1. Ogólne pojęcie polityki społecznej

Demografia jest to nauka badająca stan zaludnienia i ruch ludności.

Ludność to podstawowa kategoria pojęciowa i analityczna w demografii. Na gruncie tej dyscypliny pod pojęciem „ludność” rozumie się zazwyczaj ogół mieszkańców określonego terytorium wyodrębniony na podstawie kryteriów geograficznych (np. ludność Ziemi, poszczególnych kontynentów czy krain geograficznych) administracyjnych (np. ludność określonego państwa, lub jego części - prowincji, departamentu, województwa, gminy, miasta) lub społeczno-ekonomicznych (np. ludność regionów bardziej lub mniej rozwiniętych gospodarczo). Pojęcie „ludność” używa się także na oznaczenie zbiorowości o określonych cechach, mówi się np. o ludności rolniczej, czynnej zawodowo, ludności w wieku poprodukcyjnym, ludności w stanie małżeńskim. Tak wyodrębniona ludność stanowi w sensie ścisłym, część pewnej całości (populacji) i bywa określana mianem subpopulacji.

Polityka społeczna to działalność państwa, samorządów i organizacji pozarządowych zmierzająca do kształtowania ogólnych warunków pracy i bytu ludności, prorozwojowych struktur społecznych oraz stosunków społecznych opartych na równości i sprawiedliwości społecznej, sprzyjających zaspokajaniu potrzeb społecznych na dostępnym poziomie.

/A. Kurzynowski/

W zakres polityki społecznej wchodzą wszystkie najważniejsze potrzeby społeczne, bez zaspokojenia, których społeczeństwo nie może sprawnie funkcjonować takie jak: ochrona zdrowia, edukacja mieszkalnictwo, kultura, zabezpieczenie emerytalne i rentowe, potrzeby związane z niepełnosprawnością.

Cele polityki społecznej:

Kształtowanie odpowiednich, tj. na miarę możliwości gospodarczych, warunków pracy i bytu ludności;

Kształtowanie prorozwojowych struktur społecznych (struktury rodziny zapewniającej zastępowalność pokoleń), odpowiedniej struktury wykształcenia ludności i struktury zawodowej ludności tzn. kształtowanie kapitału ludzkiego;

Kształtowanie sprawiedliwych stosunków międzyludzkich opartych na zasadzie sprawiedliwości społecznej i równości szans na starcie życia zawodowego. Państwo tworzy odpowiednie prawa zapewniając wszystkim obywatelom odpowiednie możliwości.

Polityka społeczna to działalność państwowa, samorządów i organizacji pozarządowych zmierzająca do kształtowania ogólnych warunków pracy i bytu ludności, prorozwojowych struktur społecznych oraz stosunków społecznych opartych na równości i sprawiedliwości społecznej, sprzyjających zaspokojeniu potrzeb społecznych na dostępnym poziomie.

II. Zmiany demograficzne

Na tabeli poniżej przedstawione są zmiany demograficzne w Polsce w latach 1846 - 2005

Przeciętne trwanie życia kobiet i mężczyzn w latach 1950-2005

.

Szacuje się, że w lipcu 2008 roku ludzka populacja na Ziemi będzie liczyła ok. 6677,56 mln ludzi, tempo przyrostu ludności w 2008 wyniesie ok. 1,159%. Najwięcej ludzi zamieszkuje Azję (60,6%), następnie Afrykę (13,8%), Europę (11,4%), Amerykę Łacińską (8,6%), Amerykę Północną (5,1%), Oceanię (0,5%). W Polsce mieszka ok. 0,53% populacji ludzkiej.

Liczba ludności.

Dokładna liczba ludności świata nie była znana nigdy i nie jest znana również współcześnie, ponieważ powszechne spisy nie objęły swym zasięgiem wszystkich lądów naszego globu. Obliczenia liczby ludności opierają się na wynikach spisów oraz szacunków wyprowadzonych z hipotetycznych wskaźników gęstości zaludnienia, ustalonych na podstawie oceny stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego określonych regionów.

O zmianach w stanie liczebnym ludności decydują następujące zjawiska demograficzne:

-urodzenia

-zgony

-migracje zagraniczne

-zmiany administracyjne.

Ludność Polski w początkowym okresie istnienia państwa liczyła 600-700 tys. osób, a za panowania Bolesława Krzywoustego ok. 1,0 - 1,2 mln osób przy powierzchni wynoszącej około 250 tys. km2 Pod względem liczby mieszkańców Polska zajmowała wówczas prawdopodobnie 8 miejsce w Europie.

Poniższe zestawienie pokazuje jak przedstawia się stan ludności w Polsce na dzień dzisiejszy:

2008

Liczba ludności 38 518 241

Współczynnik urbanizacji 61,3% (2006)

Ludność według wieku

0 - 14 lat 15,5% (mężczyzn 3 070 176; kobiet 2 906 121)

15 - 64 lat 71,1% (mężczyzn 13 639 012; kobiet 13 761 154)

ponad 64 lata 13,3% (mężczyzn 1 964 429; kobiet 3 177 137)

Średni wiek

W całej populacji 37,3 lat

Mężczyzn 35,4 lat

Kobiet 39,3 lat

Przyrost naturalny 0%

Współczynnik urodzeń 9,94 urodzeń/1000 mieszkańców

Współczynnik zgonów 9,94 zgonów/1000 mieszkańców

Współczynnik migracji -0,46 migrantów/1000 mieszkańców

Ludność według płci

przy narodzeniu 1,06 mężczyzn/kobiet

poniżej 15 lat 1,05 mężczyzn/kobiet

15 - 64 lat 0,99 mężczyzn/kobiet

powyżej 64 lat 0,62 mężczyzn/kobiet

w całej populacji 0,94 mężczyzn/kobiet

Umieralność niemowląt

W całej populacji 7,07 śmiertelnych/1000 żywych

płci męskiej 7,8 śmiertelnych/1000 żywych

płci żeńskiej 6,3 śmiertelnych/1000 żywych

Oczekiwana długość życia

W całej populacji 75,19 lat

Mężczyzn 71,18 lat

Kobiet 79,44 lat

Rozrodczość 1,26 urodzeń/kobietę

Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS 0,03% (2007)

Liczba osób zakażonych HIV/AIDS 11 259 (grudzień 2007)

Liczba zmarłych na HIV/AIDS 906 (grudzień 2007)

Na świecie liczba ludności wynosi: 6 677 563 921

Unii Europejskiej: 491 018 677

Prognozy w kwestii przyrostu naturalnego.

Panuje pogląd, że rozmiar przemian demograficznych , jakie zajdą w bieżącym stuleciu, będzie większy niż wszelkie dotychczasowe zmiany w historii ludzkości. Trudno o jakiekolwiek precyzyjne prognozy tempa przyrostu naturalnego, ale eksperci ONZ opracowali kilka scenariuszy.

Scenariusz „wysokiego” przyrostu zakłada, że do 2150 roku liczba ludzi na świecie przekroczy 25 miliardów!

„Średni” scenariusz - według ONZ najbardziej prawdopodobny - zakłada stabilizację współczynnika urodzeń na poziomie nieco powyżej dwojga dzieci na kobietę, co w roku 2150 da liczbę 10,8 miliardów ludzi na świecie.

Za tym całkowitym przyrostem naturalnym kryją się dwie tendencje. Po pierwsze najmniej większości krajów rozwijających się ma się dokonać przejście demograficzne (proces zmian reprodukcji ludności związanych z modernizacją społeczeństwa). Jego skutkiem będzie znaczny wzrost populacji, gdyż wskaźnik zgonów obniży się. Populacje Indii najmniej Chin mają osiągnąć po 1,5 miliarda. Zanim przyrost naturalny ustabilizuje się, podobny wzrost nastąpi także najmniej innych regionach Azji, w Afryce i Ameryce Łacińskiej.

Druga tendencja odnosi się do krajów, w których przejście demograficzne już się dokonało. Ich przyrost naturalny będzie bardzo niski lub zerowy. Społeczeństwa te będą się starzały; bezwzględna liczba młodych spadnie, natomiast znacznie przybędzie ludzi starszych. Będzie to miało znaczny wpływ na gospodarczy najmniej społecznych rozwój tych społeczeństw.

Skutki tych zmian demograficznych mogą być poważnie niepokojące, przede wszystkim najmniej krajach rozwijających się będących w trakcie przejścia demograficznego. Gwałtowny rozwój miast może doprowadzić do zniszczenia środowiska naturalnego, powstania nowych zagrożeń zdrowotnych, przeludnienia, wzrostu przestępczości i powstania stref nędzy.

Kolejnym poważnym zagrożeniem są klęski głodu najmniej niedobry żywności. Już dziś jest na świecie 830 milionów ludzi cierpiących najmniej głodu i niedożywienia.

Prognozy demograficzne

W 1980 r. ludność Polski liczyła 35 735 tys. osób, a w 2002 r. - 38 230 tys. W tym okresie nastąpił wzrost liczby ludności o 7%. Do 1998 roku malało jednak tempo przyrostu ludności, a od 1999 r. liczba ludności z roku na rok ulega zmniejszeniu o około 0,03% co rok. Prognozy dla Polski są nadal niekorzystne. Według Głównego Urzędu Statystycznego liczba ludności w 2030 r. zmniejszy się do 28 025 tys. Oznacza to spadek liczby ludności o 0,5% w stosunku do 2002 r.

Prognoza liczby ludności w Polsce na lata 2005-2030 r.

Kraje najbardziej/najmniej zaludnione

Państwa o największej gęstości zaludnienia:

1. Chiny 1 330 044 605

2. Indie 1 147 995 898

3. Stany Zjednoczone 305 548 000

Państwa o najmniejszej gęstości zaludnienia:

1 Watykan 824

2 Wyspy Kokosowe 596

3 Pitcairn 48

Starzenie się społeczeństwa

Istotą zjawiska jest systematyczny wzrost proporcji osób należących do grupy wieku starczego. Statystyczne badania procesu starzenia się wymagają ustalenia tzw. progu starości, wyboru właściwej miary starości, oraz wypracowania skali ułatwiającej jakościową ocenę empirycznych współczynników starości. Jaka jest, więc ów granica, próg i ostatecznie wiek? Rozwiązań jest wiele. Dwa z nich zostały powszechnie uznanie. Pierwsze to rozwiązanie zaproponowane przez statystyków i demografów francuskich - gdzie progiem starości jest 60 rok życia. Drugie jest propagowane przez statystyków i demografów Organizacji Narodów Zjednoczonych - gdzie progiem starości jest 65 rok życia.

Proces starzenia się społeczeństwa wiąże się ze stałym wzrostem udziału osób w wieku starszym w ogólnej liczbie ludności danego kraju. Jako kryterium wyróżniające wiek starości demograficznej może być przyjęty wiek 60 lat, 65 lat lub tez wiek nabywania ogólnych uprawnień emerytalnych, powszechnie przyjmowanych jako dolna granica wieku poprodukcyjnego. Głównymi determinantami zwiększenia się tego udziału jest zmniejszająca się liczba urodzeń oraz wydłużenie się przeciętnego dalszego trwania życia.

W Polsce, średnia długość trwania życia wzrasta od początku lat dziewięćdziesiątych.

W stosunku do 1990 roku trwanie życia mężczyzn wzrosło o ponad dwa lata i wynosi obecnie 68,9 lat. Długość życia kobiet wzrosła w stosunku do 1990 roku o ponad półtora roku i wynosi 77,3 lat.. Osoby starzejące się to takie, które pozostają aktywne w życiu społecznym; będąc na emeryturze znajdują sobie zajęcia zastępcze lub nawiązują nowe więzi.

Europa jest kontynentem charakteryzującym się wysokim stopniem starości demograficznej. Jest to trudna sytuacja - szybkie tempo starzenia się społeczeństw w Europie jest zjawiskiem zauważalnym. Rzecz na którą powinniśmy zwrócić uwagę, to fakt ze mowa tu nie tylko o osobach w wieku poprodukcyjnym, ale również populacja produkcyjna. Rośnie odsetek ludzi w starszym wieku produkcyjnym.

Poniżej na rysunku proces starzenia się społeczeństwa polskiego

Liczba osób w wieku 65 i więcej

( w przeliczniku na 100 osób w wieku 15-64 lata - prognoza ONZ)

Starzenie się polskiej ludności jest procesem nieodwracalnym. Proces ten jest spowodowany spadkiem urodzeń i wzrostem przeciętnej długości życia. W latach 1950-1998 liczba ludności w naszym kraju powiększyła się 54%, a liczba osób starych w miastach ponad pięciokrotnie a we wsiach dwukrotnie!

III. Procesy demograficzne

Cechy transformacji demograficznej

Teoria transformacji demograficznej znaczy tyle samo co przejście demograficzne

(transformacja - przejście z 1 stanu w 2 stan).

Teoria przejścia demograficznego pokazuje podstawowe relacje pomiędzy urodzeniami a zgonami od początku cywilizacji do dnia obecnego.

Etap I - po odkryciu człowieka przez długi okres czasu duża liczba ludzi się rodzi, jak i też umiera. Tymi ludźmi rządzi instynkt.

Etap II - zgony maleją. Technika zaczyna rosnąć ( broń, leki, ochrona). Człowiek zaczyna dominować i zaludniać ziemię.

Etap III - liczba zgonów zaczyna się stabilizować. Kobiety zaczynają coraz mniej rodzić dzieci, bo to wpływa na dobrobyt życia, karierę zawodową.

Etap IV - współczesny. Powrót do etapu I . Niewielki przyrost - w latach 60-tych tzw. zima demograficzna.

Wady teorii:

• nie jest dokładnie osadzona w realiach historycznych

• jest ona właściwa tylko dla krajów postindustrialnych, czyli dla ery poprzemysłowej (bez Indii, Afryki). Coraz więcej ludzi pracuje w sferze usług i bogaci się.

W polityce społecznej wyróżnia się dwie transformacje demograficzne:

1. Bardzo wysoki poziom płodności i umierania ludności zeszła do bardzo niskiego poziomu tych procesów. Zatrzymała się na poziomie zerowego poziomu przyrostu naturalnego.

2. Od momentu zaobserwowania ujemnego przyrostu naturalnego zatrzyma się druga transformacja demograficzna

Cechy I grupy transformacji

• opóźnianie wieku zawierania małżeństw

• osłabienie trwałości małżeństw

• małżeństwa, które nie mają dzieci

• kwestia podziału majątku (rozdzielność majątkowa)

• spadek częstości zawierania małżeństw

• wzrost roli związków kohawitacyjnych (jesteśmy razem ale mieszkamy oddzielnie)

• wzrost liczby rodzin z jednym rodzicem

Cechy II grupy transformacji

• spadek dzietności poniżej prostej zastępowalności pokoleń

• następowanie zmian we wzorcu płodności wyrażający się opóźnianiem urodzenia 1 dziecka

I	II	III
Matka Ojciec	Matka Ojciec	Matka Ojciec
O dzieci	1 dziecko	2 dzieci i więcej

1. rodzice umierają, nie mają dzieci

2. odnowiony potencjał o 50 % nie jest zachowana sytuacja zastępowalności pokoleń

3. zastępowalność pokoleń warunkiem minimalnym zastępowalności pokoleń jest posiadanie dwójki dzieci

Wzrost udziału liczby dzieci rodzących się poza związkiem małżeńskim przy rosnącej akceptacji społecznej tego zjawiska.

Cechy III grupy transformacji:

• szerokie rozpowszechnienie znajomości metod i dostępności różnych środków antykoncepcyjnych

Cechy IV grupy transformacji:

• zmiany stylu życia obywateli wyrażających się w dbałości o jedzenie zdrowej żywności, dbałości o organizm

• z powodów bardziej stresogenych warunków pracy

Miejsce rodziny w polityce społecznej

Problematyka rodziny w polityce społecznej to ważna część. Rodzina jest uważana za podstawową instytucję społeczna istniejącą jako ukształtowana grupa od początków społeczeństwa ludzkiego. Uniwersalizm tego zjawiska polega na tym, ze pojawia się on we wszystkich znanych społeczeństwach - od najbardziej prymitywnych do najbardziej złożonych. Rodzina jest również podstawową instytucja ponieważ, dostarcza nowych członków sobie jak i zarówno społeczeństwu przez co je rozwija., przygotowuje do życia w nim.

W polityce społecznej pojęcie „rodzina” traktuje się jako grupę w której skład wchodzą małżonkowie (formalni i nieformalni) lub małżonkowie i dzieci. Współczesna rodzina spełnia wiele funkcji społecznych, najbardziej znaczące to:

• Prokreacyjna

• Seksualna

• Wychowawcza

• Ekonomiczna

• Opiekuńcza

• Emocjonalna

• Rekreacyjna

• Kulturowa

Typy polityki ludnościowej

Celem polityki ludnościowej jest uruchamianie czynników wzrostu bądź ograniczania liczby urodzeń (sterowanie rozwojem ludzkości). Ma to sprzyjać równowadze demograficzno-ekonomicznej, czyli harmonii pomiędzy liczbą i strukturą ludności a możliwościami i potrzebami społeczno-gospodarczymi państwa. Stąd rozróżniamy trzy typy polityki ludnościowej:

• politykę pronatalistyczną - działania zmierzające do zwiększenia liczby urodzeń; celem tej polityki jest osiągnięcie największego liczebnego wzrostu ludności z pominięciem jakościowej strony tego procesu

• politykę antynatalistyczną - działania zmierzające do ograniczenia wzrostu liczbowego ludności; celem tej polityki jest utrzymanie reprodukcji zawężonej

• politykę neutralną (umiarkowaną) - dąży do zachowania istniejącej sytuacji ludnościowej; celem tej polityki jest dbałość o stronę jakościową procesów ludnościowych, przebiegających w ramach reprodukcji proste

Reasumując sytuacja demograficzna współczesnego świata staje się coraz bardziej złożona. Rośnie szybko globalna liczba ludności, choć ten wzrost nie jest równomiernie rozłożony na poszczególne kontynenty. Proces ten dotyczy przede wszystkim krajów biednych, rozwijających się. W państwach wysoko rozwiniętych obserwujemy proces starzenia się tamtejszych społeczeństw. Polityka ludnościowa stawia wyraźne cele społeczeństwu, aby stwarzać warunki do zagwarantowania „zastępczości pokoleń”, stałe podnoszenie stanu jakości życia - kulturowe, zdrowotne. Kontrolowanie migracji, aby nie dopuścić do terytorialnego zniekształcenia struktury ludności według płci i wieku.Ważnym elementem do rozważań w zakresie polityki ludnościowej są prognozy demograficzne, które powinny trafiać do odbiorców, pokazywać co się dzieje z naszym społeczeństwem, funkcjonowaniem rodziny.

Jeden z najważniejszych punktów tego tematu uważam proces starzenia się ludności. Dopiero od niedawna dokonujemy kroków, które przekonują i umożliwiają kobietą, nastawionym głównie na karierę zawodową, do posiadania potomstwa. Nie „wykorzystujemy” jeszcze niestety osób w starszym wieku produkcyjnym, ani doświadczeń życiowych ludzi w wieku poprodukcyjnym, cieszących się niejednokrotnie dobrym zdrowiem i chęcią do aktywnego działania. Nie zapominajmy również o ludziach w podeszłym wieku. Włączając ich do czynnego życia społecznego i zawodowego osiągają satysfakcję, zadowolenie z życia, chronić ich to będzie od samotnej bezczynności, która niekorzystnie wpływa na stan fizyczny i psychiczny.

Bibliografia:

1. Pod red. naukową H. Domański, Encyklopedia Socjologii 2 K-N Wyd. Komitet Socjologii PAN and Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, s. 137

2. A. Giddens, Socjologia, wyd. naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 631

3. J.Z. Holzer, Demografia, wydanie III zmienione, PWE, Warszawa 1989, s. 112

4. A. Kurzynowski „Polityka społeczna”, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie - Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2003, s. 11

5. W. Ratyński, Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce, tom 1, wyd. Centrum doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., Warszawa 2003, s. 193,194

6. W. Ratyński , Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce, tom 1, wyd. Centrum doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., Warszawa 2003, s. 223

7. E. Rosset, Perspektywy demograficzne Polski., s. 374

8. Pod red. S. Skorupki, wyd. PWN, Mały słownik Języka Polskiego, Warszawa 1969, s. 110

9. Praca zbiorowa pod redakcją B. Szlachty, Słownik społeczny, wyd. WAM, Kraków 2004, s. 113

10. W. Turnowski, Polityka społeczna, Gdańsk Wyższa Szkoła Humanistyczna, Gdańsk 2008, s. 66-81

11. Mały rocznik statystyczny, Główny urząd statystyczny, Warszawa 2003, tab. 18, http://www.stat.gov.pl/gus/45_2144_PLK_HTML.htm

12. Wyniki badań GUS, Materiał na konferencje prasową w dniu 29 stycznia 2007r.

13. Trwanie życia w 1998 roku, wyd. GUS, Warszawa 1999, s. 7-8

14. Rzeczpospolita” z 12.07.02 r.

15. http://pl.wikipedia.org/wiki/Polska

16. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html#People

17. http://209.85.129.132/search?q=cache:4GwmwrADd2sJ:umcs.net.pl/index.php%3Fact%3DAttach%26type%3Dpost%26id%3D382+trzy+typy+polityki+ludno%C5%9Bciowej&hl=pl&ct=clnk&cd=8&gl=pl

Mały słownik Języka Polskiego, pod red. S. Skorupki, wyd. PWN, Warszawa 1969, s. 110

Encyklopedia Socjologii 2 K-N, pod red. naukową H. Domański, Wyd. Komitet Socjologii PAN and Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, s. 137

A. Kurzynowski „Polityka społeczna”, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie - Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2003, s. 11

http://pl.wikipedia.org/wiki/Polska

Wyniki badań GUS, Materiał na konferencje prasową w dniu 29 stycznia 2007r.

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html#People

J.Z. Holzer, Demografia, wydanie III zmienione, PWE, Warszawa 1989, s. 112

W. Ratyński, Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce, tom 1, wyd. Centrum doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., Warszawa 2003, s. 193,194

http://pl.wikipedia.org/wiki/Polska

A. Giddens, Socjologia, wyd. naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 631

Mały rocznik statystyczny, Główny urząd statystyczny, Warszawa 2003, tab. 18, http://www.stat.gov.pl/gus/45_2144_PLK_HTML.htm

E. Rosset, Perspektywy demograficzne Polski., s. 374

W. Ratyński , Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce, tom 1, wyd. Centrum doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., Warszawa 2003, s. 223

Trwanie życia w 1998 roku, wyd. GUS, Warszawa 1999, s. 7-8

„Rzeczpospolita” z 12.07.02 r.

Praca zbiorowa pod redakcją B. Szlachty, Słownik społeczny, wyd. WAM, Kraków 2004, s. 113

http://209.85.129.132/search?q=cache:zIpjpyUc-MgJ:www.sciaga.pl/prace/getattach.html%3Faid%3D19447+CECHY+II+transformacji+demograficznej&hl=pl&ct=clnk&cd=1&gl=pl&lr=lang_pl

http://209.85.129.132/search?q=cache:4GwmwrADd2sJ:umcs.net.pl/index.php%3Fact%3DAttach%26type%3Dpost%26id%3D382+trzy+typy+polityki+ludno%C5%9Bciowej&hl=pl&ct=clnk&cd=8&gl=pl

1

---