Przyczyny i objawy agresji wśród młodzieży

Projekt specjalizacyjny

Patrycja Pawluk

Socjologia

Przyczyny i objawy agresji wśród młodzieży

1. Definicja i podział zachowań agresywnych ………………………………………………… 3

2. Źródła agresji ……………………………………………………………………………….. 8

3. Jak radzić sobie i zwalczać zachowania agresywne wśród młodzieży ………………………12

4. Podsumowanie ……………………………………………………………………………….18

Przyczyny i objawy agresji wśród młodzieży.

1.Definicja i podział zachowań agresywnych.

W psychologii agresja oznacza działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom, wywołującym u jednostki dyskomfort, przykrość lub gniew. Celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej bądź psychicznej, przedmiotowi agresji, określonym osobom lub grupom społecznym.

Powszechne znaczenie terminu agresja oznacza wrogie zachowania, mające na celu wyrządzenie komuś szkody, spowodowanie strat czy bólu. Ogólnie mówi się więc o agresji jako o działaniu zmierzającym do wyrządzenia krzywdy drugiej osobie. Podjęte działanie określa się w tym przypadku mianem "agresji", natomiast sam zamiar - "agresywnością". Zachowanie agresywne może być jawne , fizyczne lub w werbalnym charakterze, może też wystąpić jako Agresywność i agresja (z łac. aggressio - napaść, natarcie) według N. Sillamy'ego jest to skłonność do atakowania, w znaczeniu węższym termin ten odnosi się do czyjegoś wojowniczego charakteru, a w sensie bardziej ogólnym agresywność wskazuje na dynamizm mocnej osobowości, jednostki nie uchylającej się, ani od przezwyciężenia trudności, ani od walki.

K. Doroszewicz twierdzi, że w koncepcjach psychologicznych termin agresja używany jest w następujących znaczeniach:

1. agresja może oznaczać sytuacyjnie wywołany stan emocjonalno-motywacyjny człowieka, określany także jako gniew, złość, irytacja, oburzenie lub tzw. emocjonalną gotowość do agresji;

2. agresja może być rozumiana jako mniej lub bardziej złożona reakcja, czyli postać zachowania interpersonalnego;

3. agresja bywa traktowana jako indywidualna własność, cecha. W tym przypadku stosuje się także określenie "wrogość";

4. agresja to także seria, ciąg interpersonalnych lub społecznych interakcji ocenianych na podstawie standardów społeczno-kulturowych.

Agresję uważa się za przeciwieństwo zachowania prospołecznego, a więc można ją uznać jako zachowanie prowadzące do negatywnych skutków -straty, szkody, bólu, krzywdy, cierpienia - dla osoby, na którą jest skierowana.

Ważnym elementem definicji zachowań agresywnych jest wskazanie na zamiar sprawienia cierpienia, bólu itp. Trzeba podkreślić, że intencje takie często nie są uświadamiane i jasno werbalizowane, co może prowadzić do kolidacji w ocenie zachowania między sprawcą i obserwatorem. Zachowania agresywne mogą być skutkiem różnych mechanizmów psychologicznych.

Zjawisko, które nazywamy agresją towarzyszy człowiekowi od początku istnienia. Potocznie pojęcie to definiowane jest w wieloraki sposób. Jako synonimów używa się określeń takich jak: atak, napad. W języku potocznym synonimem agresji jest także przemoc, która w szerzej rozumiana obejmuje agresję fizyczną, werbalną i przymus podporządkowania się uczuciom agresora lub ograniczenia swobody. Przemoc to nacisk, przeciwieństwo możliwości wolności oraz dokonania wyboru, tak więc oznacza przymus. Kolejne spojrzenie na pojęcie agresji ukazuje J. Danilewska pisząc, że za agresję ma „każde zamierzone działanie w formie otwartej lub symbolicznej mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu fizycznego lub cierpienia moralnego". Jest to agresja interpersonalna i dotyczy zachowań międzyludzkich intencjonalnie organizowanych w celu wyrządzenia strat lub bólu jednostce lub grupie społecznej, jest przemyślanym działaniem na szkodę jednostki, którego nie da się społecznie usprawiedliwić. Najczęściej jednak w definicjach agresji akcentowane są dwa znaczące elementy: zachowanie agresywne niosące ze sobą negatywne skutki dla ofiary oraz intencjonalność, wtedy agresora opisuje się jako pragnącego zranić bądź uszkodzić fizycznie lub psychicznie ofiarę.

Definicji agresji nie do końca jest zrozumiała, a jej niejednoznaczność wynika z wielu czynników, między innymi z braku zgodności co do jej źródeł. Jedno jest pewne, agresja istnieje i dla wielu jest metodą załatwiania swoich spraw, rozwiązywania konfliktów, sposobem na życie i zaspakajanie swoich potrzeb często bez liczenia się z innymi i bez przestrzegania jakichkolwiek norm

Rodzaje agresji

Istnieją różne rodzaje agresji i ogromna ilość ich szczegółowych form. Rozróżnia się agresję fizyczną, słowną i przeniesioną. Jest także podział agresji na werbalną, fizyczną i samoagresję(agresja skierowaną na samego siebie). Wyróżniamy także agresję motoryczną i werbalną. Ta pierwsza to wrogie fizyczne zachowanie skierowane na osobę lub przedmiot np.:bicie rówieśników, niszczenie przedmiotów. Agresja werbalna to słowne obrażanienp.: kłótnie i przezywanie, dokuczanie.

1. Uważam, że jeden z najlepszych podziałów agresji przedstawiła J. Grochulska. Agresja jako reakcja na frustrację, agresja jako instynkt i agresja jako popęd oraz agresja jako nawyk.

1. Agresja - instynkt.

Agresja będąca instynktem powstała w drodze ewolucji i jest niezbędna do podtrzymania gatunku. Człowiek rodzi się z instynktem niezbędnym do życia, nazywanym instynktem walki, tak jak np.: instynkt głodu. Instynkt walki jest jednym z podstawowych instynktów, jest bardzo ważny. Powiązane z nim jest uczucie gniewu, które jest impulsem początkującym wystąpienie zachowań agresywnych. Widoczna radość i przyjemność u chłopców z prowadzenia bójek, jest najprostszym dowodem na istnienie instynktu walki.

2. Agresja - reakcja na frustrację.

Frustracja powstaje kiedy podczas urzeczywistniania jakiegoś celu człowiek natrafia na „problem”, który utrudnia realizację. Rezultatem jest agresja. Zatem frustracja istnieje na pewno u człowieka, który ujawnia agresję. Jednakże bywają sytuacje frustracyjne w których nie obserwuje się agresji. Najczęściej agresja nie pojawia się wtedy, kiedy występują tak zwane reakcje zastępcze, dzięki którym osoba osiąga swój zamierzony cel nie identyczny, lecz zbliżony do pierwotnego.

3. Agresja - nabyty popęd.

Jest parę, lekko różniących się od siebie koncepcji agresji, jako nabytego popędu. Jedna z nich wyróżnia rolę gniewu, druga rolę konfliktowych oczekiwań związanych ze wzmocnieniem zachowania agresywnego. Skoro zachowanie agresywne jest niejednokrotnie następstwem gniewu, mogłoby więc być konsekwencją wystąpienia bodźców sygnałowych, które aktualnie wyzwala gniew.

4. Agresja - nawyk.

Analizując agresję jako nawyk przyjmujemy, że są nim zachowania destruktywne czy wrogie. Agresywność może być trwałą cechą charakteryzującą całą osobowość człowieka.

2. Kolejny powszechnie stosowany podział agresji: impulsywna i instrumentalna.

1. Agresja impulsywna, zwana też afektywną lub reaktywną, stanowi odpowiedź organizmu na negatywny bodziec, jej celem jest redukcja napięcia. "Do tej kategorii należy agresja pojawiająca się wskutek frustracji, a więc np. zaistnienia przeszkody na drodze do realizacji jakiejś potrzeby. Powodem agresji impulsywnej może być krytykowanie, obrażanie, poniżanie, ale także działanie pewnych bodźców fizycznego otoczenia człowieka np. silne nieregularne błyski światła, szum, hałas, nieprzyjemne dźwięki, wysoka lub niska temperatura, przykre zapachy, zbytnie zagęszczenie ludzi w jednym miejscu". W początkowym stadium agresja impulsywna służy do rozładowania napięcia emocjonalnego, przyniesienia ulgi, jednak z czasem jednostka przekonuje się, że akty gniewu mogą przynosić również korzyści, przyczyniać się do osiągania celu np.: odzyskania zabranej zabawki, wymuszenia zainteresowania. W ten sposób zachowanie agresywne zostało nagrodzone i dlatego bardzo szybko utrwala się i zaczyna powtarzać.

2. Agresja instrumentalna zwana inaczej "w służbie potrzeb", jest przejawem defektu w procesie socjalizacji jednostki. "Jej celem jest spowodowanie cierpienia ofiary, ale cierpienie to służy jako narzędzie realizacji jakiejś potrzeby. Taką potrzebą może być np. chęć zdobycia aprobaty kolegów, a sposobem jej osiągnięcia bicie, kopanie, atakowanie przypadkowej ofiary." Agresja ta powstaje nie na bazie emocji negatywnych, ale w efekcie kalkulacji zysków i strat, zazwyczaj jest powierzchowna i pozbawiona znamion racjonalnego myślenia.

3. Innym podziałem zachowań agresywnych spotykanym w literaturze jest klasyfikacja ze względu na pełnione funkcje i wyróżnia się wśród nich agresję zadaniową, spontaniczną i naśladowczą.

1. Agresja zadaniowa powstaje za sprawą podjętej funkcji lub konieczności wypełnienia postawionego zadania, często wynika z przymusu, nakazu. Istnieją formy agresji zadaniowej o charakterze prospołecznym, służącym socjalizacji, społecznemu dobru, na przykład stosowanie właściwych kar przez rodziców czy wychowawców. Łatwo jednak przekroczyć granice prospołecznych form agresji i sprowadzić je do roli parawanu służącego do realizacji innych celów czy rozładowania emocjonalnego .

2. Agresja spontaniczna, zwana inaczej agresją dla przyjemności, "nie jest reakcją na zdarzenie wywołujące gniew, nie jest także wyuczonym narzędziem realizacji podjętych (narzuconych) zadań, pojawia się spontanicznie, bez prowokacji. Jej jedynym celem jest wykonanie aktu agresywnego zachowania, a więc zadanie bólu, spowodowanie cierpienia, uszkodzenie czegoś lub kogoś. Jest zachowaniem wyuczonym, podejmowanym dla przyjemności.". Agresję tę uważa się za wynik zaburzeń w czynnościach adaptacyjnych jednostki.

3. Agresja naśladowcza, jest wynikiem oglądania agresywnych modeli wzorów zachowań. U podstaw agresji naśladowczej leżą motywy zarówno emocjonalne, jak i instrumentalne, stanowi więc wariant opisanych wcześniej rodzajów agresji.

4. W wyniku psychologicznych badań nad genezą agresywnego zachowania dzieci wyróżniono następującą ich klasyfikację:

1. agresja frustracyjna - jest skutkiem blokady określonych potrzeb. Agresywność przejawiana przez dziecko bywa konsekwencją blokady: potrzeby afiliacji (spowodowanej oziębłością rodziców, nadmierną surowością), potrzeby uznania społecznego (spowodowanej zbyt częstym upominaniem, wytykaniem wad i braków), potrzeby samodzielności (wywołanej licznymi zakazami i nakazami);

2. agresja naśladowcza - powstaje w wyniku mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnych zachowań się bez najmniejszych podstaw, a jedynie w wyniku powielania obserwowanych wcześniej zachowań;

3. agresja instrumentalna - motywem jej są określone cele działania. Agresja pełni rolę instrumentu umożliwiającego osiągnięcie celu;

4. agresja patologiczna - jej przyczyn należy szukać w procesach chorobowych zachodzących w układzie nerwowym.

5. Innym podziałem, spotykanym w klasyfikowaniu agresji, jest podział ze względu na obiekt. Wyróżnia się agresję zewnętrzną i wewnętrzną:

1. agresja zewnętrzna - skierowana jest przeciw przedmiotom lub osobom z zewnątrz, może przyjąć formę ataku, pobicia, niszczenia, znieważenia, poniżenia czyjejś godności osobistej;

2. agresja wewnętrzna - skierowana na własną osobę (tzw. autoagresja), przejawia się w formie uszkodzeń lub prób samobójczych.

6. Agresję ze względu na sposób manifestowania się możemy podzielić na:

1. agresję fizyczną, polegającą na ataku i przyjmującą formę uderzenia, popychania, kopania, bicia, uszkodzenia ciała, niszczenia, demolowania itp.;

2. agresję słowną, przejawiającą się w postaci przykrych i szkodliwych (dla osoby atakowanej) bodźców słownych, np. wyśmiewanie, przezywanie, grożenie, zastraszanie itp.;

3. agresję symboliczną, skierowaną na przedmioty symbolizujące osobę, której chciałoby się wyrządzić krzywdę, np. zniszczenie czyjejś fotografii;

4. agresję wyobrażeniową (ukrytą), występującą w postaci marzeń o zemście, pobiciu, chęci wyrządzenia szkody nielubianej osobie.

W praktyce rzadko się zdarza, aby jakakolwiek agresja występowała w czystej postaci, dlatego trudno czasami je odróżnić. Często jeden jej rodzaj przechodzi w drugi lub występują łącznie i choć istnieją różne źródła i formy, to niestety skutki są takie same.

2. Źródła agresji

Siła agresji, częstotliwość występowania, rodzaj przejawianych zachowań agresywnych zależą od zadatków wrodzonych, własnej aktywności, wpływów środowiska i wychowania.

W każdym przypadku agresji można by wyróżnić kilka czynników:

1. czynnik wrodzony - prawie u wszystkich ludzi jednakowy. Należy go uwzględnić w wychowaniu dostosowując działania do wrodzonych możliwości dziecka;

2. czynnik aktywnościowy - bardziej aktywne dziecko wcześniej i częściej będzie narażone na przypadkowe konflikty i związane z nimi frustracje. Będzie więc częściej nagradzane i karane, zatem szanse wyuczenia się agresywnych, ale również nieagresywnych sposobów zachowania będą większe. Wychowując, można się starać stymulować aktywność dziecka lub hamować nadmierną aktywność;

3. czynnik frustracyjny - zależy od środowiska i postaw rodzicielskich;

4. czynnik naśladowczy - zależy głównie od środowiska. Można go modyfikować przez wychowanie, dostarczając odpowiednich wzorów do naśladowania lub wpływając na środowisko dziecka, zwłaszcza domowe;

5. czynnik instrumentalny - w szczególnie dużym stopniu zależy od pozostałych czynników oraz od wpływów wychowawczych.

Wszystkie wymienione czynniki są bardzo ze sobą powiązane. Jeżeli dziecko jest częściej niż jego rówieśnicy agresywne, przyczyna została uwarunkowana czynnikiem pierwszym, drugim lub trzecim, bądź wszystkimi trzema. Zawsze jednak wiąże się z czynnikiem czwartym (naśladowczym) i piątym (instrumentalnym).

Analizując przyczyny zachowań dewiacyjnych, wśród nich także agresywnych, wyróżnia się dwie podstawowe ich grupy:

1. czynniki biologiczne - do tej grupy zalicza się przede wszystkim czynniki genetyczne czyli zestaw genów przekazywanych przez rodziców w momencie poczęcia dziecka oraz czynniki paragenetyczne, które działają w okresie rozwoju zarodka i płodu (choroby w czasie ciąży, sposób odżywiania, palenie papierosów, spożywanie alkoholu itp.). Oba rodzaje czynników ujmuje się łącznie określając jako konstytucjonalne. Innego typu grupę czynników biologicznych stanowią anomalie endokrynologiczne. Poziom wydzielania hormonów przez gruczoły nadnercza, tarczycy, trzustkę, wpływa na równowagę organizmu, a tym samym na zachowanie (np. nadmiar testosteronu podnosi poziom agresji, insulina powoduje nadmierną pobudliwość lub depresję).

2. czynniki środowiskowe - do tej grupy zalicza się rodzinę, grupę rówieśniczą i szkołę .

Środowiskowe uwarunkowania agresywności wg D. Wójcik mogą wynikać z:

• zaburzonych kontaktów uczuciowych między rodzicami a dziećmi,

• wykazywania przez rodziców nadmiernej tolerancji wobec zachowań agresywnych ich dzieci,

• przejawiania agresywnych zachowań rodziców w stosunku do siebie, dzieci, innych ludzi,

• aprobowania agresywnych wzorów zachowania.

Warunki środowiskowe sprzyjające powstawaniu zachowań agresywnych przedstawiła L. Kirwil. Są to:

• "zimny", odrzucający dziecko w niemowlęctwie opiekun (rodzice, zwłaszcza matka),

• zaniedbywanie zabiegów pielęgnacyjnych wokół dziecka,

• częste frustracje doświadczane przez dziecko w niemowlęctwie lub w wieku poniemowlęcym,

• częste okazje do manifestowania reakcji gniewu,

• wiele okazji do obserwowania agresji u innych (np. u rodziców),

• częste doświadczanie przez dziecko sukcesu w wyniku zachowania agresywnego,

• często pozytywne oceny zachowania agresywnego w najbliższym otoczeniu jednostki,

• usprawiedliwianie agresji,

• przeświadczenie, że agresja jest zachowaniem typowo męskim (typowym elementem roli mężczyzny).

Zajmując się problemem przyczyn agresji nie sposób pominąć uwarunkowań zachowań agresywnych przedstawionych przez J. Surzykiewicz. Wyróżnia trzy źródła powyższych zachowań:

1. socjalizacyjno-kulturowe, należą do nich:

• poziom uwyraźniania w kulturze, sztuce, nauce, edukacji, prawie wartości osobowych, takich jak życie ludzkie, godność i szacunek, współpraca, lojalność, sprawiedliwość, równość;

• poziom urzeczywistniania tych wartości w codziennych relacjach interpersonalnych na wszystkich poziomach życia społecznego i przez wszystkie grupy społeczne;

• poziom przestrzegania norm chroniących te wartości, wyrażający się brakiem przyzwolenia na zachowanie nacechowane agresją i przemocą;

• jakość i siła więzi emocjonalnych pomiędzy członkami danych społeczności np. rodziny, szkoły, grup rówieśniczych itp.;

• jakość systemu edukacyjnego w aspekcie osiągania efektów osobowościowego rozwoju młodego pokolenia;

• społeczna aprobata dla agresji fizycznej i werbalnej w rozwiązywaniu ważnych problemów i konfliktów;

• ilość i jakość wzorców zachowań nacechowanych agresją prezentowanych w środkach masowego przekazu oraz przez osoby będące przedstawicielami władzy, jako autorytety;

2. wychowawcze, należą do nich:

• niski poziom przygotowania kompetencyjnego rodziców i wychowawców do pełnienia swoich ról;

• stosowanie przez rodziców i wychowawców w relacjach interpersonalnych różnych form agresji;

• niska jakość i siła więzi emocjonalnej pomiędzy dziećmi, rodzicami, nauczycielami i wychowawcami;

• metody wychowawcze pozwalające na system karania oparty na agresji fizycznej, werbalnej i psychicznej;

• niskie standardy i kompetencje moralne wychowawców i rodziców;

• zaburzona struktura rodziny;

3. osobowościowe, należą do nich:

• niezaspokojenie takich potrzeb, jak: potrzeba bezpieczeństwa, miłości, szacunku;

• wysoki poziom lęku;

• umiejętność radzenia sobie w sytuacjach trudnych, konfliktowych, stresogennych;

• niski poziom poczucia sensu życia;

• zaburzona hierarchia wartości, odznaczająca się przedmiotowym, instrumentalnym traktowaniem osób, a upodmiotowionym - rzeczy, zdarzeń;

• niska samokontrola wewnętrzna, szczególnie w zakresie regulacji emocji.

Uważa się , że siła, częstotliwość występowania i rodzaj manifestowania zachowań zależą od zadatków wrodzonych, aktywności własnej, wpływów środowiska i od wychowania. Wyróżnia się następujące czynniki agresji:

• wrodzony (determinuje agresję patologiczną),

• aktywnościowy (dzieci bardziej aktywne częściej są narażone na frustrację),

• frustracyjny (zależy od środowiska i postaw rodziców),

• naśladowczy (zależy od środowiska i można go modyfikować przez wychowanie),

• instrumentalny (zależy od pozostałych czynników i jest najbardziej podatny na wpływy wychowawcze).

Niezwykle istotnym czynnikiem wpływającym na powstawanie zachowań agresywnych jest pokazywanie przemocy w telewizji, która stanowi model zachowania się, szczególnie dla dzieci. Te, które oglądają filmy pełne brutalności i przemocy, przejawiają większą agresję od tych dzieci, które takich filmów nie oglądają. Niestety już w wielu bajkach więcej jest agresji niż miłości, a ciągłe obcowanie dziecka z biciem i zabijaniem, które prezentowane są w telewizji, powoduje znieczulenie na ludzkie cierpienie.

Zarówno dzieci, jak i młodzież, oglądając obrazy pełne agresji przyjmują do wiadomości, że świat opiera się na gwałcie i przemocy, a najszlachetniejsze cele osiągane są przy użyciu siły czy podstępu. Częste przyglądanie się brutalnym scenom pokazywanym na ekranie uodparnia nawet najbardziej wrażliwych na drugiego człowieka. Pod wpływem częstego oglądania przemocy w telewizji widzowie nie tylko nabierają przekonania o jej normalności, ale też reagują na nią obojętnie i obojętnieją wobec sytuacji przemocy także w życiu codziennym, nie mając poczucia winy przy własnych agresywnych zachowaniach.

Telewizja przejęła funkcje wychowawcze i socjalizacyjne. Wobec dzieci odgrywa rolę niańki, natomiast młodzieży dostarcza wzorców postępowania, rozbudza konsumpcyjne apetyty, popularyzuje modę na bycie twardym, bezwzględnym i silnym, chociaż niekoniecznie inteligentnym. Brutalne kreskówki zadomowiły się już na dobre niemal we wszystkich stacjach telewizyjnych i pokazywane są dzieciom prawie jedna po drugiej. Nagromadzona w tych filmach przemoc i zło uświadamiają, jak wielkim zagrożeniem dla psychiki dziecka są takie sceny. One nie uczą, że za złe zachowanie trzeba przeprosić, że słabszym trzeba pomagać. Nie promują pozytywnych wzorów zachowania.

Szklany ekran nie powinien zastępować dziecku kontaktu z rodzicami i być jedyną formą spędzania czasu wolnego. Istnieją przecież spacery, wycieczki, wspólna zabawa, czyli to, co najbardziej sprzyja dziecku, co rozwija jego wyobraźnię, wrażliwość na sztukę, muzykę, ludzką krzywdę. Rodzice kochają swoje dzieci i życzą im jak najlepiej, zatem wychowują je najlepiej, jak potrafią. Należy jednak zadać sobie pytanie: Co robić, żeby potrafili jeszcze lepiej?.

3. Jak radzić sobie i zwalczać zachowania agresywne wśród młodzieży.

W ostatnim czasie w kraju podejmowane są próby przeciwdziałania negatywnym zjawiskom w edukacji. Budzi się i rozwija ruch społeczny skierowany przeciwko szkodliwym zjawiskom w masowej kulturze, prowadzącym do relatywizmu moralnego, zaszczepienia antywartości Zamiast postaw prospołecznych, uczniowie w szkole manifestują zachowania agresywne, pełne przemocy, ponieważ przy braku doświadczenia i ćwiczeń w zakresie kompetencji społecznych przynoszą one szybkie rozwiązania i często są aprobowane, a nawet oczekiwane przez rówieśników. Dlatego bardzo ważne jest modyfikowanie agresywnych zachowań i relacji emocjonalnych, czyli tak zwane zabiegi autokontrolne. "Podstawowym warunkiem uczenia się technik opanowania agresji jest stworzenie warunków zaspokajających potrzebę bezpieczeństwa, w których dziecko będzie mogło swobodnie ujawnić siebie jako osobę składającą się z cech dobrych, ale i ze złych. Drugim warunkiem jest uruchomienie standardów osobistych dzieci, stworzenie motywacji do zmiany zachowania".

Sposobami na walkę z agresją u dzieci i młodzieży jest przede wszystkim praca nad rozwojem ich zainteresowań. Należy stale poszukiwać u dzieci talentów, pielęgnować ich, zachęcać do pracy nad sobą.

W rozwoju zainteresowań dużą rolę w życiu dzieci pełni szkoła, gdyż dziecko przebywając w szkole wśród rówieśników ma szansę na to by być zauważone, jeżeli wykazuje się talentami. Każde zainteresowanie dziecka musi być realizowane w grupie, gdyż to właśnie ona narzuca większy zapał, chęć do dalszego rozwoju, przynosi dumę i samo zadowolenie dziecku. Na terenie szkoły można realizować wiele zajęć pozalekcyjnych sprzyjających rozwojowi zainteresowań dzieci i młodzieży.

Do zajęć takich mogą należeć wszelkiego typu kółka zainteresowań:

1.Koła plastyczne ,dekoratorskie, na których dziecko ma możliwość poznania ciekawych form plastycznych, ma możliwość wykazania się inwencją twórczą,pobudza własną wyobraźnię, kształtuje poczucie piękna, a przede wszystkim spędza wolny czas z korzyścią dla siebie, uspakaja się i czuje się docenione.

2. Koła muzyczne, wokalne, taneczne, nauka gry na instrumencie. Muzyka to następny z czynników, który wywiera ogromny wpływ na kształtowanie się osobowości młodego człowieka. Uczy wrażliwości,piękna a w szczególności jeśli dziecku dostarcza się odpowiedniej muzyki, działa uspakajająco, jest alternatywą do świata przesyconego chaosem i agresją.Zajęcia wokalne bądź taneczne równie dobrze wpływają na młodego człowieka.Dziecko jeśli ma talent muzyczny realizuje się, ma możliwość pokazania się na scenie co wpływa budująco na jego osobowość. Często czuje się spełnione przez co staje się lepsze bardziej otwarte i odporniejsze na falę zła jakie go otacza.

3. Koła krzewienia kultury. Zajęcia tego typu mają na celu ukazanie dziecku pewnych wartości kulturowych w danym społeczeństwie. Dziecko staje się świadome swoich korzeni kulturowych. Zajęcia uczą poszanowania pewnych wartości kulturowych naszych przodków. Są ciekawą lekcją rodzimej historii. Uczą dobrych relacji dzieci z rodzicami i dziadkami. W ramach kółka można zorganizować wiele spotkań z ciekawymi ludźmi naszego regionu: wieczornice podań i legend, wieczornice poezji, wieczornice pieśni, wieczornice dowcipów, wieczornice zapomnianego ludowego rzemiosła, tradycyjne majówki, ogniska, wycieczki szlakami ciekawych miejsc regionu, odwiedziny u ludzi-twórców kultury itp.

Wieczornice i inne zajęcia kółka regionalnego dostarczają wiele wrażeń, łączą ludzi młodych z tradycją i pozwalają na bogate spędzenie czasu wolnego, naturalnie bez przemocy i agresji. W ramach zajęć pielęgnuje się również rodzimą gwarę poprzez sztuki teatralne grane przez członków kółka. Taka forma spędzania wolnego czasu łączy rodziny, szkołę ze środowiskiem i daje wiele satysfakcji. Myślę, że takie związki z kulturą i przeszłością są również alternatywą do zawirowań i agresywności dzisiejszego świata.

4. Kółka sportowe. Te zajęcia w szczególności dostarczają zadowolenia dzieciom uzdolnionym fizycznie. Dziecko uprawia swoją dyscyplinę sportu, jedzie na zawody, uzyskuje dobre miejsca, jest zauważane w grupie, czuje się dodrze w szkole. Chociaż nie uczy się dobrze z innych przedmiotów to jest docenione i znalazło się w życiu. Takie odnalezienie swoich wartości jest drogą wyjścia z nudy i popadnięcia w złe zachowania.

W podejściu psychologicznym można wyróżnić kilka metod uczenia się nieagresywnego zachowania, najważniejsze są te, które aktywizują młodzież i pozwalają na zdobycie doświadczenia, a następnie jego zwerbalizowania. Zalicza się do nich:

1. burzę mózgów - grupa szuka różnych rozwiązań określonego konfliktu, wychowawca nie ocenia propozycji, omawia je i wspólnie z dziećmi eliminuje agresywne postępowanie;

2. modelowanie - polega na dostarczeniu swoim zachowaniem wizji rozwiązania konfliktu;

3. ćwiczenia językowe w formie: dokończ zdanie, np. jestem niezadowolony ... ;

4. nazywanie uczuć;

5. pokazywanie procesu myślenia, np. "zaprojektuj robota" (wydawanie logicznych poleceń);

6. metodę kontaktów, np. dziecko umawia się z wychowawcą, że w ciągu dwóch godzin nikogo nie uderzy, jeżeli mu się to uda, należy udzielić natychmiast pozytywnego wzmocnienia;

7. metodę samoobserwacji, np. notowanie przez dziecko, ile razy było w ciągu dnia niezadowolone oraz w jakim stopniu;

8. uczenie norm, np. przez uczenie przysłów "kto pod kim dołki kopie ...";

9. ćwiczenia samoinstrukcji, np. "jestem niezadowolony, muszę coś z tym zrobić";

10. ćwiczenia wyobraźni, np. "jestem niezadowolony, co powiedziałby na to mój wychowawca?";

11. inscenizacja, np. odgrywanie konfliktu w grupie: na żywo, poprzez prace plastyczne, malarskie, które nie są oceniane.

W terapii agresji często stosuje się techniki behawioralne, takie, jak: wzmacnianie pozytywne, wygaszanie, procedurę "time out", procedurę kosztu reakcji i wzmacnianie negatywne.

1. Wzmacnianie pozytywne to używanie nagród do wzmocnienia zachowań właściwych. Ważne jest natychmiastowe nagradzanie różnych wzmocnień różnicowanych w zależności od rodzaju zachowania. Technika ta jest bardzo użyteczna w kontrolowaniu niezbyt nasilonej agresji u dzieci. Może być stosowana w szkole i w domu.

2. Wygaszanie polega na ignorowaniu przejawów agresji, których celem jest zwrócenie na siebie uwagi otoczenia. Jest ono szczególnie skuteczne w połączeniu z wzmacnianiem pozytywnym. Technika ta jest zalecana do pracy w szkole i w domu w przypadku łagodniejszych form agresji.

3. Chwilowa izolacja (time out) polega na usunięciu wszystkich źródeł wzmocnień po każdym wystąpieniu zachowania agresywnego. Osiąga się to przez umieszczenie agresora w oddzielnym pomieszczeniu na kilkanaście minut. Jest to bardzo efektywna technika stosowana u dzieci w wieku od 2 do 12 lat, przejawiających dużo agresji.

4. Ekonomię punktową (koszt reakcji) stosuje się w przypadku dorastających agresorów. Wykorzystuje się wtedy nagradzanie za pomocą żetonów lub punktów przeliczanych na pieniądze. Odlicza się natomiast w ten sam sposób zachowania .

Uważa się, że jednostka może nauczyć się kontrolować swój gniew i zachowania agresywne poprzez:

• systematyczny trening relaksacyjny, jako podstawowy sposób usprawniania samokontroli w przejawianiu agresji;

• techniki oparte na podejściu poznawczym, zwłaszcza przez terapię racjonalno-konstrukcyjną Ellisa;

• trening asertywności .

Problem agresji dzieci i młodzieży poruszany jest na wielu konferencjach naukowych. Na jednej z nich przyjęto program działania w zakresie profilaktyki i zminimalizowania zjawisk agresji w szkole.

Program zakłada m.in.:

1. Podjęcie szerokiej edukacji dorosłych pracujących z dziećmi i młodzieżą, skierowanej na wczesne rozpoznawanie osób należących do tzw. grup ryzyka i kierowanie ich do właściwych placówek specjalistycznych.

2. Kształcenie systemowe przyszłych nauczycieli, a także późniejsze ich doskonalenie, które powinno uwzględnić podnoszenie ich umiejętności interpersonalnych i psychoedukacyjnych.

3. Przywrócenie właściwego miejsca wychowaniu w systemie edukacji dzieci i młodzieży poprzez zobowiązanie nadzoru pedagogicznego do oceniania pracy szkół także pod względem efektów wychowawczych.

4. Zmodyfikowanie treści programowych na wszystkich poziomach nauczania poprzez zmniejszenie objętości zakresu materiału przedmiotowego na rzecz wiadomości i umiejętności psychologicznych.

5. Przywrócenie właściwego znaczenia i roli lekcjom wychowania fizycznego, aby nie były stresujące, lecz relaksujące, służyły odreagowaniu napięcia psychofizycznego.

6. Zajęcia z zakresu wychowania estetycznego (praca-technika, muzyka, plastyka) powinny być formą relaksu dla ucznia.

7. Wzmocnienie pozycji pedagoga szkolnego poprzez:

• przestrzeganie doboru na stanowisko pedagoga osób mających wysokie kwalifikacja zawodowe,

• traktowanie decyzji pedagoga w zakresie powierzonych mu obowiązków jako ostatecznych, np. poprzez podporządkowanie merytoryczne pedagoga dyrektorowi Poradni Psychologiczno - Pedagogicznej, w rejonie której znajduje się szkoła.

Omówiony program proponuje rozwiązanie omawianego problemu poprzez działania systemowe w szkole.

Inni badacze tego problemu podkreślają konieczność przywrócenia w szkołach funkcji opiekuńczych, integracyjnych i wychowawczych oraz uruchomienie różnorodnych zajęć wychowawczych jako sposobu na obniżenie stopnia agresji.

W wielu placówkach szkolnych został wprowadzony w życie tzw. Program Norweski. Zyskał on uznanie wielu szkół w Europie. Stał się wzorcem walki z agresją. W swoich założeniach program zawiera:

• dokładne rozpoznanie środowiska szkolnego przez różne środki zdobywania informacji;

• wprowadzenie dyżurów w szkołach podczas przerw śródlekcyjnych oraz w czasie zajęć pozalekcyjnych;

• włączenie rodziców do walki z agresją;

• nauczyciele razem z uczniami ustalają zasady reagowania na przemoc (upodmiotowienie uczniów i nauczycieli);

• systematyczne analizy zagrożeń agresją w szkole.

Podstawową zasadą wychowawczą nie jest wzmacnianie agresji, choćby tylko uwagą, ale wyraźne pozytywne wzmacnianie innych sposobów reagowania dziecka na trudności, które jest szczególnie skuteczne w stosunku do dzieci młodszoszkolnych. Kara jako sposób redukowania zachowań agresywnych jest dyskusyjna, a kara cielesna całkowicie wykluczona, gdyż staje się modelem agresji.

4. Podsumowanie.

W ostatnim czasie wiele uwagi poświęca się problemom złości i agresji. Jak przedstawiłam w swojej pracy jest to problem złożony, którego nie da się dokładnie opisać ani wyjaśnić. Przedstawione przeze mnie poglądy sprowadzają się jednak do następujących wniosków: agresja to skłonność do zachowań agresywnych, ataku, trudność kontrolowania negatywnych popędów i impulsów skierowanych przeciwko innym ludziom, sytuacjom, poglądom. W każdym z nas drzemią złe emocje, które często prowadzą do agresji. Czasem jest to niekontrolowane zachowanie, a czasem ludzie robią to specjalnie, ponieważ krzywdzenie drugiej osoby sprawia im przyjemność. Istnieje wiele czynników prowadzących do agresywnego zachowania takich jak ból, różne sytuacje społeczne. Można przyjąć, że agresja jest naturalnym fizycznym wyładowaniem nagromadzonych negatywnych bodźców i napięć.

Rodzice, wychowawcy i nauczyciele to osoby wiodące, kierujące procesem wychowawczym dzieci i młodzieży. To właśnie od ich aktywności, postawy, stosunku do wychowanka, a również wzajemnych stosunków miedzy sobą zależy prawidłowy przebieg procesu wychowawczego - kształtowanie osobowości oraz sposoby jego zachowania i reagowania.

Na etapie wczesnego etapu wychowawczego nauczyciel, wychowawca który jest atrakcyjnym wzorem dla uczniów, może spowodować zmniejszenie agresji. Przede wszystkim przez stanowczość wobec zachowań ucznia, ale jednocześnie akceptację jego osoby. Nauczyciel musi zadbać o zbudowanie właściwych relacji z nim i jego rodzicami. Rozmowy z rodzicem na tym etapie zwykle jednak nic nie dają, gdyż każdy rodzic uważa, że wszystko robi jak najlepiej, czyli tak jak potrafi. Inni rodzice są bezradni, bo wyczerpali już swoje środki. Nie wolno nam obarczać ich też osądem, że to przez nich i ich wychowanie dziecko jest takie agresywne. Poziom współpracy byłby bowiem zerowy. Zawsze należy widzieć człowieka z jego balastem i jego trudnością. Nauczyciel musi jednak pokusić się o diagnozę , co za agresją danego dziecka stoi, czyli dlaczego dziecko jest takie agresywne?

Rodzica natomiast należy zachęcić do współpracy i zmian swoich zachowań. Pokazać mu właściwą drogę. Ponieważ nie wszystko zrobią poradnie psychologiczno - pedagogiczne. Należy wykazywać się większym zrozumieniem i nie rozmawiać podczas interwencji bezpośredniej, kiedy to działają nasze własne emocje poruszone pod wpływem wydarzeń. Musimy starać się zauważać granicę pomiędzy dobrem a złem i nie możemy zarażać się agresją. Musimy je ciągle widzieć i na nie reagować.

Walka z agresją i jej przyczynami to nieustająca praca w której każdy z nas musi brać czynny udział. Nie wystarczy wiedza teoretyczna czy też znajomość kilku podejść psychologicznych. Należy patrzeć na ten problem biorąc pod uwagę konkretną sytuację i analizując siebie jak również osoby, które mają problemy z zachowaniami agresywnymi. Każdy z nas ma swój własny bagaż doświadczeń i kierują nami różne pobudki, więc aby walka z agresją była skuteczna należy ją zacząć od samego siebie.

Bibliografia

Domagała A., Profilaktyka zachowań agresywnych. "Opieka-Wychowanie-Terapia" 1990, nr 2

Knez R., Zachowania agresywne w kontekście praktyki szkolnej. "Wychowawca" 2003, nr 3

Łukasik I., Fanstos - program przeciw agresji. "Edukacja i Dialog" 1998, nr 1

Rożnowska A., Lęk i agresja w szkole, PAP. Słupsk 2001

Aronson E., Człowiek istota społeczna, Zysk i S-ka. Poznań 1997

Bańka W., Wybrane zagadnienia z psychologii społecznej, Novum. Płock 1999

Baran A., Dziecko a przemoc w mediach. "Wychowawca" 2003, nr 3

Danilewska J., Agresja u dzieci - szkoła porozumienia, WSiP. Warszawa 2002

Doroszewicz K., Szkice z psychologii społecznej. Praca zbiorowa pod redakcją E. Stanisławiak, WSiP. Warszawa 1996

Garstka T., Jak zapobiegać agresji uczniów wobec nauczycieli i jak się przed nią bronić? "Poradnik Wychowawcy" 2003, nr 13

Grochulska J., Agresja u dzieci, WSiP. Warszawa 1993

Kirwil L., O koncepcji rozwoju agresywności H. J. Kornadta. "Przegląd Pedagogiczny" 1984, t. XXVII, nr 2

Milerski B., Śliwerski D., Pedagogika Leksykon, PWN. Warszawa 2000

Pospiszyl I., Razem przeciw przemocy, Żak. Warszawa 1999

Rożnowska A., Lęk i agresja w szkole, PAP. Słupsk 2001

Sillamy N., Słownik psychologii, Katowice 1994

Skorny Z., Agresja wśród małych dzieci - jak sobie z tym radzić. Internetowy Magazyn Publikacji dla Nauczycieli 2002

Surzykiewicz J., Agresja i przemoc w szkole, CMPPP. Warszawa 2000

Tyszke Z., Encyklopedia Pedagogiczna. Praca zbiorowa pod redakcją W. Pomykało, Fundacja Innowacje. Warszawa 1993

Tyszkowa M., Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych. Warszawa 1986

Wójcik D., Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nieprzestępczej, PWN. Warszawa 1977

Zajączkowski K., Profilaktyka zachowań dewiacyjnych dzieci i młodzieży. Toruń 1997

16

---