Prof. dr hab. Jan Barcz

Prawo międzynarodowe publiczne

Wykłady nr 5 i 6

Źródła prawa międzynarodowego

1. Uwagi wstępne

2. Umowa międzynarodowa

3. Międzynarodowe prawo zwyczajowe

4. Ogólne zasady prawa

5. Źródła główne nie wymienione w art. 38 statutu MTS (akty IO, akty jednostronne państwa)

6. Pomocnicze środki ustalania norm prawa międzynarodowego (orzecznictwo, doktryna, kodyfikacje, praktyka państw, zasada sprawiedliwości, prawo natury)

1. Uwagi wstępne

1. Definicja i rodzaje źródeł prawa międzynarodowego

• w rozumieniu formalnym - forma, w której norma prawna znajduje swój wyraz;

• w rozumieniu materialnym - wszelkie czynniki wpływające na powstanie prawa międzynarodowego;

• podstawy filozoficzne - podstawy obowiązywania prawa międz.:

• kierunki pozytywistyczne - wola państwa;

• kierunki naturalistyczne - nakazy rozumu ludzkiego;

• kierunki socjologiczne - więzi i konieczności społeczne;

Brak jednolitego ustawodawcy:

- różnorodność źródeł;

- zmiana jednego źródła w inne;

art. 38 statutu MTS:

„1. Trybunał, którego funkcją jest rozstrzygać zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:

1. konwencje międzynarodowe bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące;

2. zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo;

3. ogólne zasady prawa, uznane przez narody cywilizowane;

4. (...) orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek ustalania norm prawa”.

Podział źródeł prawa międz.:

• źródła główne - umowa międz., prawo zwyczajowe międz. i ogólne zasady prawa;

• źródła pomocnicze - orzecznictwo i doktryna;

Krytyka:

• nieostre zróżnicowanie (źródła główne i pomocnicze);

• wyliczenie nie jest pełne (brak aktów jednostronnych i postanowień IO);

1. Hierarchia norm prawa międzynarodowego

Derogacja - w przypadku konfliktu jedna norma deroguje (unieważnia, niszczy) drugą normę;

Pierwszeństwo stosowania - w przypadku konfliktu jedna norma jest stosowana a druga norma nie jest stosowana (nie jest przy tym derogowana);

Ogólne zasady:

• źródła formalne prawa międz. są równorzędne;

• normy zawarte w źródłach jednego rodzaju mogą derogować normy zawarte w innych źródłach;

Wniosek: generalny brak hierarchii;

Kształtowanie się hierarchi norm prawa międz.

1. Normy ius cogens

Art. 53 KPT (konwencja o prawie traktatów)

„Traktat jest nieważny, jeżeli w chwili jego zawarcia jest sprzeczny z imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego. Dla celów niniejszej konwencji imperatywną normą prawa międzynarodowego jest norma przyjęta i uznana przez międzynarodową społeczność państw jako całość, za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę powszechnego prawa międzynarodowego o tym samym charakterze”.

(przykłady wymieniane w orzecznictwie - zakaz użycia siły, prawo do samostanowienia, zakaz ludobójstwa, zakaz dyskryminacji rasowej, zakaz niewolnictwa)

2. Normy Karty NZ

Art. 20 Paktu LN (Paryż, 28 czerwca 1919 r.)

„Członkowie Ligi uznają, każdy w swoim imieniu, że Pakt niniejszy znosi wszelkie zobowiązania i porozumienia inter se nie dające się pogodzić z jego brzmieniem, i zobowiązują się uroczyście nie zaciągać w przyszłości podobnych.

Jeżeli który z członków Ligi zaciągnął przed wstąpieniem do Ligi zobowiązania nie dające się pogodzić z brzmieniem Paktu, powinien niezwłocznie poczynić kroki celem zwolnienia się od tych zobowiązań”.

NZ Art. 103 Karty (San Francisco, 26 czerwca 1945 r.)

„W razie sprzeczności między zobowiązaniami członków ONZ wynikającymi z niniejszej Karty a ich zobowiązaniami wynikającymi z jakiegokolwiek innego porozumienia międzynarodowego przeważają zobowiązania wynikające z niniejszej Karty”.

(pierwszeństwo stosowania)

2. Umowa międzynarodowa

1. Zagadnienia wstępne

1. Prawo traktatów

• jeden z najstarszych działów prawa międz.;

• szczegółowo skodyfikowany:

1. konwencja wiedeńska z 23 maja 1969 r. o prawie traktatów (weszła w życie w 1980 r., Polska jest stroną od 1990 r.) - KPT;

2. konwencja wiedeńska z 22 sierpnia 1978 r. o sukcesji państw w odniesieniu do traktatów;

3. konwencja wiedeńska z 21 marca 1986 r. o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi lub między organizacjami międzynarodowymi;

2. Definicja umowy międzynarodowej

Art. 2 ust. 1 lit. a) KPT: „... oznacza międzynarodowe porozumienie zawarte między państwami w formie pisemnej i regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od tego, czy jest to umieszczone w zwartym dokumencie, czy w dwóch lub więcej powiązanych ze sobą dokumentach, i bez względu na jego szczególną nazwę"”

Problemy:

• „między państwami” (inne podmioty prawa międzynarodowego);

• forma (pisemna, liczba dokumentów) - bez wpływu;

• „regulowane przez prawo międzynarodowe” - rodzi prawa i obowiązki skuteczne w prawie międz.;

• decyduje treść aktu (wola zawarcia wiążącej umowy):

3. Budowa umowy międzynarodowej

1) Tytuł (strony, przedmiot umowy);

2. Preambuła (wstęp);

3. Dyspozycja (zasadnicza treść umowy): podział na artykuły, ustępy, punkty, litery (czasami paragrafy);

4. formuły końcowe (języki, depozytariusz, sposób wejścia w życie, moment wejścia w życie, zakończenia, itp.);

4. Podział umów międzynarodowych

Kryteria formalne:

1. Kryterium liczby stron: umowy wielostronne (multilateralne) - umowy dwustronne (bilateralne);

2. Kryterium rodzaju stron: między państwami, między IO, między IO i państwami (inne podmioty - konkordaty);

3. Kryterium procedury zawarcia: w trybie prostym i w trybie złożonym;

4. Kryterium stosunku między umowami: główne i wykonawcze;

5. Kryterium możliwości przystąpienia do umowy (wielostronnej): umowy zamknięte i umowy otwarte;

Kryteria materialne

1. umowy normotwórcze (law-making treaties, traites-lois) - zawierają normy o charakterze abstrakcyjnym;

2. umowy kontrakty (contracts, traites-contrats) - regulują konkretną sprawę między stronami;

(podział b. kontrowersyjny)

1. Zawarcie umowy międzynarodowej

1. Treaty-making power (kompetencja do zawierania umów)

• art. 6 KPT: „Każde państwo ma zdolność do zawierania traktatów” (inne podmioty prawa międz.);

• procedura wewnętrzna pozostawiona jest poszczególnym państwom;

2. Zawarcie umowy międzynarodowej

• kompetentne organy (art. 7 KPT): pełnomocnictw

nie muszą mieć - głowa państwa, szef rządu, minister s.z., ambasador (dla umów bilateralnych, szef delegacji na konferencję międz. (co do umowy będącej przedmiotem prac konferencji); inne osoby muszą mieć pełnomocnictwa;

• przygotowanie tekstu umowy (negocjacje): różnice w przygotowaniu umów bilateralnych i multilateralnych (konferencje międz.);

• negocjacje kończą się przyjęciem tekstu (art. 9 KPT): konferencja międz. - tekst przyjmowany jest większością 2/3 obecnych i głosujących; ostatnio - przyjęcie w drodze konsensu (parafowanie, podpisanie aktu końcowego);

• umocowanie tekstu - formalne potwierdzenie tekstu umowy (płynna granica między przyjęciem tekstu a umocowaniem tekstu - duża elastyczność - art. 10 KPT) - parafowanie, podpisanie, podpisanie ad referendum, podpisanie aktu końcowego;

3. Zgoda na związanie się umową

• duża elastyczność (art. 11 KPT);

• dwa zasadnicze tryby wyrażenia zgody na związanie się umową:

• 1) tryb prosty: państwo wiąże się umową z chwilą podpisania, wymiany dokumentów stanowiących umowę (zwykle tzw. not podpisanych), wymiany tzw. not werbalnych - powiadamiających o spełnieniu przesłanek krajowych;

• 2) tryb złożony: dwa etapy - umocowanie tekstu (najczęściej podpisanie) a następnie wyrażenie zgody na związanie się umową - następuje w drodze:

ratyfikacja - najbardziej solenny akt (zwykle dokonywany przez głowę państwa);

zatwierdzenie - udzielane głównie przez rząd;

przyjęcie - nie jest formą wyrażenia zgody lecz procedurą (tzw. klauzula zróżnicowanego przyjęcia) - pozostawia państwom swobodę wyboru sposobu wyrażenia zgody na związanie się umową;

przystąpienie - (umowy wielostronne - w stosunku do państw, które nie brały udziału w powstaniu umowy);

- umowy zamknięte i umowy otwarte;

• różne formy (przystąpienie do UE,NATO);

4. Wejście w życie umowy międzynarodowej

1. Procedura - elastyczność (art. 24 KPT) - sama umowa określa kiedy wchodzi w życie (podpisanie, wymiana dokumentów ratyfikacyjnych, w przypadku umów wielostronnych - minimalna liczba przystąpień, etc.);

2. Depozytariusz (umowy wielostronne) - funkcje notariusza (art. 76-77 KPT); zwykle państwo miejsca podpisania umowy; sekretarz generalny NZ;

3. Rejestracja umów - chodziło początkowo (14 punktów prezydenta Wilsona) o likwidację tajnych układów;

• art. 18 Paktu LN (rejestracja była warunkiem nabycia mocy obowiązującej - nie przestrzegano);

• art. 102 Karty NZ (obowiązek rejestracji w sekretariacie NZ pod rygorem niemożności powoływania się przed organami NZ);

• art. 80 KPT - potwierdza (obowiązek depozytariusza);

• United Nations Treaty Series (UNTS);

2.3. Powszechność traktatów multilateralnych

a) Zastrzeżenie

Zastrzeżenie (art. 2 ust. 1it. d) KPT): „... oznacza jednostronne oświadczenie, jakkolwiek byłoby ono sformułowane lub nazwane, dokonane przez państwo przy podpisywaniu, ratyfikacji, przyjęciu, zatwierdzeniu lub przystąpieniu do traktatu, przy pomocy którego zmierza ono do wyłączenia lub zmiany skutku prawnego określonych przepisów traktatu w ich zastosowaniu do tego państwa”;

• początkowo (do II wojny światowej) traktat wielostronny dochodził do skutku, jeśli wszystkie państwa wyrażały zgodę (zastrzeżenia dopuszczano jedynie za zgodą pozostałych państw);

• zmiana nastąpiła w wyniku stosowania zasady podejmowania decyzji większością głosów w IO oraz po opinii doradczej MTS z 1951 r. w/s zastrzeżeń do Konwencji z 1948 r. o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa - zastrzeżenia są zasadniczo dozwolone, chyba że sprzeczne są z przedmiotem i celem umowy;

• praktyczne wyjście: podział umowy na różne części (przystępowanie do poszczególnych części - tak w Radzie Europy);

Zgłaszanie zastrzeżeń:

• zgłaszać można przy podpisywaniu, ratyfikacji, zatwierdzeniu, przystąpieniu do umowy (art. 19 KPT);

• nie można zgłaszać, jeżeli zastrzeżenie:

1. jest zakazane przez umowę,

2. jedynie w pewnych dziedzinach (określonych przez umowę) zgłoszenie zastrzeżenia jest możliwe,

3. jest niezgodne z celem i przedmiotem umowy;

• jeżeli zastrzeżenie zostało zgłoszone - dwie reakcje:

• 1) państwa mogą przyjąć zastrzeżenie: wyraźnie (w formie pisemnej - art. 23 ust. 1 KPT) lub milcząco (nie zgłaszając sprzeciwu w ciągu 12 miesięcy od chwili zgłoszenia zastrzeżenia art. 20 ust. 5 KPT);

• 2) mogą zgłosić sprzeciw w ciągu 12 miesięcy od przedłożenia zastrzeżenia (art. 20 ust. 5 KPT);

• skutki prawne zastrzeżenia: przyjęcie zastrzeżenia oznacza modyfikację umowy w zakresie objętym zastrzeżeniem między państwem zgłaszającym zastrzeżenie a państwem, którego zastrzeżenie dotyczy;

Zasadniczo zastrzeżenie i sprzeciw mogą być w każdej chwili wycofane;

b) Związanie się częścią umowy

• jest możliwe gdy umowa to przewiduje lub strony umowy się na to godzą;

• procedury: opting-in (wyraźne stwierdzenie prze państwo, którymi częściami umowy chce być związane) - opting out (państwo jest związane, o ile w określonym czasie nie oświadczy co innego);

• przykład: Europejska Konwencja Praw Człowieka z 1950 r.;

5. Deklaracja interpretacyjna

Celem takiej deklaracji nie jest modyfikacja postanowień umowy, lecz uściślenie znaczenia ich znaczenie (jedną z możliwych interpretacji określa jako wiążącą dla danego państwa);

2.4. Wykonanie umów międzynarodowych

1. Stosowanie umowy - zasady prawa traktatów

1. pacta sunt sevanda (art. 26 KPT);

2. zakaz powoływania się na prawo krajowe (art. 27 KPT);

3. umowa wiąże państwo w stosunku do całego terytorium (art. 29 KPT);

2. Interpretacja umów międzynarodowych

Interpretacja - ustalanie znaczenia postanowień umowy odpowiadającego woli państw - stron;

Rodzaje interpretacji - autentyczna, zawężająca (restryktywna) - rozszerzająca (ekstensywna), teleologiczna, funkcjonalna, historyczna;

Podejścia teoretyczne:

Obiektywna teoria wykładni - wola strona znajduje wyraz w samym tekście (interpretacja musi zasadzać się na tekście umowy);

Subiektywna teoria wykładni - wola stron znajduje wyraz nie tylko w tekście, lecz również w okolicznościach zewnętrznych (politycznych, gospodarczych),

które prowadziły do zawarcia umowy;

1) Procedura interpretacji umów w KPT (art. 31 i 32 )

• KPT próbuje godzić teorię obiektywną i subiektywną wykładni;

• Zasady podstawowe (art. 31 ust. 1 KPT) - umowa musi być interpretowana:

- w dobrej wierze;

- zgodnie ze „zwyczajnym znaczeniem wyrażeń”;

- w świetle przedmiotu i celu umowy;

- w toku interpretacji należy uwzględniać „kontekst” (art. 31 ust. 2 KPT):

1. porozumienie dot. Umowy, zawarte między jej stronami;

2. dokument jednostronny sporządzony przez jedną ze stron a zaakceptowany przez pozostałe jako odnoszący się do umowy;

3. łącznie z kontekstem (art. 31 ust. 3):

• późniejsze porozumienie między stronami umowy dotyczące jej interpretacji lub stosowania;

• późniejszą praktykę stosowania umowy (ustanawiającą porozumienie stron co do jej interpretacji);

• stosowne reguły prawa międzynarodowego (mające zastosowanie między stronami);

• Uzupełniające środki interpretacji (art. 32 KPT) - szczególnie prace przygotowawcze (travaux preparatoires) i okoliczności zawarcia umowy;

• Można stosować, gdy interpretacja na mocy art. 31:

1. pozostawia wątpliwości i niejasności;

2. prowadzi do rezultatu oczywiście absurdalnego lub nierozsądnego;

Interpretacja umów sporządzonych w różnych językach autentycznych (art. 33 KPT):

• każdy język jest jednakowo miarodajny;

• domniemanie na rzecz takiego samego znaczenia terminów, użytych w różnych językach;

2)Materialne zasady interpretacji umów w prawie międz.

• KPT zawiera dwie tego rodzaju zasady:

- zasadę interpretacji w dobrej wierze;

- zasadę kierowania się celem i przedmiotem umowy;

• uściślenie w praktyce prawa międz.:

• zasada, iż umowa musi być w przypadkach wątpliwych tak interpretowana aby jej cel został osiągnięty (favor contractus, effet util, ut res magis valeat quam pereat);

• ograniczenia wolności państwa są interpretowane restryktywnie (nie mogą być domniemane);

Nie dotyczy to umów konstytuujących IO ( teoria impied powers) - wykładnia funkcjonalna (ale - ostatnio subsydiarność);

3) Interpretacja umowy przez sądy krajowe

- sąd krajowy stosuje interpretacyjne zasady prawa międz.

• zasada tzw. przyjaznego nastawienia do prawa międzynarodowego;

• zasady domniemania zgodności prawa międz. z konstytuicją (verfassungskonforme Auslegung);

2.5. Zmiana umów międzynarodowych (art. 39 - 41 KPT)

• zmiana umowy bilateralnej: zawsze, za zgodą obu stron;

• zmiana umowy multilateralnej (zasada - w drodze porozumienia między stronami): dwa rodzaje:

1. poprawka (rewizja) umowy (art. 40 KPT): podejmowana przez wszystkie strony umowy (negocjują wszystkie państwa, jeśli któreś nie przystąpi do umowy wprowadzającej poprawkę - jesz związane umową w pierwotnym brzmieniu;

2. modyfikacja umowy (art. 41 KPT): zmiana umowy jedynie między niektórymi stronami - dopuszczalna, gdy:

- nie jest zabroniona przez umowę;

- nie narusza praw i obow. innych stron;

- nie dotyczy postanowień, mających zasadnicze

znaczenie dla realizacji umowy;

2.6. Zakończenie obowiązywania umów międzynarodowych

• umowy terminowe;

• umowy bezterminowe;

zakończenie obowiązywania umowy może nastąpić:

• poprzez zarzut nieważności umowy;

• poprzez wygaśnięcie lub zawieszenie umowy ważnie obowiązującej;

(podział istotne z punktu widzenia skutków prawnych)

1. Zarzut nieważności umowy

1. Formalne wady w woli stron:

• oczywiste pogwałcenie przepisów prawa krajowego (dot. kompetencji zawierania umów) o podstawowym znaczeniu; pogwałcenie jest oczywiste, jeśli było obiektywnie widoczne (art. 46 KPT);

• ograniczenie mandatu przedstawiciela państwa zostało przekroczone, a było innym stronom podane do wiadomości przed wyrażeniem zgody na umowę (art. 47 KPT);

2. Materialne wady w woli stron:

• błąd (art. 48 KPT);

• oszustwo (art. 49 KPT);

• groźba lub użycie siły wobec państwa (art. 52 KPT) ;

• przekupstwo (art. 50) lub przymus (art. 51 KPT) względem przedstawiciela państwa;

3. Sprzeczność z normą ius cogens

• art. 53 KPT;

• art. 64 KPT (cogens superveniens);

2. Wygaśnięcie i zawieszenie umowy ważnie obowiązującej

Wygaśnięcie - kończy więź prawną ustanowioną umową (art. 70 KPT);

Zawieszenie - zwalnia strony z obowiązku wykonywania umowy na okres zawieszenia (art. 72 KPT);

• zgodnie z postanowieniami umowy;

• gdy umowa nie zawiera stosownych postanowień (problem wyważenia między zasadą pacta sunt sevadna a dynamiką stosunków międz. (rebus sic stantibus, peaceful change);

1. Wypowiedzenie, wystąpienie - wycofanie się z umowy:

Gdy nie ma stosownych postanowień, możliwe w dwóch przypadkach:

• strony miały zamiar dopuścić taką możliwość;

• można prawo te domniemywać z charakteru traktatu;

(kryteria b. niejasne)

2. Wygaśnięcie umowy - przyczyny:

• zawarcie przez te same strony późniejszej umowy o tym samy przedmiocie (art. 59 KPT);

• na skutek naruszenia umowy przez jedną ze stron (art. 60 KPT) - istotne naruszenie (material breach);

• późniejsza niemożność wykonania umowy (art. 61 KPT);

• zasadnicza zmiana okoliczności (rebus sic stantibus) (art. 62 KPT) - trzy warunki: 1) zmiana nie była przewidziana;

2) okoliczność była ważna dla związania się umową;

3. wskutek zmiany radykalnie zmienia się zakres zobowiązań;

3. Skutki prawne

Wygaśnięcie umowy ważnie obowiązującej: nie narusza stanu prawnego powstałego podczas obowiązywania umowy (art. 70 ust. 1), podobnie wypowiedzenie i wycofanie się z umowy (art. 70 ust. 2);

Unieważnienie umowy:

Błąd - nieważność umowy ex nunc; działania prawne przed stwierdzeniem błędu chronione są zasadą dobrej wiary; każda ze stron może jednak domagać się przywrócenia status quo ante;

Oszustwo, przekupstwo, użycie siły w stosunku do państwa, jego przedstawiciela - dla pokrzywdzonych - analogicznie; w stosunku do państwa, które naruszyło prawo - nieważność umowy ex tunc;

Ius cogens (art. 53 KPT) - nieważność umowy ex tunc;

Ius cogens superveniens (art. 64 KPT) - nieważność ex nunc;

2.7. Systemowe znaczenie umów międzynarodowych

1. Umowy a państwa trzecie

Zasada - traktat stwarza prawa i obowiązki tylko między jego stronami; w stosunku do państwa trzeciego - tylko za jego zgodą (art. 34KPT); wyjątek - państwo agresor (art. 75 KPT);

Umowy na niekorzyść państwa trzeciego (art. 35 KPT): gdy jest zamiar stron a państwo trzecie przyjmie zobowiązanie na piśmie;

Umowa na korzyść państwa trzeciego (art. 36 KPT):

Gdy jest zamiar stron; domniemanie wyrażenia zgody przez państwo trzecie;

(ochrona praw nabytych w dobrej wierze)

2. Stosunek wzajemny umów

Stosunek umów międz. zawieranych w odniesieniu do tego samego przedmiotu w różnym czasie nie jest jednoznaczny, ponieważ różny jest zakres podmiotowy (personalny)- stąd - w odróżnieniu od ustaw - zastosowanie zasady lex posterior derogat legi priori jest ograniczone;

1. Umowy bilateralne:

• zasada lex posterior;

• strony zwykle się umawiają - co z wcześniejszą umową;

• art. 59 ust. 1 KPT - wcześniejsza umowa wygasa (zamiar stron, umowy nie nadają się do jednoczesnego stosowania);

• jeżeli jedno państwo ma umowy bilateralne z wieloma państwami w tym samym przedmiocie - sytuacja niejasna (brak reguły) (odpowiedzialność międzynarodowa);

2) Umowy multilateralne:

art. 30 KPT:

• sama umowa wskazuje (czy jest podporządkowana innej umowie);

• jeżeli wszystkie strony umowy są stronami umowy wcześniejszej (a umowa ta nie wygasła stosownie do art. 59), to zasadniczo stosuje się umowę późniejszą (postanowienia umowy wcześniejszej jedynie w zakresie, w jakim są zgodne z umową późniejszą);

• jeżeli umowa późniejsza nie obejmuje wszystkich stron umowy wcześniejszej, to:

- między stronami obu umów obowiązują zasady j/w;

- między państwem - stroną obu umów a państwem - stroną jednej umowy obowiązują postanowienia umowy, której oba państwa są stroną;

2.8. Związanie się przez Polskę umowami międzynarodowymi

1. Zagadnienia wstępne, definicje

• istotna zmiana w dziedzinie kompetencji traktatowej w RP;

• postanowienia konstytucji RP z 1997 r. (art. 89 ust. 3 - „Zasady oraz tryb zawierania, ratyfikowania i wypowiadania umów międzynarodowych określa ustawa”): ustawa o umowach międzynarodowych z dnia 14 kwietnia 2000 r. (Dz.U. 2000 nr 39, poz. 443) oraz rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy z dnia 14 kwietnia 2000 r. o umowach międzynarodowych;

• definicje:

umowa międzynarodowa - art. 2 punkt 1) ustawy: oznacza porozumienie między RP a innym podmiotem lub podmiotami prawa międzynarodowego, regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie czy w większej liczbie dokumentów, bez względu na jego nazwę oraz bez względu na to, czy jest zawierane w imieniu państwa, rządu czy ministra kierującego działem administracji rządowej właściwego do spraw, których dotyczy umowa międz.;

Problemy do wyjaśnienia:

1. między podmiotami prawa międz.;

2. regulowane prawem międz.;

3. nazwa, liczba dokumentów;

4. podział na umowy państwowe, rządowe i resortowe (por. uchwała Rady Państwa i RM z 1968 r.) - obecnie bez wpływu na procedurę wewnętrzną);

zawieranie umowy - art. 2 punkt 2) ustawy: rozpoczęcie i prowadzenie negocjacji, przyjęcie tekstu umowy, wyrażenie zgody na podpisanie umowy oraz podpisanie umowy (jeżeli skutkiem podpisania nie jest związanie się RP tą umową);

związanie się umową - art. 2 punkt 3) ustawy: wszelkie czynności przewidziane w prawie międz. (KPT), w wyniku których RP staje się stroną umowy;

• istotny podział trybu zawierania umowy:

1. tryb prosty: samo podpisanie umowy związuje państwo;

2. tryb złożony: umowa wymaga (po podpisaniu) ratyfikacji lub zatwierdzenia - akty te warunkują związanie się państwa umową;

1. Dwa zasadnicze etapy związania się przez RP umową międzynarodową

1. Etap pierwszy - zawieranie umowy międz. (art. 5-8 ustawy)

• organem właściwym do zawarcia umowy jest Rada Ministrów:

1. art. 146 ust. 1 Konstytucji: „Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną RP” (ogólna legitymacja);

2. art. 146 ust. 4 punkt 10): RM „zawiera umowy międzynarodowe wymagające ratyfikacji oraz zatwierdza i wypowiada inne umowy międzynarodowe” (zawiera również pozostałe umowy - wynika z interpretacji);

• poszczególne etapy zawierania umowy międz.:

1. wszczęcie negocjacji: wniosek składa „właściwy minister” po uzgodnieniu z ministrem s.z.; decyduje Premier (art. 148 punkt 4 Konstytucji): Premier „zapewnia wykonanie polityki Rady Ministrów i określa sposoby jej wykonywania”;

2. „właściwy minister” (po uzgodnieniu z minister s.z.) składa wniosek o podpisanie umowy; decyduje Rada Ministrów w drodze uchwały (uchwała określa również tryb związania się umową); procedura ta dotyczy również umów, które nie wymagają podpisania;

3. pełnomocnictwa (art. 9-11 ustawy): jeżeli wymagane jest pełnomocnictwo dla negocjacji lub ustalenia tekstu umowy, wystawia je minister s.z. (podstawą jesz zgoda Premiera na wszczęcie negocjacji); pełnomocnictwo dla podpisania umowy wystawia Premier na wniosek ministra s.z. (Prezydent nie ma kompetencji do wystawiana pełnomocnictwa w odniesieniu do umów ratyfikowanych);

2. Etap drugi - wyrażenie zgody na związanie się przez RP umową (ratyfikacja i zatwierdzenie)

1. Ratyfikacja

• art. 133 ust. 1 punkt 1): Prezydent „ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe o czy zawiadamia Sejm i Senat”;

• katalog umów wymagający ratyfikacji (art. 89 ust. 1 i 90 ust. 1 Konstytucji):

1. umowy dotyczące pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych;

2. umowy dotyczące wolności, praw i obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji;

3. członkostwa RP w organizacjach międz.;

4. znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym;

5. spraw uregulowanych w ustawie lub dla których Konstytucja wymaga ustawy;

6. (art. 90 ust. 1) przekazanie przez RP na mocy umowy międz. „kompetencji organów władzy państwowej w niektórych sprawach”;

• inne umowy, które mogą wymagać ratyfikacji (wąska grupa) - art. 12 ust. 2 ustawy: „...oraz inne umowy międzynarodowe, które przewidują wymóg ratyfikacji albo ją dopuszczają, a szczególne okoliczności to uzasadniają” ; w grę wchodzą dwie grupy umów:

1. umowa (nie spełniająca wymogów konstytucyjnych) wymaga ratyfikacji, ponieważ tak uzgodniły jej strony (klauzula ratyfikacyjna w umowie);

2. umowa zawiera tzw. klauzulę zróżnicowanego przyjęcia (pozostawia stronom swobodę wyboru sposobu związania się umową) - często decydują ustalenia polityczne;

2. Zatwierdzenie

• Pozostałe umowy wymagają zatwierdzenie przez Radę Ministrów (w trybie art. 146 ust. 4 punkt 10 Konstytucji);

• W przypadku zawierania umowy w trybie prostym (związanie się umową następuje przez podpisanie, wymianę not, etc.) stosowna uchwała Rady Ministrów (wyrażająca zgodę na taki tryb) jest równoznaczna z zatwierdzeniem (około 50% umów);

2.8.3. Ogłaszanie umów międzynarodowych

• art. 88 ust. 3 Konstytucji: „Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie są ogłaszane w trybie wymaganym dla ustaw. Zasady ogłaszania innych umów międzynarodowych określa ustawa” (ogłaszane są w Dzienniku Ustaw);

• uzupełnienia zawarte w ustawie z 14 kwietnia 2000 r.

1. w Dz.U publikowane są wszystkie umowy ratyfikowane;

2. w Dz.U. publikowane są również oświadczenia rządowe dotyczące takich umów;

3. w Dz.U. mogą być publikowane umowy zawarte w trybie prostym, o ile zostały zawarte na mocy upoważnienia ustawowego lub stanowią umowę wykonawczą do umowy wymagającej ratyfikacji, względnie taką umowę zmieniają - zarządza publikację Prezydent RP na wniosek ministra s.z.;

4. inne umowy mogą być publikowane w „Monitorze Polskim (Dziennik Urzędowy RP) - zarządza Premier na wniosek właściwego ministra;

5. w uzasadnionych przypadkach (interes obronności, bezpieczeństwo państwa i obywateli) Prezydent lub Premier mogą odstąpić od obowiązku ogłoszenia umowy;

3. Międzynarodowe prawo zwyczajowe

Art. 38 b) - „zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo” - połączenie elementu obiektywnego (materialnego) - praktyki państw - i subiektywnego (psychologicznego) - opnio iuris;

1. Praktyka państw

Praktyka państw (i innych podmiotów) musi wykazywać:

1. Czas trwania, jednolitość:

• stała i jednolita (constant and uniform practice): jednolita co do zasady (virtually uniform) i stała („znaczący” - considerable - upływ czasu; poprzednio - „od niepamiętnych czasów” - since the time immemorial; również możliwa „praktyka jednorazowa” - instant customary law);

2) Ogólność - powszechność

• partykularne prawo zwyczajowe (obejmuje pewną grupę państw), regionalne prawo zwyczajowe (jeżeli jest to grupa państw z jednego regionu geograficznego), powszechne prawo zwyczajowe (cała społeczność międz.), bilateralne prawo zwyczajowe (w stosunkach dwustronnych);

• nie musi być uznana norma prawa zwyczajowego przez strony wiodące spór;

• „persistent objector”- państwo, które podczas powstawania normy prawa zwyczajowego konsekwentnie przeciwstawia się tej normie (nie może zahamować jej powstaniu, ale może spowodować, iż daną normą nie będzie związane;

1. Opinio iuris

• „... ogólna praktyka uznana za prawo” (opinio iuris sive necesstis);

• podmioty działające w określony sposób muszą mieć świadomość, że stosują się do zobowiązań o charakterze prawnym (odróżnienie od zwykłego obyczaju, protokołu, czy kurtuazji międzynarodowej);

3.3. Zasadnicze sposoby powstawania norm prawa zwyczajowego

• umowy bilateralne (prawo dyplomatyczne);

• umowy multilateralne (prawo dyplomatyczne, humanitarne);

• normy nie mające charakteru prawnego (soft law, courtoise, gentlemen's agreements, codes of conduct);

• rezolucje ZO NZ;

• przejęte z zasad, które rozwinęły się w prawie krajowym;

• często - w wyniku sporów (zasady wolności morskich, obowiązku odszkodowania w przypadku nacjonalizacji);

• specyficzny aspekt: acquiescence (milcząca zgoda) - przyjmowanie bez sprzeciwu praktykowanego roszczenia, mimo że stanowisko byłoby pożądane;

3.4. Desuetudo

3.5. Kodyfikacje prawa zwyczajowego

1) Pojęcie - usystematyzowanie i sprecyzowanie norm prawa zwyczajowego poprzez ujęcie w konwencjach, obejmujących określone dziedziny prawa międz. (powiązanie z „dalszym rozwojem” prawa międz.);

• pozytywna strona: przejrzystość, umocnienie bezpieczeństwa prawnego, uwzględnienie nowych obszarów kulturowych (trzeci świat);

• negatywna strona: zahamowanie rozwoju prawa (standard minimum - aby zapewnić powszechność), wzrastająca liczba zastrzeżeń, długotrwałość ratyfikacji (podważenie bezpieczeństwa prawnego);

2. Rozwój i metody kodyfikacji

• od początku XIX w. na płaszczyźnie prywatnej i państowej:

• prywatnej - prace Institute de Droit International (IDI - 1873) i International Law Association (ILA - 1873);

• państwowej - począwszy od Kongresu wiedeńskiego 1814/1815 (obecnie istotna rola ILC)

3. Przykłady:

• protokół wiedeński 1815 r.

• deklaracja dot. prawa morskiego 1856 r.;

• konwencja w sprawie polepszenia losu rannych i chorych wojskowych w armiach w polu będących z 1864 r.;

• konwencje haskie z 1899 r. (I Konferencja Pokojowa) i 1907 r. (II Konferencja Pokojowa) - prawo wojenne, humanitarne, rozstrzyganie sporów międz.;

• cztery konwencje genewskie z 1949 r. (prawo humanitarne);

• cztery konwencje genewskie z 1958 r. (o morzu terytorialnym, morzu pełnym, w sprawie rybołówstwa i szelfu kontynentalnego);

• wiedeńska konwencja o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r.;

• wiedeńska konwencja o stosunkach konsularnych z 1963 r.;

• wiedeńska konwencja o prawie traktatów z 1969 r.;

• wiedeńska konwencja o sukcesji państw w traktaty z 1978 r.;

• konwencja o prawie morza z 1982 r.;

• wiedeńska konwencji o sukcesji państw w odniesieniu do mienia państwowego, archiwów i długów z 1983 r.;

4. Ogólne zasady prawa

• szczególny charakter prawa międz. (problemy w zapewnieniu kompleksowego charakteru systemu); szczególny problem luk w prawie (non liquet);

• prace przygotowawcze do art. 38 (travaux preparatoires) - dodatkowe normy dla sędziego;

• w grę wchodzą zasady, które można wyprowadzić z porządków prawnych państw (uznane w głównych kręgach - kulturach prawnych);

• pojęcie „państw cywilizowanych” („zabytek” - obecnie - wszystkie państwa);

• trudności w ustaleniu:

1. wiele zasad znalazło się w traktatach lub w prawie zwyczajowym;

2. nie chodzi o zasady stosunków międzypaństwowych - Deklaracja zasad z 1970 r. - ale może chodzić o normy ius cogens;

3. art. 38 ust. 1 lit. c ma raczej charakter odesłania do porządków krajowych;

• przykłady z praktyki:

1. zasada dobrej wiary - bona fides (jest już w traktatach);

2. przedawnianie roszczeń;

3. zakaz nadużycia prawa;

4. zobowiązanie do odszkodowania;

5. estoppel (venire contra factum proprium) - podmiot prawa - jeśli trwał przy określonej praktyce - nie może powoływać się na bezprawność tej praktyki lub jej niewiążący charakter, o ile inny podmiot prawa przyjmował tę praktykę w dobrej wierze i poniósłby szkody w wyniku zmiany tej praktyki;

6. prawo wspólnotowe (orzecznictwo TS, ochrona praw zasadniczych);

5. Źródła główne nie wymienione w art. 38 statutu MTS

5.1. Akty organizacji międzynarodowych

• stosunkowo nowe źródło prawa międz. (z tego względu nie wymienione w art. 38 statutu MTS);

• samodzielna forma tworzenia prawa międz. (próbowano zakwalifikować do tradycyjnych źródeł prawa międz.);

• nie jest to w żadnym wypadku homogeniczne źródło prawa międz. - różnorodność form (różne nazwy), skutków prawnych i faktycznych (generalnie decyduje traktat konstytuujący daną IO);

Zasadniczy podział:

1. akty prawnie wiążące.

• akty pro foro interno - dotyczą wewnętrznego działania IO;

• akty pro foro externo - działania zewnętrzne IO i jej państw cłonkowskich;

Uwaga: - organ stanowiący takie akty nie musi odpowiadać „legislatywie” w rozumieniu krajowym (parlament);

• przykład - rozporządzenia WE;

• procedura contracting out: dany akt wiąże państwo członkowskie o ile w określonym czasie nie powiadomi ono, że nie jest w stanie lub nie chce być tym aktem związane;

2. Konkretne decyzje

• większość dotyczy spraw wewnętrznych IO (sprawy personalne, wybory, budżet);

• skierowane do państw członkowskich lub do społeczności międz. - np. konkretne postanowienia Rady Bezpieczeństwa NZ (art. 25 KNZ- rozdz. VII - odrębna podstawa prawna) są wiążące dla państw członkowskich; decyzje na podstawie traktatu o WE (skierowane do państw, osób fizycznych i przedsiębiorstw);

3. Zalecenia, rezolucje (recommendations)

• wydawane na przykład przez ZO NZ, Zgromadzenie Parlamentarne RE, Konferencję Ogólną ILO;

• nie ma w rozumieniu prawnym analogii do legislatywy krajowej (parlamentu);

• treść - bardzo różna (od spraw bieżących do ogólnych - deklaracje (rezolucje) ZO NZ;

• może wywoływać skutki prawne (ILO - obowiązek zapewnienia wykonania zaleceń w prawie krajowym);

• praktyczne znaczenie - czasami b. istotne (w dyskusjach politycznych i prawniczych);

• znaczenie faktyczne zależy o wielu czynników (sposób przyjęcia, reprezentatywność, nastawienie mocarstw;

Akty IO a prawo traktatowe

• zmiany traktatów - zmiana traktatu konstytuującego IO (zasady ogólne - plus sam traktat- często udział organów IO);

• udział w wykładni traktatu - IO dokonuje „oficjalnej” interpretacji traktatu konstytuującego (znaczenie głównie w organizacjach finansowych);

• projekty traktatów - przede wszystkim RE, również ILO, UNESCO;

5.2. Akty jednostronne państwa

Uwagi ogólne:

• mogą być wydawane przez państwa i inne podmioty prawa międz.;

• przedmiot - (generalny) wszystko, czego nie zabrania prawo międz.;

• podstawa obowiązywania (niejasna) - zasada dobrej wiary, wzajemność, estoppel, acquiescence;

• formy - dowolne (praktyka - noty dyplomatyczne: nota werbalna, nota cyrkularna, nota podpisana, memorandum, aide-memoire);

• właściwość organu państwowego - zasadniczo według konstytucji państwa oraz praktyka międz.;

Rodzaje aktów jednostronnych państwa

1. Akty jednostronne sensu stricto (stanowiące wyraz niezależnej woli podmiotu)

1. uznanie - stwierdzenie istnienia pewnych faktów i ich skuteczności wobec podmiotu uznającego (uznanie państwa, rządu, roszczenia prawnego, strony w wojnie domowej);

2. protest - podmiot protestujący sprzeciwia się uznaniu za zgodne z prawem międz. określonego działania lub stanu faktycznego (zapobiega acquiescence); musi być wyraźny;

3. przyrzeczenie - podmiot przyrzekający zobowiązuje się do określonego działania (musi być jasno wyrażona wola); jeśli korzyść dla strony trzeciej, to odwołanie nie wchodzi w grę);

4. zrzeczenie - podmiot rezygnuje z praw lub roszczeń (musi być wyraźne); ma miejsce, gdy dane prawo lub roszczenie nie przechodzi na inny podmiot;

2. Akty jednostronne sensu largo ( powiązane z prawem traktatowym lub innymi oświadczeniami innych podmiotów)

1. akty obigatoryjne - wynikają z traktatu lub prawa zwyczajowego (notyfikacja blokady wojennej);

2. akty fakultatywne (klauzule fakultatywne w traktatach) - uznanie jurysdykcji MTS (art. 36 ust. 2 statutu MTS); zastrzeżenia, wypowiedzenie umowy;

3. akty mieszanie - charakter krajowy i międzynarodowy (granice morza terytorialnego, nabywanie obywatelstwa) - muszą być zgodne z prawem międz.;

Skutki prawne aktów jednostronnych:

• sprawa Ihlena (1933 r. przez STSM) - STSM orzekł skuteczność oświadczenia ministra s.z. Norwegii Ihlena w/s suwerenności Danii w stosunku do wschodniej Grenlandii);

• sprawa francuskich prób jądrowych (1974 r. TSM) - TSM uznał moc prawną oświadczeń jednostronnych Francji, iż nie będzie przeprowadzała prób na atolu Mururoa) - „Jest dobrze uznane, że deklaracje złożone w drodze aktów jednostronnych, dotyczące sytuacji prawnych lub faktycznych, mogą skutkować stworzeniem zobowiązań prawnych”.

6. „Pomocnicze środki ustalania norm prawa międz.”

6.1. Orzecznictwo

1. Sądy międzynarodowe (przede STSM i TSM);

2. Międzynarodowe sądy arbitrażowe;

3. Sądy krajowe;

• orzeczenia sądów międz. nie mają zasadniczo znaczenia precedensu (brak zastosowania doktryny stare decisis znanej w systemie common law) - art. 59 statutu MTS: „decyzja Trybunału ma moc obowiązującą tylko między stronami i odnośnie do tej właśnie sprawy”;

• ale: dowód istnienia normy prawa zwyczajowego, autorytet sądów;

• znaczenie zbiorów orzeczeń:

• ICJR: International Court of Justice Reports;

• RIAA: Reports of International Arbitral Awards;

• ILR: International Law Reports (sądy krajowe);

6.2. Doktryna prawa międzynarodowego

• znaczenie większe niż w prawie krajowym (obecnie słabnie - duże zróżnicowanie);

• polska doktryna prawa międz.;

• znaczenie komisji/stowarzyszeń;

Komisja Prawa międzynarodowego (ILC - International Law Commission)

• powstała w 1947 r.

• 34 członków, powoływanych przez ZO NZ (eksperci - niezależni);

• wspomaga ZO w „progressive development” prawa międz. (projekty konwencji);

6.3. Kodyfikacje

Spełniają dwie zasadnicze funkcje:

• kodyfikacyjną - (zebrania obowiązującego prawa) - w tym znaczeniu są „środkiem pomocniczym”;

• „legislacyjną” - „progressive development” prawa międz.;

6.4. Praktyka międzynarodowa

• praktyka państw i innych podmiotów prawa międz.;

• stwierdzenie jest trudne (tzw. digests - zbiory praktyki);

Znaczenie praktyki w prawie międz.:

1. jako „pomocniczy środek” ustalania norm prawa;

2. jako czynnik tworzący prawo zwyczajowe;

3. „późniejsza praktyka” stosowania traktatu :

• środek interpretacji traktatu (art. 31 ust. 3 lit. b KPT),

• może modyfikować traktat a nawet znieść (desuetudo);

6.5. Akty (oświadczenia, uzgodnienia) nie mające charakteru prawnego

Trzy zasadnicze rodzaje:

1. ważne dokumenty polityczne (deklaracje, akty końcowe) - Akt końcowy KBWE z 1 sierpnia 1975 r.;

2. gentlemen's agreements - osobiste uzgodnienia polityków (Memorandum moskiewskie z 15 kwietnia 1955 r.);

3. praktyczne programy działania (kalendarz operatywny w/s Południowego Tyrolu z 1969 r.);

Charakter prawny takich dokumentów:

• ma wtórne znaczenie;

• ich przestrzegania zasadza się na znaczeniu moralnym, wzajemności, działaniu w dobrej wierze, zaufaniu;

• określane są jako „soft law” (miękkie prawo);

• długofalowo przyczyniają się do powstania norm prawnych - ius in statu nascendi;

6.6. Prawo natury i zasada słuszności

• pozytywiści: zasadnicze znaczenie ma okoliczność, że prawo zostało stworzone w formie określonej przez dany system prawny;

• przedstawiciele prawa natury: wiążą prawo dodatkowo z wymaganiami materialnymi (sprawiedliwość, rozsądek, jasność);

Teoretyczny punkt widzenia: każdy system prawny określa „swoje” normy - normy prawne obowiązują nie dlatego, że są „sprawiedliwe” czy „rozsądne”, lecz ponieważ powstały one w ramach danego systemu;

Praktyczny punkt widzenia: system prawa międz. często sam odołuje się do zasad prawa natury;

• „ogólne zasady prawa, uznane przez narody cywilizowane” (art. 38 statutu MTS);

• zasada interpretacji traktatu w dobrej wierze (art. 31 KPT);

• podstawowe prawa człowieka;

• tzw. klauzula martenowska w prawie wojennym (zasady humanitarne);

• zasada słuszności (equity) - rozstrzyganie przy sprawiedliwym wyważeniu interesów stron w sporze (ex aequo et bono) - art. 38 ust. 2 statutu MTS: wymagana zgoda stron);

1

3

---