Historia filozofii - kolokwium I - I rok - Dziks 2007/2008

FILOZOFIA- to ciągłe ponawiana próba odpowiedzi na podstawowe pytania światopoglądowe dotyczące sensu świata, nie posiada metodologii, przedmiotu badań nie jest nauka rozumową

Źródła myślenia filozoficznego:

• Przekonania mitologiczne i religijne

• Badania nauka szczegółowych i osiągniętych wyników

• Refleksja nad działalnością artystyczna człowieka, myśl społeczno- polityczna

• Obszary badań filozoficznych:

• Hierarchia wartości (aksjologia)

• Formułowanie ogólnych zasad i pojęć, stanowiących pierwsze przesłanie wszelkiego wyjaśniania i konstruowania na ich podstawie logicznie niesprzecznego nie sprzecznego adekwatnego systemu twierdzeń o strukturze świata jako całości, jego składniach, naturze i ich wzajemnych relacjach (ontologia i metafizyka)

• Próba wyjaśnienia źródeł poznania, natury wyjaśnienia wartości poznawczych

• Racjonalne rekonstruowanie wartości

• Sens ludzkiego działania i myślenia

• Antropologia filozoficzna

Dziedziny filozoficzne:

1. Ontologia (teoria bytu)- przedstawienie rozwiązań budowy świata metafizyka(najogólniej pojęty byt

1. Dualizm- istnienie materii i ducha

2. Monizm materialistyczny- świat zbudowany z materii, duch jest uzupełnieniem

3. Monizm idealistyczny- duch budulcem świata

2. Epistemologia- spór o poznanie świata (opisowa -w jaki sposób dochodzimy do pojęć, normatywna- jak poznawać)

1. Spór o poznawalność świata

1. Agnostycyzm- niepoznawalność świata, nie wiemy i się nie dowiemy

2. Sceptycyzm- zwątpienie, można w takim samym stopniu potwierdzić i zaprzeczyć, nie ma rzeczy pewnej, każda wiedza jest niepewne

3. Optymizm teorio poznawczy- jeśli możemy poznać, wiemy dużo, będziemy wiedzieć więce

2. Spór o najlepsze drogi poznania

1. Sensualizm- świat poznajemy zmysłami

2. Empiryzm- świat poznajemy przez doświadczenie

3. Racjonalizm- poznanie rozumowe (apriori)

4. Intuicjonizm- poznanie intuicyjne

5. Iluminizm- poznanie przez objawienie

6. Natywizm- wiedza wrodzona

3. Spór o naturę człowieka

1. Mechanistyczno-materialistyczna- człowiek częścią systemu

2. Biologistyczna-człowiek zwieńczeniem stworzenia, specyficznym elementem świata zwierzęcego

3. Spirytualistyczna- człowiek bytem duchowym, autonomicznym odrębnym od świata materialnego

4. Spór o dzieje ludzkości

1. Ewolucjonizm- historia dziejów, historia rozwoju i udoskonalanie się człowieka

2. Antyprogresywizm- pogląd zakładający że w miarę rozwoju ludzkości człowiek się degraduje

3. Aksjologia- ogólna teoria wartości

1. 3 podstawowe wartości

1. prawda

2. dobro

3. piękno

4. Etyka

1. Opisowa- teoria moralności, zachowania ludzkie lub społeczne w ich aspekcie moralnym

2. Normatywna- pytanie o to jak ludzi powinni postępować

5. Estetyka

1. Czy istnieje dzieło sztuki?

2. Czy istnieje przeżycie estetyczne ?

3. Czym są wartości estetyczne, jaka jest ich hierarchia?

6. Filozofia społeczna

1. Czym jest więź społeczna?

2. Na czym polega sprawiedliwość społeczna

3. Czy dzieje mają sens, a jak tak to jaki?

SOFIŚCI- szkoła wędrownych filozofów odróżniali się od innych filozofów zwróceniem się w stronę humanizmu

Minimalistyczna teoria poznania:

• Przedstawiciele sensualizmu- zmysły głównym źródłem poznania

• Relatywizm poznawczy- człowiek sam dla siebie jest kryterium prawdy

• Konwencjonalizm- każde ludzkie prawo jest umową

• Pragmatyzm (praktycyzm)- ta prawd jest lepsza, która jest bardziej praktyczna

• Dużą wagę przywiązywali do słowa

• Erystyka- sztuka prowadzenia sporów

Sofiści starsi (sofistyka indywidualistyczno- naturalistyczna):

• Protagoras

• Prodikos z Keos

• Hippiasz z Elidy

Sofiści młodsi (sofistyka relatywistyczno- racjonalistyczna):

• Gorgiasz

• Kallikles

• Lekofron

• Antyfon

• Trazymach

1. Sofiści starsi:

1. Protagoras:

1. Sformułował główne zasady

2. Nauczał argumentowania

3. Słowo ma wielką moc, kształtując ludzkie poznanie

4. Zadnie sofistów: uczyć ludzi dobrego postrzegania, przydatnego i praktycznego np. w polityce

5. „Człowiek jest miarą wszechrzeczy: istniejących że istnieją i nieistniejących że nie istnieją”

6. o bogach: „nie wiem czy bogowie istnieją czy nie istnieją”- agnostyk

2. Prodikos z Keos

1. Szczęście przez pracę

2. Pół-polityk, pół- filozof

3. Cnoty można się nauczyć, zdobywa się ja wysiłkiem

4. Autor mitu Heraklesa- był ateistą

5. Człowiek stoi przed wyborem: cnota (arete) czy przyjemność (kakija)

6. Przeciwko hedonizmowi- eudajmonizm (utylitaryzm)

7. „dla mądrych takie rzeczy są mądre jakie sami je uczynią”

3. Hippiasz z Elidy:

1. Prawo ludzkie nie jest odbiciem praw naturalnych a więc nie jest doskonałe

2. Dokonał desakralizacji praw ludzkich

3. Prawo naturalne powinno stać nad ludzkim

2. Sofiści młodsi: (skrajny charakter erystyczny)

1. Gorgiasz z Leontinoi:

1. „słowo jest wielkim mocarzem”

2. umiejętność pięknego mówienia jest najważniejsza w życiu

3. cnoty można się nauczyć

4. nic nie istnieje bo wszystko jest nieustannym stawaniem się

5. nie ważne jest co mówimy ale ważne jak

6. Triada Gorgiasza:

• Nic nie istnieje

• Gdyby coś istniało nie mogło by być poznane

• Gdyby zostało poznane nie mogło by być przekazane

2. Kallikles:

1. Wyznawał prawo silniejszego (prawo natury)

2. Prawo ludzkie wymyślili ludzie słabi

3. Antyfon:

1. Przeciwnik demokracji

2. Należy szukać zgody w sobie i w innych ludziach

3. Zachowywać umiar we wszystkim

4. Trazymach:

1. Prawo stanowione narzędziem uciskania słabszych

2. Dyktatura najlepszym ustrojem

3. Ważniejsze są sprawy silniejszego

SOKRATES:

• Dyskutował za darmo

• Posiadał wielu zwolenników (Platon, Ksenofont), ale i przeciwników (Arystofanes)

• W wieku 70 lat oskarżony o bezbożność, demoralizację młodzieży i skazany na śmierć poprzez wypicie cykuty

• Oskarżyciele: Antytos, Lykon, Meletos

• Prawdziwy powód był taki, iż Sokrates podważał autorytet uznanych mieszkańców miasta ukazując ich niewiedzę

• Podczas procesu obrażał sędziów

• Nie skorzystał z możliwości ucieczki

• Po jego śmierci postawiono mu pomnik a oskarżycieli skazano na śmierć

• Pytia powiedziała ze jest najmądrzejszym z ludzi

• „Oida holi uk oida”- wiem że nic nie wiem

• Poglądy Sokratesa:

• chciał na nowo wszystko wyjaśniać i definiować nowe pojęcia

• cnota- najważniejsze pojęcie

• cnota = wiedza (intelektualizm etyczny)

• anamneza- życie w zapomnieniu, w nie świadomości

• Metoda Sokratejska (3 elementy)

• elenktyczna- zbijanie argumentów przeciwnika

• Proteptyka- zachęcanie do dalszej dyskusji

• Maieutyczna- pomoc w dochodzeniu do prawdy

• Indukcja - od szczegółu do ogółu

• Zbierał ogólnie uznawane prawdy

• Szukał między nimi analogii

• Następnie tworzył definicje

• Majeutyka- narodziny nowej wiedzy

• Rozsądek- jedyne źródło prawdy

• Summum bonum- dobro najwyższe

• W państwie powinni rządzić filozofowie

• Demokracja się nie sprawdza ( „rządy motłochu” )

Szkoły posokratejskie:

1. Cynicy (Arystenes)- z gr. Kynikoi- psy

1. Przejęli poglądy Sokratesa o cnocie

2. Przyjemność = zło

3. Umiarkowanie, wstrzemięźliwość

4. Szczęście- samowystarczalność, uniezależnienie od ludzi i przedmiotów

5. Apateia- obojętność

6. Diogenes z Synopy

2. Cyranaicy ( Arystyp z Cyreny)

1. Hedoniści

2. Przyjemność, rozkosz = szczęście, to zaspakajanie popędów

3. Unikać trosk i smutków

3. Magarejska (Euklides z Megary )

1. Synteza ontologii Elektów i etyki Sokratesa

2. Ufali rozumowi

3. Uznali jedność, zmienność i tożsamość bytu

4. Dobro jest jedno ale wielo postaciowe

5. Zło nie istnieje

PLATON:

• Uczeń Sokratesa

• Rodowity Ateńczyk

• Metoda dialektyczna (zaczerpnięta od Sokratesa)

• Łączył i dzielił pojęcia

• Wprowadził element syntezy

• Krytykował sensualizm

• Poznanie rozumowe

• Ideo- realizm:

• Tylko idee istnieją realnie

• Anamneza- przypominanie sobie przez duszę idei które oglądała przed połączeniem z ciałem

• Najważniejszą ideą jest dobro

• Świat materialny zbudowany jest z materii (apeiron)

• Dzięki duszy świat materialny jest uporządkowany jest odbiciem wiecznych idei

• Dusza człowieka:

• Jest realna, doskonała od ciała i od niego niezależna

• Dusza jest uwięziona w ciele i cierpi, co pozwala jej się udoskonalić

• Soma seme- ciało więzieniem duszy

• 3 dowody na nieśmiertelność duszy:

• dowód przeciwieństw- wszystko ma swoje przeciwieństwo, przeciwieństwem śmierci jest zmartwychwstanie, a ponieważ ciało jest nie zdolne do zmartwychwstania musi istnieć doskonała dusza

• dusza jest podobna do świata idei- idee są wieczne więc i dusza jest wieczna

• anamneza- przypominanie sobie przez duszę idei, które oglądała przed połączeniem się z ciałem człowieka

• Dusza dzieli się na sfery

• Rozumną (najważniejszą i rządzącą)

• Popędliwą (serce) - nierozumna

• Pożądliwą (zmysły)-nierozumna

• „Państwo” wg. Platona

• utopijna wizja idealnego państwa

• dobro wspólne ważniejsze od jednostkowego

• wszystko powinno być wspólne (kobiety i dzieci też)

• eliminowanie jednostek nie pożytecznych

• państwo jako organizm

• główne zadanie: działanie na rzecz dobra wspólnego

• 3 stany:

• filozofowie (klasa rządząca)- złoto

• żołnierze (strażnicy państwa)- srebro

• żywiciele (rzemieślnicy, rolnicy kupcy)- brąz

• system edukacyjny (gł. Dla filozofów i strażników)

• do 20 lat- podstawowe wykształcenie

• do 30 lat- matematyka, astronomia

• do 35 lat- dialektyka czyli filozofia

• następne 15 lat- zdobywanie doświadczenie w filozofii

• po 50 latach edukacji- można było zająć najwyższe stanowisko w państwie

• religia- zachowanie podstawowych świąt i ofiar

• estetyka- dwojaki stosunek to poetów (wychowawcy ale i wichrzyciele)

• piękne rzeczy znaczy dobre i prawdziwe

• kategorie piękna:

• harmonia

• porządek

• adekwatność

• prawdziwość

• dobro

• matematyka- nauka najbliższa ideału

• brak instytucji rodziny

• możliwość awansu społecznego (tylko o 1° )

• Podział dialogów Platona:

• Wczesnego okresu (sokratejskie)- gł. Poglądy Sokratesa, ustalenie pojęć etycznych

• „Protagoras” - o cnocie

• „Gorgiasz”- o retoryce

• „Obrona Sokratesa”- mowa obrończa Sokratesa przed sądem

• Okresu średniego- najwyższy poziom artystyczny, nauka o ideach, budowanie własnych teorii

• „Fedon”- o nieśmiertelności duszy

• „Uczta”- o miłości

• „Fajdros”- o pięknie i stosunku duszy do ciała

• Późnego okresu- zmodyfikowana nazwa o ideałach, wykładnia metody dialektycznej Platona

• „Sofista”- o bycie o raz definicja sofisty

• „Prawa”- o doskonałym państwie

• „Parmenides”

ARYSTOTELES:

• uczeń ale i krytyk Platona

• założył Likeon -> zwani perypatetykami

• nauczyciel Aleksandra wielkiego

• Dzieła Arystotelesa

• Pisma logiczne („Organom” -narzędzie)

• Pisma z zakresu fizyki ( „meteorologia”)

• Pisma przyrodnicze („Zoologia”)

• Pisma psychologiczne („O duszy”)

• Pisma metafizyczne („Metafizyka”)

• Pisma filozofii praktycznej ( „Polityka”)

• Pisma z dziedziny poetyki i retoryki ( „Retoryka”)

• Poglądy Arystotelesa

• Przywrócił wartość poznaniu zmysłowemu (sensualizm)

• Umysł jest „czysty” brak zapisanych w nim informacji

• Sposób definiowania

• Poznanie zmysłowe

• Indukcja- tworzenie pojęć ogólnych na podstawie obserwacji szczegółów

• Dedukcja- najpierw prawdy ogólne, a potem szczegółowe

• 3 zasady logiki:

• niesprzeczność (~ p٨ ~ p)- nie prawda ze cos czymś jest i jednocześnie czymś nie jest

• wyłączonego środka ( p v ~ p ) - albo coś czymś jest albo tym czymś nie jest (tercium non datum)

• tożsamości ( p → p ) - jeśli coś czymś jest to jest tym czymś

• tautologie logiczne- stwierdzenia zawsze prawdziwe

• sylogizm Arystotelesa:

• zdania kategoryczne i ogólne

• 2 zdania ogólne a na ich podstawie formułowano 3 zdanie będące ich logiczną konsekwencją

• Nazwy ( S, P, N - oznaczenia nazw)

• Ogólne- orzeczniki, można o nich orzekać

• Szczegółowe- orzeczniki, ale nie można o nich orzekać

• Jednostkowe- nie są orzecznikami i nie można o nich orzekać

• Z nazw budowano zdania kategoryczne

• Ogólnotwierdzące

• Szczegółowotwierdzące

• Ogólnoprzeczące

• Szczegółowoprzeczące

• Filozofia pierwsza ( teoretyczna)

• Metafizyka- teoria bytu

• Logika- teoria myślenia

• Wszystko zbudowano z substancji

• Forma- nadaje kształt jest energią

• Materia- budulec, podłoże, potencja, jest nieokreślona

• Hylemorfizm- dualizm materii i formy

• Forma i materia nie mogą istnieć oddzielnie (forma jest ważniejsza)

• Świat jest wieczny, ale ograniczony, jest tylko łańcuchem przyczynowo- celowym zdarzeń

• Pierwsza przyczyną jest bóg- istnieje dlatego ze jest absolutem, doskonałym przeciwieństwem niedoskonałego świata

• Dusza

• Najdoskonalsza forma

• Nie można rozłączyć jej z ciałem

• Podział duszy

• Wegetatywna (roślinna)

• Zmysłowa ( zwierzęca)

• Dusza myśląca (rozum) -dzieli się na rozum czysty i bierny

• Etyka

• Cnoty

• Etyczne- moralny rozwój człowieka

• Diaroetyczne- intelektualny rozwój człowieka

• „Polityka”

• wspólnota państwa

• ludzie łączą się w grupy

• są powołani do władzy i do niewolnictwa

• bez państwa mogą żyć tylko bogowie

• cel: osiągnięcie szczęścia, a pozostałość to tylko środki

• podkreślał znaczenie miłości

• podzielił władzę na rządzącą, obradującą i sądzącą

Św. AUGUSTYN (354r n.e- 430r n.e)

• urodził się w mieście Tagasta (Afr. Połnocna)

• studia retoryczne w mundurze

• najpierw wyznawca menicheizmu- sekta rywalizująca z sektą chrześcijaństwa, radykalny dualizm- bóg zła i bóg dobra, dwie zwalczające się siły, jasności i ciemności, dobra i zła, ducha i ciemności

• założył szkołę retoryki w Kartaginie

• skłania się ku sceptycyzmowi następnie ku neoplatonizmowi

• w 387r- podpisał na siebie wyrok i wziął chrzest

• Najważniejsze dzieła

• Pisma filozoficzne

• „Contra Academicos”(„Przeciw Akademikom”)-krytyka sceptycyzmu

• „De vita Beata”(„O życiu szczęśliwym)

• pisma teologiczne

• „o pożytku wiary”

• „duch a litera”

• Pisma polemiczne

• „De civitate dei” („O państwie bożym”) -najważniejsze dzieło

• „O obyczajach kościoła”

• pisma moralno-ascetyczne

• pisma katechetyczne i pastoralne

• pisma egzegetyczne

• pisma biograficzne

• „Confessiones”(„wyznania”)-najbardziej znane pismo Augustyna

• Poglądy:

• Polemika ze sceptykami

• Sceptycy twierdzili ze niczego nie można poznać

• Według Augustyna poznanie zmysłowe jest wybitnie niedoskonałe- poznanie wewnętrzne daje wiedzę prawdziwą

• Myśl dla Augustyna jest czymś niezaprzeczalnym

• „Dubito ergo sum” - wątpię więc jestem

• najlepiej poznajemy prawdy boże przez iluminizm (oświecenie)

• otrzymujemy wiedzę intuicyjną

• poznanie ma charakter mistyczny, bo pochodzi od boga

• poznanie gradacyjne (stopniowe) - boga poznajemy na końcu, bo jest największą tajemnicą

• bóg wg Augustyna

• bóg musi istnieć bo jest źródłem idei- dusza ma kontakt z wiecznymi ideami, dlatego też jest wieczna

• bóg jest w centrum metafizyki

• bóg stoi ponad stworzeniem (summa esentia- bóg najwyższym bytem)

• bóg jest celem i przyczyną poznania, jest najwyższym dobrem i źródłem dobra

• bóg traktowany jako osoba (personalizm) zdolna do uczuć

• infinityzm- bóg jest nieskończony (ale świat stworzony przez niego jest skończony i niedoskonały)

• bóg posiada wolę, jest kierownikiem świata i jego sędzią

• świat jest dobry, rozumny, uporządkowany , pełen cudów, bo został stworzony na podstawie wiecznych i niezmiennych boskich idei (egzemplaryzm)

• świat został stworzony z niczego (Creatio ex nihilo), a bóg podtrzymuje go w istnieniu (Creatio continua)

• wyższość duszy nad ciałem - dusza jest doskonalsza od ciała- bo jest bliższa bogu

• wyższość irracjonalizmu nad racjonalizmem, uczucia nad rozumem

• teodycea- obrona doskonałości stworzenia, usprawiedliwienie istnienia świata

• bez zła nie ma porządku świata ani harmonii

• zło jest dziełem człowieka

• zło jest miłością, jest brakiem dobra

• wszelakie dobro pochodzi od boga

• Augustyn-pierwszy historiozof

• Podzielił dzieje ludzkości na 6 okresów (każdy po 1000 lat)

Św. TOMASZ Z AKWINU (1224- 1274)

• z arystokratycznej rodziny

• posłany do szkoły przy klasztorze benedyktynów

• studia w Neapolu

• Najważniejsze dzieła

• „summa teologiczna”- synteza scholastyki

• „summa contra gentiles”- suma filozoficzna

• poza tym pisał:

• traktaty filozoficzne

• syntezy teologiczne

• dysputy akademickie

• komentarze do biblii i Arystotelesa

• dzieła liturgiczne i kazania

• Poglądy:

• Oddzielił wiedzę rozumną od objawionej

• Wiedza objawiona ma uzupełniać rozumową, objawienie- teologia; rozum- filozofia

• Powszechniki (uniwersalia)

• Uniwersale inre (powszechnik bezpośredni)

• Uniwersale postem (refleksyjny, abstrakcja umysłu)

• Uniwersale arerem (idea w umyśle bożym)

• Byt jest substancją składająca się z istoty (essentia) i z istnienia (extentia)

• bóg jest istota sama w sobie, istota boga implikuje istnienie

• bóg jest niezależny, prosty i konieczny

• cechy gatunkowe (konstytutywne)- to co wspólne, zawarte w definicji (istota)

• istota rzeczy- specyficzna dla danego gatunku cecha, która odróżnia ją od najbliższego jej przedmiotu

• substancje materialne: forma i materia

• 5 dowodów na istnienie boga:

• ex motu- z ruchu

• ex ratione efficientis- z przyczyny sprawczej

• ex possibili et necessario- ze stopni i przypadku

• ex gubernatione rerum- z celowości świata

• bóg jest bytem samoistnym, niezmiennym, wiecznym, niematerialnym, prostym

• powstanie świata

• creatio ex nihilo

• stworzony bezpośrednio przez boga

• stworzenie aktem boskiej woli

• powstał wg bożych idei (egzemplaryzm)

• stworzenie nastąpiło w Czesie

• cechy Tomizmu

• dualizm

• hylemorfizm

• powrót do obiektywizmu poznawczego (możemy poznawać zmysłami)

• empiryzm

• uniwersalizm (wyższość ogółu nad jednostką)

• realizm umiarkowany

• intelektualizm

Reszta z wikipedii:

PLOTYN- filozof starożytny, twórca systemu filozoficznego zwanego neoplatonizmem.

Neoplatonizm Plotyna był oparty na nauce Platona, połączonej z elementami stoicyzmu, neopitagoreizmu, a także filozofów aleksandryjskich: Filona i Amoniusza

Zasadą bytu, tym co istnieje naprawdę jest Jednia - doskonała i prosta substancja, która jest niepoznawalna, gdyż każda próba jej poznania prowadziłaby do wyszczególnienia jej własności i powstania rozróżnienia: Jednia - własności, co przeczyłoby jej prostocie. Jednia kontempluje samą siebie i emanuje z siebie hierarchicznie kolejne szczeble bytu - hipostazy. Z Jedni wyłania się pierwsza hipostaza - Umysł, który w akcie samopoznania zwraca się ku sobie, ujmuje i odróżnia siebie jako to, co poznaje (podmiot poznania) i jako to, co jest poznawane (przedmiot poznania). Ów umysł podwojony to druga hipostaza - to jego myśli są wzorcami i przyczynami poszczególnych rzeczy, które wypełniają świat. Dusza pierwsza powstaje, gdy umysł zapatrzony w Jednię tworzy jej ogląd. Dusza pragnie tworzyć, jednak jej moc jest zbyt mała - dlatego też wszystko, co się z niej wyłania (świat zmysłowy) nie jest już samodzielnym bytem - hipostazą. Dusza stanowi najniższy, ostatni poziom w emanacyjnym ciągu bytów. Teoria emanacji była podstawową myślą systemu Plotyna. Świat był dla niego kolejnym emanowaniem coraz to nowych istnień. Założył, że kolejne byty są mniej doskonałe. Byty doskonałe mają większą moc twórczą. Twór jest zawsze mniej doskonały od twórcy. Zauważa więc porządek zmniejszających się doskonałości. Szereg ten zaczyna się od bytu najdoskonalszego - Absolutu, Jedni - i trwa, dopóki nie wyczerpie się zmniejszająca się stopniowo doskonałość i moc twórcza. Ta drabinę zstępujących po kolei bytów nazwał greckim słowem efesis.

Powracając do tworów duszy - świat zmysłowy składa się z dwóch czynników o nierównej wartości: duszy i ciała. Dusza udziela ciału istnienia i życia, ciało zaś dzięki duszy uczestniczy w istnieniu i życiu. Dusza tworzy rzeczy wedle doskonałych wzorców - idei umysłu. Idee te uobecniają się w rzeczach materialnych, a rzeczy te uczestniczą z kolei w ideach, upodobniając się do nich. Ale są zawsze odbiciami: niedoskonałymi i niepełnymi. Rzeczy bowiem powstają, różnicują się, zmieniają; nie tyle są, co nieustannie stają się, a następnie giną. W rzeczywistości egzystują, nie popadając w niebyt o tyle tylko, o ile partycypują w ideach i do nich się odnoszą.

Materia stanowi ostatni, najniższy szczebel efesis. Jej istnienie jest niemal równoznaczne z nieistnieniem. Materię możemy określać jedynie negatywnie, jako coś, co jest niedostatkiem, niepełnością, brakiem istnienia, a więc - nicością. A ponieważ istnienie jest dobrem, to jego przeciwieństwo - niebyt - jest złem. W ten sposób Plotyn jako pierwszy z filozofów sformułował prywacyjną teorię zła: zło nie istnieje realnie, ontologicznie, lecz jest jedynie czymś negatywnym - niedostatkiem istnienia, jego ograniczeniem i niepełnością, czyli brakiem dobra. Twierdzenie to stało się podstawą teodycei, a zwłaszcza tej wersji, którą opracował święty Augustyn z Hippony.

SCHOLASTYKA - okres w rozwoju filozofii chrześcijańskiej (właściwie katolickiej), który rozpoczął się około XII wieku. Obejmowała wiele nurtów filozoficznych, których wspólną cechą było podejmowanie problemu zgodności prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem naturalnym. Powstała z potrzeby pełnego zrozumienia tego, w co się wierzy Również metoda (scholastyczna) polegająca na rozwiązywaniu problemów poprzez racjonalne badanie argumentów za i przeciw.

Scholastyka jest to filozofia głosząca, że każde twierdzenie można udowodnić za pomocą Biblii.


PATRYSTYKA - nauka starożytnych i wczesnośredniowiecznych Ojców Kościoła (Patres), także dział teologii zajmujący się ich nauczaniem, jako pewną całością. Patrystyka jest ściśle powiązana z dogmatyką (a konkretnie z historią dogmatów), odnoszącą się do jej okresu starożytnego. W tejże gałęzi teologicznej do norm nauki wiary należy tzw. consensus patrum, czyli jednomyślność Ojców Kościoła w sferze moralności.

HYLEMORFIZM - stanowisko w teorii bytu i filozofii przyrody, według którego przynajmniej niektóre byty są złożone z materii i formy. Za pomocą tego założenia można wyjaśnić m. in. fakt zmian substancjalnych - przechodzenia jednej substancji w inne substancje, tzn. ginięcia jednej substancji przy jednoczesnym powstawaniu innych.

Hylemorfizm sformułowany został przez Arystotelesa, a następnie przyjęty przez tomizm. Dla Arystotelesa ani materia, ani idea nie były substancjami, natomiast i jedna i druga były składnikami substancji. Materia natomiast nie istnieje samodzielnie, tak samo jak nie istnieją idee - wszystko to są abstrakcje. Naprawdę istnieją tylko konkretne zespoły materii i formy. Niektórzy filozofowie rozszerzają złożenie hylemorficzne na każdy byt.

MONIZM - filozoficzny pogląd według wąskiej definicji uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną: materialną (materializm, monizm materialistyczny), duchową (spirytualizm, monizm spirytualistyczny) lub materialno-duchową (np. panteizm, choć nie tylko). Taki monizm jest przeciwstawnym poglądem do dualizmu i pluralizmu.

BRZYTWA OCHAMA wprowadzona przez Williama Ockhama (ok. 1285-1349) zasada: istnień nie należy mnożyć ponad potrzebę tłumaczona także tradycyjnie jako: Bytów nie mnożyć, fikcyj nie tworzyć, tłumaczyć fakty jak najprościej. W praktyce tłumaczy się to jako: proste rozwiązanie jest najlepsze albo nie wymyślaj nowych czynników jeżeli nie istnieje taka potrzeba, a jeżeli już, to udowodnij najpierw ich istnienie.

Zasada brzytwy Ockhama zwana jest także zasadą ekonomii myślenia. Jest to jedna z podstawowych zasad, których przestrzega się w trakcie tworzenia poprawnych teorii naukowych.

Interesujące, że zasada brzytwy Ockhama, w formie jaką znamy dzisiaj nie została w gruncie rzeczy wymyślona przez niego, lecz przez Arystotelesa. Sam Ockham zastosował dość specyficznie rozumianą zasadę ekonomii myślenia do krytykowania współczesnych jemu poglądów teologicznych. Oryginalna zasada Ockhama brzmiała "Jedynym realnym bytem jest Bóg - wszystko, co da się wywieść bezpośrednio od Boga jest prawdą, a reszta to czcze spekulacje". Ockham zasłynął z bardzo rygorystycznego stosowania tej zasady. Pracując ze studentami w bibliotece w Oxfordzie zwykł był dawać im do ręki brzytwy i kazać wycinać im z ksiąg stronice, które były w sprzeczności z jego zasadą.

SPÓR O UNIWERSALIA - filozoficzny problem dotyczący statusu pojęć ogólnych (uniwersaliów, powszechników), historycznie przybierał formę dyskusji wokół istnienia idei.

Pojęcie "idei" wprowadził do filozofii Platon, który uważał, że istnieją one realnie, poza rzeczami zmysłowymi; stanowią byt rzeczywisty i samoistny.

Spór o uniwersalia rozgorzał w średniowieczu za sprawą Boecjusza, który postawił pytanie: czy kategorie mają swój niezależny byt jako gatunki rzeczy, czy też istnieją tylko jako znaki językowe? Boecjusz był zwolennikiem realistycznego poglądu, że uniwersalia istnieją w rzeczach poznawanych zmysłowo, ale poznajemy je niezależnie od ciała. Realizm pojęciowy był zresztą charakterystyczny dla filozofii patrystycznej oraz wczesnej scholastyki i najczęściej wtedy przyjmowany był bez dowodu. Odpowiadał on idei świata jako stworzonego przez Boga i poddanego wieczystym prawdom. Spór ten toczył się nie tylko na płaszczyźnie metafizycznej, ale także teologicznej.

Skrajne realistyczne stanowiska zajmowali filozofowie średniowieczni ulegający wpływom Platona i neoplatończyków: Eriugena, który głosił emanacyjną postać realizmu (rzeczy emanują z pojęć ogólnych, które z kolei stanowią emanację Boga) oraz Anzelm z Canterbury, który przyjmował egzemplarystyczną i bardziej ortodoksyjną teologicznie postać realizmu (Bóg stwarza rzeczy na wzór stworzonych uprzednio pojęć ogólnych). Antyrealizm (nominalizm) XII-wieczny reprezentował natomiast Roscelin, który głosił, że pojęcia ogólne stanowią tylko dźwięki języka.

XII-wieczni filozofowie poszukiwali w większości stanowiska kompromisowego. najwybitniejszy przedstawiciel, Pierre Abelard głosił SERMONIZM- Uznawał on powszechniki za wypowiedzi posiadające znaczenie, którego podstawą jest wspólna forma (forma communis) przedmiotów, poznawana rozumowo dzięki abstrahowaniu cech wspólnych.

Wśród stanowisk w sporze o uniwersalia wyodrębniły się również:

-konceptualizm, który utrzymywał, że powszechniki są tylko pojęciami, czyli obrazami powstającymi w ludzkim umyśle;

-teoria "stanu" Waltera z Mortagne oraz teoria "względu" Adalharda z Bath, którzy uważali, że rzeczy mogą z pewnego punktu widzenia być rozpatrywane jako egzemplarze gatunków, a z innego - jako rzeczy jednostkowe;

-indyferentyzm, który określał powszechniki jako własności rzeczy współwystępujące z ich jednostkowością;

-teoria zbioru, który określał powszechniki jako własności zbiorów rzeczy o podobnej naturze;

-konformizm, który określał powszechniki jako wspólną formę przedmiotów.

Radykalnej krytyce poddał w XIV wieku realizm pojęciowy William Ockham. Jego zdaniem przyjmowanie realnego istnienia uniwersaliów jest zbędne i nie przyczynia się do wyjaśnienia jakichkolwiek zjawisk. Ockham zbudował nową teorię uniwersaliów, wśród których wyodrębnił pojęcia umysłowe (conceptus) oraz uniwersalia językowe - znaki mowy (voces).

---