje w okolicy podbródkowej, następnie uchodzi- podobnie jak żyła szyjna zewnętrzna do żyły podobojczykowej lub do żyły szyjnej wewnętrznej.
Żyła główna dolna: (v. cava interior) powstaje na wysokości 4 kręgu lędźwiowego z połączenia dwóch żył biodrowych wspólnych. To najgrubsze w organizmie naczynie żylne. Przyjmuje dopływy ścienne i trzewne. Do dopływów ściennych zalicza się cztery pary żył lędźwiowych (vv. Lumbales), mających połączenie z żyłą nieparzystą, oraz żyły przeponowe (vv. Phrenicae), odprowadzające krew z przepony. Dopływy trzewne to żyły: wątrobowe, nerkowe, nadnerczowe oraz jądrowa bądź jajnikowe. Żyła biodrowa wspólna (v. Iliaca communis) powstaje na wysokości stawu krzyżowo- biodrowego z zespolenia żyły biodrowej wewnętrznej z żyłą biodrową zewnętrzną. Do żyły biodrowej wspólnej lewej wpada zyła krzyżowa pośrodkowa (v. sacralis mediana). Żyła biodrowa wewnętrzna (v. iliaca interna) przyjmuje dopływy ścienne (żyły: biodrow-lędźwiowe, pośladkowe górne i dolne, krzyżowe, boczne, zasłonowe oraz sromowe wewnętrzne ) oraz dopływy trzewne, które tworzą gęste sploty dookoła narządów miednicy mniejszej (sploty: sterczowy, pęcherzowy, odbytowy i pochwowy). Żyła biodrowa zewnętrzna (v. iliaca externa) jest przedłużeniem żyły udowej, przed zespoleniem z żyłą biodrową wewnętrzną przyjmuję żyłę nadbrzuszną i głęboką okalającą biodro. Żyła udowa jest naczyniem głównym naczyniem odprowadzającym krew z kończyny dolnej. Powstaje jako przedłużenie żyły podkolanowej (v. poplitea). W obrębie stopy występują dwa łuki żylne: podeszwowy i grzbietowy (arcus venosus plantaris et dorsalis), od których odchodzą żyły odstrzałowa i odpiszczelowa. Żyła odszczałkowa (v. saphena parva) powstaje na bocznym brzegu stopy połączenia drobnych naczyń odchodzących od palca małego i od łuku żylnego podeszwowego. Następnie owija się wokół kostki bocznej i biegnie na tylną stronę podudzia, gdzie w dole podkolanowym przechodzi w żyłę podkolanową. Żyła odpiszczelowa (v. saphena magna), rozpoczyna się na przyśrodkowym brzegu stopy z połączenia drobnych żył odchodzących od łuku żylnego grzbietowego. Obie żyły odstrzałkowa i odpiszczelowa należą do żył powierzchownych.
Żyła wrotna (v. portae) doprowadza krew do wątroby z nieparzystych narządów układu pokarmowego, z trzustki i ze śledziony. Żyła śledzionowa (v. lienalis) odprowadza krew ze śledziony, a ponadto otrzymuje drobne naczynia z żołądka i z trzustki. Żyłą wrotna układa się w więzadle wątrobowo- dwunastniczym, przyjmuje żyłę żołądkową lewą (v. gastrica ministra), po czym osiąga wrota wątroby. Tutaj żyła wrotna ulega podziałowi na gałęzie lewą i prawą, dochodzące do odpowiednich płatów wątroby. Gałęzie te dzielą się na żyły międzyzrazikowe, które przechodzą w sieć naczyń żylnych: żyły środkowe zrazika, a następnie żyły podzrazikowe, z których połączenia powstają 2 lub 3 żyły wątrobowe doprowadzające krew do żyły głównej dolnej. Zadaniem krążenia wrotnego jest doprowadzenie do wątroby składników pokarmowych wchłoniętych w jelicie cienkim w celu ich częściowego zmagazynowania w postaci glikogenu, a także produktów rozpadu krwinek w śledzionie.
11