Czy człowiek czuje się bezpiecznie we współczesnym świecie?

Magdalena Cwalina

Paulina Sarosiek

Białystok 2009-10-28

Spis treści

1. Wstęp 3

2. Głód 3

3. Choroby 3

4. Alkoholizm 4

5. Uzależnienia- narkotyki 6

6. Przestępczość zorganizowana 7

7. Terroryzm 7

8. Konflikty międzynarodowe 8

9. Klęski żywiołowe 9

- Powodzie 9

- Lawina 9

- Pożary 10

10. Katastrofy ekologiczne 10

- Wybuch reaktora w Czarnobylu 10

-Smog 11

11. Niebezpieczeństwo informacyjne 11

- Świat we własnej „sieci” 11

- Cyberterroryzm 12

12. Samobójstwa 13

13. Bibliografia 16

Bezpieczeństwo w sensie ogólnym jest rozumiane jako sytuacja osoby lub stan rzeczy, którym nie zagraża niebezpieczeństwo. Potrzeba bezpieczeństwa jest jedna z fundamentalnych potrzeb odczuwanych przez jednostkę i przez grupę. A. Maslow w stworzonej przez siebie hierarchii ludzkich potrzeb lokuje ją bardzo nisko jako podstawową wśród różnego rodzaju fizjologicznych głodów. Niezaspokajanie ich w koniecznym dla osoby stopniu zaburza sens mówienia o innych potrzebach , które określa jako potrzeby wzrostu czy rozwoju. W ówczesnych czasach nie wszyscy czujemy się bezpieczne. Boimy się aby nie było kataklizmów, wojen, jesteśmy w strachu jeżeli przeczuwamy, że zagrożone jest nasze życie lub naszych bliskich. Nasze odczucia są prawidłowe. Często i niejednokrotnie zastanawiamy się jakie są te zagrożenia. My wyróżniłyśmy takie to o to zagrożenia:

1. głód i choroby cywilizacyjne

2. uzależnienia

3. przestępczość zorganizowana i zjawisko terroryzmu

4. konflikty międzynarodowe

5. klęski żywiołowe

6. katastrofy ekologiczne

7. niebezpieczeństwo informacyjne

8. Samobójstwa

Głód

Bardzo istotnym problemem o charakterze globalnym, nie tylko ekonomicznym, lecz także humanitarnym jest kwestia głodu i niedożywienia. Zjawisko to polega na niezaspokojeniu elementarnych biologicznych potrzeb człowieka.  Zdaniem niektórych specjalistów, światowa produkcja żywności może obecnie pokryć potrzeby mieszkańców Ziemi. W rzeczywistości w niektórych krajach nadwyżki żywności są niszczone ze względu na zbyt wysokie koszty np. magazynowania. W innych natomiast nie można wytworzyć takiej ilości produktów rolnych, która zaspokoiłaby potrzeby ich mieszkańców, jednocześnie często krajów tych nie stać na import żywności. Problemem występującym na szeroka skalę jest niedożywienie. Wywołuje ono wycieńczenie organizmu, choroby, a w konsekwencji obniża zdolność człowieka do pracy. Na Światowej Konferencji Żywnościowej zorganizowanej w Rzymie w listopadzie 1996 roku podano, że na początku drugiej polowy lat 90. na świecie głodowało 840 milionów ludzi. W końcowym dokumencie rzymskiej konferencji przyjęto postanowienie o zmniejszeniu jej o połowę do 2015 roku. Obecnie masowe przypadki śmierci spowodowanej głodem występują głównie w krajach gdzie toczą się konflikty zbrojne i walki plemienne. Przyczyną głodu są też klęski żywiołowe, zwłaszcza długotrwałe susze. W takich sytuacjach tym krajom jest przekazywana pomoc humanitarna.

Choroby

Kolejny ważny problem nękający ludzkość to choroby. Problem ten w równym stopniu dotyczy zarówno krajów bogatych, jak i rozwijających się. Pomimo wzrostu średniej długości życia w krajach rozwijających z około 40 lat w 1950 roku do około 63 lat w 1990 roku, w krajach bogatych jest ona w dalszym ciągu o kilkanaście lat dłuższa. Najniższa średnia długość życia występuje przede wszystkim w państwach najbardziej zacofanych: w Sierra Leone wynosi 42 lata, w Afganistanie 43 lata, w Gwinei - 44 lata. W tych krajach występuje także bardzo wysoka śmiertelność dzieci. Na 1000 urodzeń umiera 250 - 300 dzieci. W krajach bogatych główne zagrożenie życia stwarzają choroby wieńcowe i nowotworowe, spowodowane głównie promieniowaniem jonizującym, zanieczyszczeniem powietrza, wody, gleby, a także nieracjonalnym odżywianiem, stresującym trybem życia, brakiem ruchu. Do tego dochodzą jeszcze używki - alkohol i papierosy, a wszystkie wymienione czynniki prowadzą do chorób układu krążenia. W krajach wysoko rozwiniętych profilaktyka sprowadza się przede wszystkim do zapobiegania chorobom serca, nowotworom, i wymaga działań na rzecz zmiany zachowań i nawyków w zakresie odżywiania, palenia tytoniu, spożywania alkoholu. W krajach biednych szczególnie groźne są choroby zakaźne, takie jak gruźlica, czerwonka czy cholera. Powodem ich rozprzestrzeniania jest nie tylko problem niedożywienia i głodu (osłabienie organizmu), ale i brak zachowania zasad higieny i niewystarczająca opieka lekarska. Profilaktyka w przypadku chorób zakaźnych obejmuje w tych krajach głównie dzieci, które są poddawane szczepieniom. Wśród chorób zakaźnych, wg szacunków Światowej Organizacji Zdrowia, szczególnie groźna wydaje się być gruźlica. W 2000 roku prawie 50 mln osób na świecie było zarażonych prątkami gruźlicy, głównie takimi, które są odporne na dotychczas znane antybiotyki. Chorobą przyczyniającą się do wysokiej śmiertelności w krajach Trzeciego Świata jest również dżuma. Szczególnym zagrożeniem jest AIDS. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia z 30 września 1996 roku, liczba oficjalnie odnotowanych przypadków AIDS na świecie wynosiła 8 milionów ludzi, jednocześnie stwierdzono, że dodatni odczyn chorobowy wystąpił u około 28 mln osób. Eksperci wówczas szacowali, że w 2000 roku zainfekowanych wirusem HIV będzie 34 mln ludzi, a co roku 2 mln spośród nich umrze na AIDS. AIDS szczególnie często występuje w krajach rozwijających się głównie na kontynencie afrykańskim. AIDS w większym stopniu aniżeli inne choroby tworzy problemy społeczne, np. dążenie do wyłączenia osób chorych poza nawias społeczeństwa. Współcześnie pojawiają się również i inne zagrożenia. Niemiecki tygodnik „Focus” pod koniec 1996 roku zamieścił prognozy, z których wynika, że około 2020 roku na drugie miejsce na liście zagrożeń zdrowotnych na świecie wysunie się depresja. Na trzecim miejscu umieszczono wypadki drogowe ze skutkiem śmiertelnym. W krajach wysoko rozwiniętych, coraz groźniejszym problemem stają się choroby psychiczne, związane z postępem naukowo-technicznym oraz urbanizacją. Szybkie tempo życia, lęk przed utratą pracy są przyczyną silnych stresów i nerwic. Pojawiające się wciąż nowe wynalazki i udoskonalenia znanych już urządzeń wywołują fobie, takie jak na przykład chorobliwy lek przed podróżą lotniczą. Wśród mieszkańców wielkich miast coraz powszechniejsza staje się fobia społeczna, czyli lęk przed kontaktem z innymi ludźmi. W XX wieku taki stan zagubienia określono jako „szok przyszłości”, spowodowany szybkim następowaniem zmian społecznych i technicznych, a zwłaszcza zmiennymi normami wartości i zachowania się w środowisku. W najnowszych opracowaniach poświęconych problemom globalnym wymienia się też chorobę Alzheimera. Wg szacunków Czesława Mojsiewicza w 2000 roku chorowało na nią 18 mln ludzi. W przyszłości mogą się okazać groźne choroby zakaźne przenoszone przez owady, na przykład malaria, na co wpływ mogą mieć zmiany klimatyczne. Szacuje się, że jeśli nastąpiłby wzrost temperatury o 3 - 5˚ C, malaria zagrażałaby 60 % ludności świata.

Alkoholizm

Najbardziej rozpowszechnione jest niewątpliwie uzależnienie od alkoholu. Istotą alkoholizmu jest utrata kontroli nad ilością wypijanego alkoholu oraz picie mimo nieprzyjemnych konsekwencji, które ono za sobą niesie. Alkoholik nie jest zdolny do picia alkoholu w sposób kontrolowany, nawet jeśli zagraża to jego zdrowiu, pracy czy rodzinie.
     Alkoholizm może dotknąć każdego bez względu na płeć, rasę, pochodzenie społeczne. Większość alkoholików nie wyróżnia się niczym szczególnym. To nieprawda, że są to głównie ludzie marginesu- jest to tylko 3% pijących, reszta to zwykli ludzie, mający rodzinę i pracę. Jak rozpoznać, że ktoś jest alkoholikiem? Pomocna mogą być w tym pewne ostrzegawcze objawy, jak, m.in.:
     
     1.Zbyt częste picie- w coraz większych ilościach, z byle kim, byle gdzie.
     2.Stany lęku- nasilanie się stanów lękowych, niekorzystny obraz samego siebie, odczuwanie negatywnych emocji.
     3.Lekceważenie wszystkiego, co nie jest związane z piciem alkoholu: obowiązków rodzinnych, zawodowych czy szkolnych.
     4.Posiadanie argumentów uzasadniających zarówno fakt nadmiernego picia, jak i własnego zachowania spowodowanego piciem np. wypiłem mniej niż inni, denerwuje mnie praca i muszę się uspokoić, inni też piją, nie piłabym gdybym miała lepszego męża.
     5.Zaprzeczanie istnieniu pierwszych sygnałów świadczących o utracie kontroli nad piciem alkoholu ( np. jak bym chciał, to bym nie pił), unikanie rozmów i tematów związanych z piciem- reagowanie agresją.
     6.Składanie obietnic związanych z ograniczeniem i zmianą rodzaju pitego alkoholu, połączone zwykle z prośbami by nie „ zrzędzić”.
     7.Zaniki świadomości- występowanie coraz częściej sytuacji, w których pijący nie potrafi przypomnieć sobie co zdarzyło się w czasie picia.
     Uwaga! Niektórzy alkoholicy- mimo, że są pijani nie zachowują się tak, jak osoby pijane.
     
     Okresy przerw w piciu alkoholu nie oznaczają, że dana osoba nie jest alkoholikiem- wręcz przeciwnie- przerywanie picia alkoholu na pewien czas jest właśnie cechą alkoholizmu.
      Picie alkoholu nie jest samo w sobie zagrożeniem. Niebezpieczeństwo pojawia się dopiero wtedy, kiedy zaczynamy pić w zbyt młodym wieku ( młodzi ludzie mają mniejszą tolerancję na alkohol i szybciej się od niego uzależniają- dotyczy to również picia piwa) oraz zbyt dużo i zbyt często.
     Ryzyko uzależnienia wzrasta, jeśli picie zaczynamy traktować jako sposób na „rozwiązywanie” własnych problemów.
     
     Oto kilka przykładów przyczyn, dla których ludzie zbyt często sięgają po alkohol:
     1.Dążęnie do usunięcia napięcia, aby uciec od problemów dnia codziennego, od presji i napięć związanych z samotnością, kłopotami w pracy, nudą, starzeniem się czy chorobą.
     2.Dążenie do wypełnienia braków we własnym życiu, w odpowiedzi na brak przyjaźni, interesującej pracy, samorealizacji.
     3.Dążenie do pokonania własnej niepewności i lęków- jako „lekarstwo” na pokonanie braku zaufania do siebie- z badań wiadomo bowiem, że wspólną cechą ludzi uzależnionych jest niedojrzałość emocjonalna.
     Należy uświadomić sobie, że alkohol nie rozwiązuje problemów, pomaga jedynie zapomnieć na krótko o ich istnieniu, a w rzeczywistości je pogłębia i generuje nowe.
     
      Długotrwałe nadużywanie alkoholu prowadzić może do pogorszenia się stanu zdrowia, stopniowego zaniku uczuć wyższych, konfliktów z otoczeniem, poczucia izolacji i bezsensu, degradacji moralnej i materialnej, a także wkroczenia na drogę przestępstwa.

Uzależnienie - narkotyki

en rodzaj uzależnień należy do coraz powszechniejszych. Po narkotyki zaczynają sięgać coraz młodsze osoby, niejednokrotnie dzieci. Obecnie wiadomo już, że podstawą rozwoju narkomanii jest brak dobrych relacji w rodzinie, brak rozmowy między rodzicami a dziećmi . Pozostawione samo sobie dziecko, nie mając wsparcia w swych najbliższych, próbuje szukać go poza domem i często pada ofiarą narkotykowych dealerów.
     
     Powody, dla których ludzie sięgają po narkotyki są różnorodne. Oto niektóre z nich:
     1.Chęć odurzenia się w celu chociażby chwilowego przeżycia przyjemnych wrażeń.
     2.Ciekawość poznania tego co nieznane, tego co niedozwolone.
     3.Nuda, brak umiejętności atrakcyjnego organizowania czasu wolnego.
     4.Wpływ grupy rówieśniczej- bezsilność wobec presji środowiska rówieśniczego ze względu na dużą potrzebę akceptacji. Dotyczy to głównie osób, które nie mają wsparcia w rodzinie, które czują się wyobcowane, zagubione, nie potrafią znaleźć sobie „miejsca w świecie”. Mogą być przynajmniej członkami grupy zażywającej narkotyki, gdzie nie są wymagane żadne specjalne umiejętności, a pieniądze- przynajmniej na początku nie stanowią problemu.
     5.Ucieczka od problemów zewnętrznych. Używanie narkotyków jako sposobu na odgrodzenie się od rzeczywistości jest bardzo niebezpieczne. Narkotyki nie rozwiązują bowiem żadnych problemów, a sprawiają jedynie, że na krótką chwilkę wydają się one odległe i mało istotne. Prowadzi to do schematu błędnego koła- narkotyki bowiem nie tylko pogłębiają istniejące już problemy, ale generują zupełnie nowe trudności.
     6.Ucieczka od problemów wewnętrznych- emocjonalnych ( np. lękliwość, nieśmiałość), poczucia bycia niekochanym, niechcianym, braku poczucia własnej wartości- dla tych osób narkotyki są szczególnie atrakcyjne, wyzwalają w nich bowiem, choćby na moment cechy, których im brakuje, a są dla nich atrakcyjne, np. pewność siebie, poczucie siły, brak napięcia emocjonalnego.
     7.Naśladownictwo osób starszych- szczególnie podatne na uzależnienie są dzieci, które widziały rodziców zażywających narkotyki.
     
     Wyróżnia się 4 fazy używania narkotyków:
     I faza- poznawanie stanu odurzenia.
     Jest to okres pierwszych kontaktów z narkotykami Zwykle dzieje się to na imprezach, przyjęciach, najczęściej pod presją otoczenia. Dzięki niskiej tolerancji łatwo osiąga się stan odurzenia. Zachowanie człowieka generalnie nie odbiega od dotychczasowego, ale mogą zdarzać się już „drobne” kłamstwa. Narkotyki otrzymuje się zwykle gratisowo.
     II faza- stan odurzenia dla przyjemności.
     Pojawiają się tu nowe środki, silniej działające, jak np. haszysz, amfetamina, barbiturany, za które trzeba już zapłacić. Zwiększa się tolerancja organizmu dla środków odurzających, stąd większa częstotliwość ich zażywania- staje się to przymusem, a nie wolnym wyborem.
     Można zauważyć już wyraźne zmiany w zachowaniu- początki podwójnego życia- następuje zmiana środowiska kolegów. Człowiek zamyka się w sobie, ma coraz częściej zły nastrój, jest agresywny. Pogarszają się wyniki w nauce, są „pierwsze przerwy w życiorysie”,
     początki kłamstwa, pożyczania pieniędzy i kradzieży.
     III faza- stan odurzenia celem nadrzędnym.
     W okresie tym najczęściej zażywane są: kokaina, LSD, grzyby halucynogenne i opium, co pociąga za sobą coraz większe nakłady finansowe. Nadal wzrasta tolerancja na środki odurzające- narkotyki przyjmowane są codziennie, coraz częściej w samotności. Stan odurzenia utrzymuje się praktycznie w sposób ciągły. Zaczynają się stany przedawkowania i „nawroty doznań”. Zachowanie staje się coraz trudniejsze- ciągłe kłamstwa, kradzieże, handel narkotykami, wagarowanie lub porzucenie szkoły, incydenty z policją, kłótnie i bijatyki z domownikami. Ogólnie pogarsza się stan zdrowia, nastrój bez narkotyku staje się bardzo przykry. Obniża się samoocena, pojawia się bolesne poczucie winy i wstydu.
     IV faza- stan odurzenia staje się normą.
     W tym okresie narkotyk staje się już niezbędny, stąd obserwuje się stałe branie, a bardzo wysoka tolerancja wymusza coraz wyższe dawki. Występują częste przedawkowania. Człowiek nie potrafi już odróżnić stanu normalnego od stanu odurzenia. Dochodzi do całkowitego wyniszczenia fizycznego, ciągłych wybuchów wściekłości i agresji wobec najbliższych. Pojawia się depresja, wymuszająca przyjęcie środka oraz myśli samobójcze. Człowiek staje się „wrakiem” niezdolnym do normalnego życia- bez pomocy innych czeka go nieuchronnie śmierć.

Przestępczość zorganizowana

W obecnych czasach jednym z najważniejszych problemów ludzkości jest przestępczość zorganizowana. Jej początki sięgają końca XIX wieku i wiążą się z powstaniem włoskiej mafii. Do najsilniejszych organizacji mafijnych należy sycylijska cosa nostra i neapolitańska camorra. Silne organizacje przestępcze działają również na terenie Stanów Zjednoczonych, Rosji, Azji Południowo-Wschodniej, Kolumbii i Nigerii. Organizacje mafijne na świecie zajmują się głównie produkcją narkotyków i handlem nimi, przemytem broni, handlem żywym towarem, czyli porwaniami młodych dziewcząt i ich sprzedażą do domów publicznych. Roczne obroty mafii szacowane są na kilkadziesiąt miliardów dolarów. Uzyskane z przestępstwa środki inwestowane są w legalne przedsięwzięcia. Organizacje przestępcze zdobywają wpływy nie tylko w środowiskach przemysłowców i finansistów, ale przenikają także do świata polityki.

Terroryzm

Jednak najgroźniejszym zjawiskiem powodującym często destabilizację ładu społecznego jest terroryzm. Pojęcie to oznacza używanie siły i przemocy, organizowanie i stosowanie zamachów zbrojnych na ludzi powiązanych z władzą, przeciwników politycznych, religijnych, osoby innej narodowości w celu zdobycia władzy, wyrażenia protestu, uzyskania okupu, wymuszenia określonych zachowań i zastraszenia opinii publicznej. Jednak tak rozumiane zjawisko nie jest typowe tylko dla dzisiejszych czasów. Porwania, wymuszenia, zabójstwa z powodów ideologicznych zdarzały się praktycznie od zawsze w dziejach rozwoju ludzkości.

Formę zorganizowaną, terroryzm przyjął na Bliskim Wschodzie, już w XI wieku, kiedy to na terenie Persji działało muzułmańskie bractwo asasynów, stworzone i kierowane przez Hasana ibn Sabbah'a, którego nazywano „Starcem z gór”. Asasyni jako pierwsi stosowali terror na wielką skalę, przeprowadzali zamachy i mordy polityczne. Ich fanatyzm religijny, odwaga i bezwzględne posłuszeństwo przywódcy budziło grozę zarówno na Bliskim Wschodzie, jak również wśród uczestników wypraw krzyżowych organizowanych przez rycerstwo europejskie. Asasyni mogli więc skutecznie wpływać na układ sił politycznych w poszczególnych krajach regionu. W ciągu następnych wieków asasyni stali się świetnie wyszkolonymi, bezwzględnymi, groźnymi mordercami - najemnikami. W XX wieku, doszło do nasilenia działań terrorystycznych. Wpływ na rozwój terroryzmu w drugiej połowie XX wieku miał przede wszystkim dwubiegunowy układ sił w powojennym świecie, wyścig zbrojeń, eksport idei rewolucyjnych zwłaszcza przez ZSRR, oraz realizowana przez USA doktryna powstrzymywania. Jednak najsilniejsze bodźce do powstania zjawiska terroryzmu dały procesy dekolonizacyjne, ruchy separatystyczne, czy radykalizacja ruchów religijnych. W efekcie pojawiały się liczne organizacje terrorystyczne o różnym podłożu ideologicznym. Do największych zalicza się terroryzm islamski, etniczny i lewacki.

Konflikty międzynarodowe

Obecnie, w sytuacji, gdy nie istnieje już podział świata na dwa bloki polityczno - militarne, konflikty lokalne przestały być zastępczym poligonem rywalizacji dwóch supermocarstw. W większości przypadków nie stanowią zatem bezpośredniego zagrożenia dla światowego pokoju. Mimo, że po rozpadzie bloku wschodniego konflikty lokalne straciły swój wymiar strategiczny, to jednak w dalszym ciągu powodują destabilizację polityczną w poszczególnych regionach i niosą z sobą ogromne cierpienia ludności, śmierć, głód i epidemie. Ponadto istnieje wielkie niebezpieczeństwo wykorzystania w tych konfliktach broni atomowej. W roku 1994 istniało na świecie ponad 50 konfliktów. W 12 krajach na 3 kontynentach trwały wojny domowe. W 1995 roku liczba konfliktów zmniejszyła się do 30, w 1996 roku zgodnie z danymi opublikowanymi w czerwcu 1997 przez sztokholmski Międzynarodowy Instytut Badań nad Pokojem w 24 miejscach na świecie rozgrywało się 27 konfliktów zbrojnych - 22 spośród nich rozpoczęły się przed 1989 rokiem.

Najważniejsze przyczyny lokalnych konfliktów zbrojnych:

• Wojny domowe - spowodowane są głównie rywalizacją polityczną, zamachami stanu, przejmowaniem kontroli nad armią.

• Konflikty na tle ekologicznym, są coraz częstsze, występują one wtedy, gdy działalność gospodarcza danego państwa powoduje degradację ekologiczną w państwach z nim sąsiadujących.

• Uwarunkowania historyczne, ekonomiczne i psychologiczne sprawiają, że konflikty te o szczególnym natężeniu występują w Afryce.

• Zjawiskiem nowym jest pojawienie się konfliktów zbrojnych w Europie Środkowej i Wschodniej. Po likwidacji systemu komunistycznego w tej części kontynentu ujawniły się tłumione do tej pory antagonizmy narodowościowe i terytorialne.

• Inny charakter mają współczesne konflikty narodowowyzwoleńcze. Rodzą się one głównie w następstwie wzrostu świadomości narodowej jak w Timorze Wschodnim, czy chęci odzyskania państwowości jak w przypadku Tybetu czy Palestyny. Problem niepodległościowy dotyczy tez Kurdów, którzy walczą miedzy innymi z Turcją o własne państwo.

• Zdarza się, że konflikt wewnętrzny, czyli wojna domowa, ulega umiędzynarodowieniu i „wylewa się” na zewnątrz na skutek zaangażowania państw trzecich.

 

Inna klasyfikacja sporów, to spory o ziemię, spory etniczne, czy spory o władzę. Należy jednak pamiętać, że źródła tych sporów nie występują pojedynczo i nie są nigdy wolne od wszelkiego rodzaju interesów politycznych i ekonomicznych.

Klęski żywiołowe

Powodzie - pod tym pojęciem rozumiemy przejściowe zatopienie znacznych obszarów lądu, które jest zwykle spowodowane obfitymi opadami deszczu lub gwałtownym topnieniem śniegu, spływem kry i tworzeniem zatorów lodowych. Na wybrzeżach nadmorskich powodem powodzi mogą być spiętrzenia rzek i powstające w ich efekcie zatopienia.

W ciągu kilku ostatnich lat Europę dotknęło kilka powodzi na niespotykaną skalę, dlatego słusznie nazywa się je powodziami tysiąclecia. Pierwsza z nich to polska powódź z 1997 roku. Do szczególnie tragicznej sytuacji doszło w dorzeczu Odry gdzie fala powodziowa przekroczyła najwyższe notowane dotąd stany wód o prawie 3 metry. W dorzeczu Wisły powódź miała mniej gwałtowny przebieg z racji niższych opadów i mniejszego przyboru wód. Czynnikiem, komplikującym sytuację w dorzeczu Odry, był regulacji rzeki na znacznej długości a brak modernizacji i niedrożność, sprawiły, że koryto nie poradziło sobie z nadmiarem wody. Do tego doszły jeszcze problemy z przestarzałymi urządzeniami hydrotechnicznymi i powojenną zabudową polderów, gdzie sytuacja powodziowa była szczególnie tragiczna. Bilans powodzi  to 55 ofiar śmiertelnych i znaczne straty materialne szacowane na około 12 mld złotych. W wyniku powodzi dach nad głową strąciło ponad siedem tysięcy ludzi, straty z tytułu zniszczeń poniosło około dziewięciu tysięcy firm, woda zniszczyła lub uszkodziła 680 tys. mieszkań, 4000 mostów, 14 400 km dróg, 613 km wałów przeciwpowodziowych i pół miliona hektarów upraw.  Do kolejnej wielkiej powodzi doszło w sierpniu 2002 roku. Rozpoczęła się po ulewach we wschodnich Alpach, co spowodowało podtopienia w północnych Włoszech, w Niemczech w Bawarii oraz kilku landów austriackich - Salzburgu i Górnej Austrii. Podwyższony stan rzek, głównie Dunaju, powodował zniszczenie miast nadbrzeżnych. Wody wezbrały też na Łabie i Wełtawie. Efektem był katastrofalnie wysoki poziom wód w Austrii, a później w Czechach oraz w centralnych Niemczech. Najbardziej w czasie powodzi ucierpiały w Niemczech Drezno, a w Czechach Praga. Zwłaszcza zabytkowe dzielnice tych miast znalazły się pod wodą. Wiele historycznych budowli uległo zniszczeniu. W Pradze zalaniu uległo też metro.

Lawina jest to gwałtowna utrata stabilności i przemieszczanie się: spadanie, staczanie lub ześlizgiwanie się ze stoku górskiego mas śnieżnych, lodu, gleby, materiału skalnego, bądź ich mieszaniny. Lawina jest najgwałtowniejszą postacią ruchów masowych.

Do najtragiczniejszych wydarzeń w ostatnich latach doszło w Tatrach w dniach 31.12.2001 - 01. 01. 2002 r. - był to tzw. „tragiczny weekend” . Trzy lawiny zasypały pięciu narciarzy, trzech turystów i grupę ratowników. Cztery osoby zginęły, a trzy osoby trafiły do szpitala w stanie ciężkim. Lawina zeszła ze Szpiglasowej Przełęczy. Po słowackiej stronie gór lawina runęła na hotel we wsi Turecka w paśmie Wielka Fatra, kiedy wszyscy jeszcze spali. Do kolejnej tragedii doszło 12.01.2003 roku, kiedy lawina zeszła na wysokości 2,5 tys. metrów i zasypała grupę narciarzy u podnóża góry Fallere, w miejscowości Sarre w Alpach włoskich. Cztery osoby zginęły, a sześć innych zostało rannych. Podobna tragedia wydarzyła się na lodowcu Durrand, 21 01.2003 roku, 37 kilometrów na północny - wschód od Revelstoke w górach Selkirk. Ośmiu amerykańskich narciarzy zginęło pod lawiną w kanadyjskiej prowincji Kolumbii Brytyjskiej. Dwunastu udało się uratować. Dwie osoby zostały ranne. Jednak do największej tragedii w znanej historii Tatr doszło 29.01.2003 roku. Pod rysami lawina porwała wycieczkę złożona z młodzieży z Tychów. Śmierć poniosło dziewięć osób.

Pożar to samorzutne, niekontrolowane rozprzestrzenianie się ognia, zagrażające życiu ludzi i powodujące straty materialne. W obecnych czasach żywioł ten stanowi jedno z najgroźniejszych niebezpieczeństw trapiących ludzkość.  

Pożary naturalne spowodowane są czynnikami niezależnymi od działalności człowieka, takimi jak samozapłony, głównie poprzez promienie słoneczne (soczewka), bądz zerwanie linii wysokiego napięcia. Niestety w znacznej mierze winą za pożary należy obciążyć człowieka. Są to podpalenia nieumyślne lub celowe. W ostatnim czasie najbardziej spektakularnym przykładem tego kataklizmu były pożary w Grecji. Miały miejsce na przełomie sierpnia i września 2007 roku. Swoim zasięgiem objęły centrum i południe Grecji, a także półwysep Peloponez, gdzie walkę z żywiołem utrudniał silny wiatr wiejący z prędkością około 70 km/h. Bilans tej tragedii to około 67 ofiar śmiertelnych. Pożary trwały do 3 września, kiedy ostatecznie ogłoszono zakończenie akcji gaśniczej. W akcji gaszenia pożarów uczestniczyło ponad 800 greckich i zagranicznych strażaków. Na pomoc Grecji pospieszyły też inne państwa, zwłaszcza Francja i Włochy. Ogień strawił około 200 tys. hektarów lasów i upraw. Straty oszacowano na 1,6 mld euro.

Katastrofy ekologiczne

Wybuch reaktora w Czarnobylu

Współcześnie ukraińskie miasto Czarnobyl kojarzy się przede wszystkim z największą, jak do tej pory, znaną awarią reaktora atomowego. Do tragedii doszło w tamtejszej elektrowni atomowej w dniu 26 kwietnia 1986 roku. Jak wynika z raportu organizacji międzynarodowych zajmujących się badaniem podobnych awarii, a także Światowej Organizacji Zdrowia, bezpośrednio w wyniku katastrofy zmarło trzydzieści osób, ponad dwieście zachorowało na chorobę popromienna, a z otaczających elektrownię terenów o promieniu 30 kilometrów doszło do ewakuacji ponad 130 tys. mieszkańców. Utworzono tam równocześnie strefę ochronną. Awarii uległ reaktor typu RBMK-1000, który pokryto betonowo-stalową osłoną. Pozostałe trzy reaktory pracowały dalej do 2000 roku. Obecnie trwa remont osłony reaktora czwartego. Już w tym roku mają rozpocząć prace nad podobną do hangaru przesuwaną budowlą, która odizoluje ruinę do czasu ostatecznego rozwiązania problemu.  Według wielu naukowców katastrofa miała na szczęście znacznie mniejsze rozmiary niż te, które podawały media. A największe skażenie dotyczy przede wszystkim najbliższego katastrofie terenu wielkość pół kilometra kwadratowego.

Smog

Pod pojęciem smogu należy rozumieć nienaturalne zjawisko atmosferyczne polegające na współdziałaniu zanieczyszczeń atmosferycznych spowodowanych działalnością człowieka oraz niekorzystnych zjawisk atmosferycznych naturalnych, takich jak wielka wilgotność powietrza - mgła i brak wiatru. Utrudnia oddychanie organizmom żywym, a Ziemi wydalanie ciepła. Jest to, zatem przede wszystkim zanieczyszczone powietrze zawierające duże stężenie pyłów i toksycznych gazów, których źródłem jest przede wszystkim rozwój przemysłu i motoryzacji. Najbardziej znany jest smog londyński - kwaśny, „siarkawy”, (w przeciwieństwie do smogu Los Angeles - fotochemicznego, utleniającego), może występować przede wszystkim w zimie przy temperaturze - 3 - +5˚ C, powoduje ograniczenie widoczności nawet do kilkudziesięciu metrów. Głównymi substancjami zanieczyszczającymi powietrza są dwutlenek siarki, dwutlenek węgla i wszelkiego rodzaju pyły. Zawarte w smogu szkodliwe związki chemiczne, pyły i znaczna wilgotność stanowią wielkie zagrożenie dla zdrowia. Powoduje astmę, łzawienie, zaburzenie pracy układu krążenia, podrażnienie skóry. Smog wywiera również destrukcyjny wpływ na środowisko naturalne.

Niebezpieczeństwo informacyjne

Pojęcie społeczeństwa informacyjnego zrobiło we współczesnym świecie oszałamiającą karierę, będąc wyznacznikiem szeroko rozumianego postępu. Miarą rozwoju państw i społeczeństw stał się stopień rozwoju technik informacyjnych, tempo przemian technologicznych i zasięg ich wykorzystywania oraz stopień oddziaływania społecznego. Niewielu zastanawia się jednak nad zagrożeniami wynikającymi z wszechobecności technik i urządzeń informacyjnych, perspektywami i wizją dalszego ich rozwoju czy wreszcie miejscem człowieka w stechnicyzowanym świecie. Mało kto zdaje sobie sprawę ze skutków zawrotnego tempa komputeryzacji, miniaturyzacji, rozwoju elektroniki i wszelkich zawansowanych technologii. Tymczasem konsekwencje mogą być bardzo groźne, i to w wielu wymiarach życia zarówno człowieka, jak i otaczającego go świata.

Obecnie dzieli się świat na "podłączonych" i "niepodłączonych" do sieci telefonicznych i Internetu. Zagęszczenie tych ostatnich bowiem jest jednym z najważniejszych wskaźników zajmowanej w świecie pozycji. Występuje tu dość prosta zależność: ten kto ma bezpośredni kontakt z technologią, zna ją i wykorzystuje w praktyce, ma także udział w jej dalszym rozwoju (udział mniej czy bardziej świadomy i określony). Zatem najbiedniejsza część świata jest z góry skazana na pozostanie na marginesie procesów rozwoju technologicznego, a tym samym - kreowania oblicza i kształtu współczesnej cywilizacji. Za przykład posłużyć może Afryka, gdzie nie ma jeszcze umiejętności wykształcenia siły roboczej. Zresztą mentalność tamtejszych mieszkańców, nieprzyzwyczajonych do pracy w modelu europejskim, z góry stawia ich poza nawiasem pod względem uczestnictwa w procesie technologicznej ewolucji. Zupełnie inaczej wygląda sytuacja na Dalekim Wschodzie, gdzie istnieją tradycje nauki i oświaty.

Świat we własnej "sieci"

Globalizacja to także, a może przede wszystkim, procesy upowszechniania informacji, ich przekazu i techniki posługiwania się nią. Przyspieszeniu uległo przesyłanie informacji oraz szeroko rozumiana komunikacja. Współczesna cywilizacja jest "opleciona" siecią internetu wraz z całą towarzyszącą jej infrastrukturą. Dzięki temu w ułamku sekundy dowiadujemy się o wydarzeniach, na które jeszcze kilkanaście lat temu trzeba było czekać nawet kilkanaście godzin. Ludzie przestali pisać tradycyjne listy, zastępując je korespondencją elektroniczną.
Skrzynki mailowe stały się małymi archiwami i źródłem dostępu do niemal każdego z nas, każdej instytucji, firmy etc. Niewielu zastanawia się jednak nad płynącymi z tego stanu rzeczy zagrożeniami.
Pierwsze zagrożenie to niemal zupełna utrata prywatności. Coraz większą popularność zyskują portale typu "Nasza klasa" czy "Moi krewni", które stanowią świetne źródło danych dla potencjalnych przestępców z cyberprzestrzeni. Bazują one na ludzkich emocjach, teoretycznie zapewniając pewną dozę prywatności, do której w rzeczywistości dostęp - przy minimalnej wiedzy z zakresu informatyki - jest zupełnie swobodny.
Zważywszy na to, iż na dyskach komputerowych i innych nośnikach pamięci przechowujemy największe tajemnice prywatne i służbowe, stają się one dostępne i w ten sposób przestają być tajemnicami. Każde urządzenie działające w sieci, każdy komputer, jest potencjalnym łupem hakerów dokonujących w Internecie kradzieży. Nikt nie może mieć pewności, że jego komputer jest jego własnością, nawet jeżeli jest zabezpieczony całymi systemami kodów czy programów.
Człowiek mimo woli uzależnił się od najnowszych technologii informacyjnych. Mam tu na myśli nie tylko takie uzależnienie, które jest obecnie przedmiotem badań lekarzy, psychologów, socjologów, polegające na notorycznym przesiadywaniu przed komputerem i graniu w gry komputerowe, surfowaniem po sieci i komunikowaniem się najczęściej z nieznajomymi, ale całkowite sprzężenie wszelkich czynności zawodowych, coraz częściej także prywatnych. Pracownicy instytucji, przedsiębiorstw, szpitali, szkół, uczelni etc. zaczynają każdy dzień pracy od włączenia komputera. Z przyczyn zupełnie obiektywnych nie jesteśmy w stanie normalnie funkcjonować bez najprostszych choćby urządzeń i technologii informatycznych i informacyjnych. Wszelkie awarie czy nawet zwykłe odłączenie dopływu energii elektrycznej powodują paraliż całej instytucji. Własne źródła energii, np. generatory, są jedynie półśrodkami, które w żadnym razie nie stanowią rozwiązania problemu.

Cyberterroryzm

Rozwój technologii ma charakter zawsze wielokierunkowy. Zatem pojawianie się nowego programu komputerowego, systemu operacyjnego, systemów zabezpieczeń pociąga za sobą opracowywanie sposobów i konstruowanie systemów nielegalnego oprogramowania umożliwiającego włamywanie się do tychże nowości - według zapewnień autorów - niezawodnych i doskonale zabezpieczonych. Oczywiście nie jest to absolutnie zjawisko nowe. Od początku cywilizacji człowieka każdy wynalazek pociągał za sobą następny, niezależnie od tego, jakie miał mieć przeznaczenie. W ten sposób następuje postęp, ale i pojawia się zupełnie nowe zjawisko - cyberterroryzm.
Rozwinął się on w pełni w latach 90. XX wieku, narodził zaś nieco wcześniej, bo w latach 80. w Stanach Zjednoczonych. Wówczas to informatycy i elektronicy, najczęściej młodego pokolenia, pracując na komputerach i wykorzystując tworzone wtedy systemy komputerowe, sami we własnym zakresie udoskonalali owe systemy. Poważnym impulsem do jeszcze bardziej "wydajnej" ich pracy stało się pojawienie na szeroką skalę komputerów osobistych (PC). Zaczęto je modyfikować, na własny użytek rozbudowywać, co było związane m.in. z koniecznością łamania zabezpieczeń stosowanych przez producentów. Stąd już bardzo krótka droga do działań wbrew prawu. Za pomocą umieszczonych w Internecie stosownie spreparowanych materiałów edukacyjnych czy poprzez bombardowanie społeczeństwa z gruntu fałszywymi informacjami można w sposób dowolny i nieograniczony wpływać zarówno na kulturę, jak i na mentalność. W zasadzie można na nowo kreować tożsamość oraz pisać historię. W sieci znajdują się liczne tego typu portale, będące poza kontrolą, w których zamieszczane informacje rzadko są weryfikowane. Dowolność manipulacji w tej materii jest zatrważająca, podobnie zresztą jak i wykorzystywanie jej dla doraźnych celów politycznych bez względu na negatywne skutki społeczne. Jak pokazuje doświadczenie i uczy najnowsza historia świata, konflikty oraz napięcia międzynarodowe są z jednej strony wielkimi tragediami i źródłem nieszczęść ludzkich, z drugiej zaś - bogactwa innych. Hakerstwo i cyberterroryzm należą do zjawisk, które mimo całego zła, jakie niosą za sobą, są - i niewątpliwie będą - czynnikiem napędzającym koniunkturę dla branży informatycznej i komputerowej. Dlatego też nieuniknione są naciski określonych lobby na utrzymanie stanu zagrożenia sprzyjającego ciągłemu wzrostowi tempa postępu i sprzedaży technologii teleinformatycznych bez względu na nasilające się, szkodliwe, niekiedy zabójcze skutki uboczne.

Samobójstwa

Samobójstwo jest trzecią co do częstości przyczyna zgonu młodzieży w Stanach Zjednoczonych, po niezamierzonych urazach i zabójstwach. Szacuje się, że każdego roku popełnia samobójstwo 2000 młodych ludzi, a na każdy zgon z tego przypada 350 prób samobójczych nastolatków. Faktyczny wskaźnik samobójstw wśród niektórych szczególnych kategorii uczniów wydaje się wyższe niż wśród ogólnej populacji. W ostatnim dwudziestoleciu częstość samobójstw popełnianych przez dzieci wzrosła 2,5 raza.

Jest oczywiste, ze samobójstwa są problemem narastającym wśród młodzieży. W ciągu mniej więcej ostatnich 30 lat wskaźnik samobójstw młodych ludzi wzrósł o 300 %, a można się spodziewać , ze liczba dzieci usiłujących popełnić samobójstwo będzie wzrastać.

Szacunki te są prawdopodobnie zaniżone, ponieważ wiele przypadków nie jest zgłaszanych z powodu zawstydzenia rodziny, jej przekonań religijnych, a także z powodu zakłopotania szkoły i otoczenia społecznego. Trzeba pamiętać, że wypadki te są najczęstszą przyczyną zgonów młodych ludzi, często wiążą się z lekkomyślnością i picem alkoholu . Lekkomyślne zachowania osób, które wydają się szukać śmierci, ale nie zdradzają się z takimi zamiarami nazywane jest biernym samobójstwem. Podobnie liczne przypadki śmierci przedawkowaniem leków, zaliczane do zgonów wypadkowych, rzeczywistości mogą być nierozpoznanymi lub nie zgłoszonymi samobójstwami.

W odniesieniu do wskaźników częstości śmiertelności, prób samobójczych stwierdzono istnienie różnic związanych z płcią. Kobiety podejmują próby samobójcze trzykrotnie częściej niż mężczyźni, ale próby te są trzykrotnie skuteczniejsze w przypadku mężczyzn niż kobiet.

Przyczyny i charakterystyczne cechy samobójstw młodzieży.

Dla wielu dzieci i młodych ludzi okres zmian i dorastania wypełniony jest rodzącymi napięcie wydarzeniami i próbami przystosowania się. Depresja, agresja i niespójne myślenie są w tym przejściowym okresie częste. Te cechy osobowości ulęgają wyostrzeniu przez niski status socjoekonomiczny, złe warunki życia oraz brak możliwości kształcenia się i poprawy swego stanu materialnego. Dziewczęta maja skłonność do doświadczenia większej ilości uczuć negatywnych niż chłopcy; są tez bardziej samotne, smutne i podatne na zranienie. Doświadczenia te niekoniecznie wiodą do samobójstwa, tworzą jednak żyzny grunt dla zamiarów i przyszłych prób samobójczych.

Strata i odosobnienie

Młodzi ludzie popełniający samobójstwo częściej od pozostałych doświadczają utraty któregoś z rodziców na skutek separacji, rozwodu lub śmierci. Myśli o samobójstwie mogą się także pojawiać w reakcji na utratę przyjaźni naturalne uczucia żalu, opuszczenia i gniewu wymagają zdolności radzenia sobie, które nie wszyscy młodzi ludzie zdołali rozwinąć. Dzieci, które czuja się nie potrzebne, jako synowie lub córki obciążone są ryzykiem samobójstwa.

Rodziny dysfunkcjonalne i zdezintegrowane

Młodzież popełniająca samobójstwa często pochodzi z rodzin dysfunkcjonalnych lub zdezintegrowanych. Zarówno dorastanie w rodzinie z jednym tylko rodzicem, jak i brak umiejętności i doświadczenia rodziców w sferze wychowawczej, komunikowania się i wprowadzania dyscypliny zwiększają ryzyko samobójstwa.

Młodzi ludzie, w rodzinach których zdarzyły się samobójstwa częściej od innych pozbawiają się życia. Jedno z badań wykazało ze prawie 38% młodych ludzi podejmujących próby samobójcze miało bliskich krewnych, którzy popełnili samobójstwo.

Zbyt słabe lub zbyt dobre wyniki w nauce.

Słabe postępy w nauce wiążą się z samobójstwami, chociaż pogorszenie funkcjonowania w szkole może być raczej skutkiem niż przyczyna zachowań samobójczych. Tak czy inaczej słabe wyniki w szkole często sygnalizują wchodzenie dziecka w spiralę obwiniania się, niepowodzeń i negatywnych myśli o przyszłości. Sygnał ten może ostrzegać przed zbliżającym się kryzysem samobójczym. Także dzieci, które osiągają w szkole duże sukcesy, silnemu naciskowi zmuszającemu je do wytężenia wszystkich sił mogą być obciążone ryzykiem samobójstwa. Niektórzy ze zdobywających nagrody uczniów stają w obliczu kryzysu samobójczego wówczas, gdy dostaną trójkę z klasówki-stopień, który dla wielu ich kolegów byłby ulga. Perfekcjonizm i konieczność sprostania wysokim oczekiwaniom są cechami charakterystycznymi wielu utalentowanych młodych ludzi podejmujących próbę samobójczą.

Impulsywność i skłonność do podejmowania działań ryzykownych.

Impulsywność młodych ludzi często wiąże się z zachowaniami samobójczymi. Próby samobójcze nastolatków i nie co młodszych dzieci będących, np, członkami pewnego kręgu rówieśniczego, mogą być impulsywnymi reakcjami na autodestrukcyjne działanie kogoś innego. Impulsywne dzieci podlegają także wpływowi cudzych reakcji na samobójstwo oraz wrażenia, jakie ono wywiera na innych.

Błędny sposób myślenia i irracjonalne przekonania, cechy łączące się nie odmiennie z depresją i niską samooceną, często występują u młodzieży popełniających samobójstwa.

Jeśli uda się zmodyfikować błędny sposób myślenia we wczesnych latach życia można uniknąć wielu kryzysów samobójczych.

Słowo „zagrożenie” jeszcze niedawno używane jak gdyby mimochodem, przy rożnych mniej lub bardziej ważnych okazjach, stało się ostatnio zbitką pojęciową przywodzącą na myśl rzeczy straszne, budzące niepokój, lęk albo zgoła przerażenie. Okazuje się, że zewsząd jesteśmy osaczeni przez tzw. zagrożenia. Wyzierają one z każdego zakątka Ziemia nawet z Kosmosu; na cokolwiek by współczesna ludzkość spojrzała i czegokolwiek by dotknęła, wszystko może się obrócić na jej zgubę.

Bibliografia:

1. Maslow Abraham, Motywacja i osobowość, wyd. PWN, Warszawa 1990 ISBN: 83-01-14809-8

2. McWhirter J. Jeffries, McWhirter Benedict T., McWhirter Anna M., McWhirter Ellen Hawley, Zagrożona młodzież, wyd. Edukacyjne PARPA, Warszawa 2005, ISBN:83-88075-31-4

3. Rajkiewicz Antoni, Zagrożenia społeczne i warunki oraz środki ich przezwyciężania, wyd. Polska Akademia Nauk, Warszawa 1986, ISBN: 0079-3620

4. Robakowski Marek, Bezpieczeństwo Człowieka, wyd. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2007, ISBN:978-83-7481-068-5

5. http://www.sciaga.pl/tekst/4093-5-zagrozenia_wspolczesnego_swiata

6. http://www.grabieniec.pl/pokaz_artykul.php?id_artykulu=512

7. http://www.grabieniec.pl/pokaz_artykul.php?id_artykulu=513

8.http://www.rodaknet.com/rp_art_3804_czytelnia_niebezpieczenstwo_informacyjne_kwiecien.htm

9. http://www.wosna5.pl/kleski_zywiolowe

10. http://www.wosna5.pl/konflikty_miedzynarodowe

11. http://www.wosna5.pl/lawiny_kleski_zywiolowe

12. http://www.wosna5.pl/pozary_kleski_zywiolowe

13. http://www.wosna5.pl/problemy_spoleczno_ekonomiczne

14.http://www.wosna5.pl/przestepczosc_zorganizowana_i_zjawisko_miedzynarodowego_terroryzmu

15. http://www.wosna5.pl/wybuch_reaktora_w_czarnobylu

Robakowski M., Bezpieczeństwo człowieka, wyd. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2007, s 11

Maslow A., Motywacja i osobowość, wyd. PWN, Warszawa 1990, s 100

http://www.sciaga.pl/tekst/4093-5-zagrozenia_wspolczesnego_swiata

http://www.wosna5.pl/problemy_spoleczno_ekonomiczne

http://www.grabieniec.pl/pokaz_artykul.php?id_artykulu=512

http://www.grabieniec.pl/pokaz_artykul.php?id_artykulu=513

http://www.wosna5.pl/przestepczosc_zorganizowana_i_zjawisko_miedzynarodowego_terroryzmu

http://www.wosna5.pl/konflikty_miedzynarodowe

http://www.wosna5.pl/kleski_zywiolowe

http://www.wosna5.pl/lawiny_kleski_zywiolowe

http://www.wosna5.pl/pozary_kleski_zywiolowe

http://www.wosna5.pl/wybuch_reaktora_w_czarnobylu

http://www.wosna5.pl/smog_katastrofy_ekologiczne

http://www.rodaknet.com/rp_art_3804_czytelnia_niebezpieczenstwo_informacyjne_kwiecien.htm

McWhirter J. Jeffries, McWhirter Benedict T., McWhirter Anna M., McWhirter Ellen Hawley, Zagrożona młodzież, wyd. Edukacyjne PARPA, Warszawa 2005, s 284

McWhirter J. Jeffries, McWhirter Benedict T., McWhirter Anna M., McWhirter Ellen Hawley, Zagrożona młodzież, wyd. Edukacyjne PARPA, Warszawa 2005, s 288

McWhirter J. Jeffries, McWhirter Benedict T., McWhirter Anna M., McWhirter Ellen Hawley, Zagrożona młodzież, wyd. Edukacyjne PARPA, Warszawa 2005, s 289

McWhirter J. Jeffries, McWhirter Benedict T., McWhirter Anna M., McWhirter Ellen Hawley, Zagrożona młodzież, wyd. Edukacyjne PARPA, Warszawa 2005, s 290

McWhirter J. Jeffries, McWhirter Benedict T., McWhirter Anna M., McWhirter Ellen Hawley, Zagrożona młodzież, wyd. Edukacyjne PARPA, Warszawa 2005, s 293

Rajkiewicz Antoni, Zagrożenia społeczne i warunki oraz środki ich przezwyciężania, wyd. Polska Akademia Nauk, Warszawa 1986, s 9

2

---