CELE OGÓLNE I SZCZEGÓŁOWE.
OPERACJONALIZACJA CELÓW SZCZEGÓŁOWYCH
Cele nauczania
świadomie założone efekty, które pragniemy uzyskać w wyniku kształcenia;
zamierzone właściwości uczniów, wyrażające się opanowaniem przez nich określonych czynności.
„Gdy nie jesteś pewien dokąd zmierzasz, łatwo wylądujesz gdzie indziej -
- i nawet się o tym nie dowiesz...”
Robert Mager: Przygotowywanie celów dydaktycznych, 1962
Cele kształcenia i wychowania |
|||
Cele ogólne |
Cele kierunkowe |
Cele etapowe |
Cele szczegółowe |
np.: Podstawa programowa |
np.: Program nauczania |
np.: Program nauczania Plan realizacji treści kształcenia (w tradycyjnym ujęciu: Rozkład materiału nauczania) |
np.: Plan metodyczny (w tradycyjnym ujęciu: konspekt lekcji) |
Cele operacyjne
np.: Plan realizacji treści kształcenia, Plan metodyczny |
Operacjonalizacja celów - zamiana celów ogólnych na operacyjne. W toku operacjonalizacji cele ogólne ulegają następującym zmianom:
sprecyzowanie - pozbawienie wyrażeń ogólnikowych, służących ozdobie, niejasnych
uszczegółowienie - zamiana lakonicznego hasła celu ogólnego w kilka celów szczegółowych, wyrażonych rozwiniętymi zdaniami bądź równoważnikami zdań; jednoznaczne określenie pojedynczej, wykonalnej, obserwowalnej i mierzalnej czynności ucznia
konkretyzacja - możliwie dokładne określenie zarówno sytuacji, w jakiej działanie się dokonuje, jak i stanu końcowego, do którego działanie zmierza,
upodmiotowienie - uczynienie podmiotem zaangażowanego, twórczego i odpowiedzialnego za własne działania ucznia osiągającego założony cel.
PROCEDURA OPERACJONALIZACJI CELU OGÓLNEGO
wg Roberta Magera
Analiza znaczenia celu ogólnego.
Niezbędne jest jego zapisanie, odczytanie go i rozważenie sensu zawartych w nim stwierdzeń, wyobrażenie sobie uczniów w pełni osiągających ten cel.
Luźne zapisy celów operacyjnych.
W toku burzy mózgów należy wynotować wszystkie zachowania, jakie cechują uczniów osiągających cel ogólny.
Selekcja i klasyfikacja luźnych zapisów.
Wybieramy zapisy dotyczące czynności ucznia, a nie jego przejściowych stanów lub stałych cech osobowości. Porządkujemy te czynności wg dziedzin i kategorii taksonomii celów kształcenia.
Określenie warunków wykonywania czynności (sytuacji odniesienia), tj. sytuacji (życiowej, zawodowej), w której uczeń będzie wykonywał daną czynność po jej opanowaniu. Opis tej sytuacji może być zawarty w celu operacyjnym.
Określenie wymagań co do biegłości wykonywania czynności (standardów).
Wymagania dotyczyć mogą czasu wykonywania, dopuszczalnych błędów, norm jakości. Także i one mogą znaleźć się w celu operacyjnym.
Zredagowanie celów operacyjnych.
Ważne jest, by sformułowane cele były zwięzłe i jasne, co można sprawdzić przez próbę zakomunikowania ich nauczycielom bądź uczniom.
PRZEPIS NA TWORZENIE CELÓW OPERACYJNYCH
Weź cel ogólny.
Upiec urodzinowe ciasto.
Określ i nazwij czynności, których wykonanie ma być uważane za osiągnięcie celu.
By upiec urodzinowe ciasto
należy wykonać następujące operacje (czynności):
Wybrać rodzaj ciasta.
Kupić produkty.
Przyrządzić ciasto.
Upiec je.
Opisz istotne warunki, w jakich każda z czynności ma być wykonana. Zadbaj o
używanie dokonanych czasowników operacyjnych, KONIECZNIE!
Marta upiecze.
określenie podmiotu działania, KONIECZNIE!
Marta upiecze.
dostarczenie dodatkowych danych (co należy zrobić, kiedy, dla kogo, w jaki sposób, po co itp.),
KONIECZNIE!
Jutro po południu Marta upiecze Jankowi urodzinowy tort.
d. wskazanie niezbędnych do wykonania danej czynności urządzeń,
NIEKONIECZNIE
Jutro po południu Marta upiecze Jankowi w prodiżu
urodzinowy tort.
e. określenie ograniczeń.
NIEKONIECZNIE
Jutro po południu Marta samodzielnie upiecze w prodiżu
urodzinowy tort Janka.
Ustal kryteria jakości i sprawności, których spełnienie pozwoli uznać czynność za wykonaną i opanowaną.
NIEKONIECZNIE
Jutro po południu Marta w godzinę samodzielnie upiecze
w prodiżu Jankowi urodzinowy piętrowy tort z bitą śmietaną.
OPERACJONALIZACJA CELÓW DYDAKTYCZNYCH
PODMIOT DZIAŁAŃ
KTO?
..., uczeń, ...., trener,
....., nauczyciel, ......,
edukator, .......
CZYNNOŚĆ
CO ROBI?
kategoria taksonomiczna:
U. recytuje, wylicza, ...............,
U. streszcza, dobiera, ............,
U. analizuje, porównuje, ........,
D. U. ocenia, interpretuje, .... .
PRZEDMIOT DZIAŁAŃ
CO?
U. recytuje wiersz Szymborskiej
U. określa przypadki rzeczownika
U. analizuje przyczyny upadku powstania
U. porównuje liczby
U. interpretuje tekst źródłowy
U. ocenia czyn Lorda Jima
WARUNKI DZIAŁANIA
(DANE, ŹRÓDŁA, WYPOSAŻENIE, URZĄDZENIA,
OGRANICZENIA itp.)
JAK? GDZIE?
U. recytuje z pamięci wiersz Szymborskiej
U. w 1. akapicie tekstu wskazuje rzeczowniki
U. w 1. akapicie tekstu wskazuje cztery rzeczowniki
U. w 1. akapicie tekstu poprawnie wskazuje 80%
występujących tam rzeczowników
U. analizuje wskazane w tekście źródłowym
przyczyny upadku powstania .....
U. pod mikroskopem porównuje budowę
pantofelka i rozwielitki
U. przy czterdziestokrotnym powiększeniu
porównuje budowę pantofelka i rozwielitki
U. przepływa basen stylem grzbietowym
KRYTERIA DZIAŁANIA (JAKOŚĆ, SPRAWNOŚĆ)
ILE? KIEDY? JAKIE?
U. wskaże trzy wspólne elementy zbioru
U. w ciągu tygodnia nauczy się na pamięć wiersza
U. w I semestrze przygotuje projekt
U. skoczy w dal co najmniej 1,20 m
CECHY CELU OPERACYJNEGO
odpowiedni
jednoznaczny
wykonalny
obserwowalny
mierzalny
upodmiotowiony
komunikatywny
określony czasem
PIĘĆ ZASAD OPERACJONALIZACJI
(wg Bolesława Niemierki)
Zasada 1.
Poszanowanie osobowości ucznia
(nie ignorować prawa ucznia do zajmowania własnego stanowiska w wielu kwestiach i do przeżywania uczuć zgodnie ze stanowiskiem).
Zasada 2.
Umiar w uszczegóławianiu
(tj. uszczegółowienie nie może być prowadzone aż do poziomu pojedynczych wiadomości i jednostkowych zastosowań umiejętności).
Zasada 3.
Zachowanie celu ogólnego w pamięci
(okaże się przydatny jako uogólnienie celów operacyjnych).
Zasada 4.
Otwartość zbioru celów operacyjnych
(życie przynosi możliwości realizacji celu ogólnego w nowy sposób, dlatego zbiór celów operacyjnych nigdy nie powinien być traktowany jako zamknięty, ostateczny, należy wykorzystać nieoczekiwane, wartościowe inicjatywy uczniów).
Zasada 5.
Pełna realizacja celów operacyjnych
(operacjonalizacja jest bardzo pracochłonna, ale nie można się zadowolić wyłącznie etapem planowania bez zamiaru pełnej realizacji).
CELE KSZTAŁCENIA
(ujęcie taksonomiczne wg B. Niemierki, 1991)
PRAKTYCZNE |
POZNAWCZE |
WYCHOWAWCZE |
|||
POZIOM |
KATEGORIA |
POZIOM |
KATEGORIA |
POZIOM |
KATEGORIA |
I |
A. Naśladowanie |
I |
wiadomości |
I |
A. Uczestnictwo w działaniu |
DZIAŁANIA |
B. Odtwarzanie działania |
WIADOMOŚCI |
B. Zrozumienie wiadomości /wyjaśnianie/ |
DZIAŁANIA |
B. Podejmowanie działania |
II UMIEJĘTNOŚCI |
C. Sprawność działania w stałych warunkach /typowych/ |
II UMIEJĘTNOŚCI |
C. Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych |
II POSTAWY |
C. Nastawienie na działanie |
|
D. Sprawność dzia- łania w zmiennych warunkach |
|
D. Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemo- wych |
|
D. System działań /internalizacja wartości/ |
PROCES OPERACJONALIZACJI CELÓW KSZTAŁCENIA
/DZIEDZINA POZNAWCZA/
OGÓLNY |
|
T A K S O N O M I A |
D |
|
C E L E |
O P E R A C Y J N E |
D |
Cele wymagające problemowego stosowania wiadomości |
|
|
|
C |
|
|
|
C |
Cele wymagające typowego stosowania wiadomości |
|
|
|
B |
|
|
|
B |
Cele wymagające wyjaśniania |
|
|
|
A |
|
|
|
A |
Cele wymagające zapamiętania |
SPRAWDZENIE
TRAFNOŚCI I KOMUNIKATYWNOŚCI
Operacjonalizacja celów nauczania jest zamianą celu ogólnego na odpowiadającą mu wiązkę celów operacyjnych.
Taksonomia celów kształcenia jest narzędziem służącym analizie trafności procesu operacjonalizacji.
W toku operacjonalizacji cel ogólny ulega:
sprecyzowaniu, 2. uszczegółowieniu, 3. konkretyzacji, 4. odarciu z otoczki emocjonalnej (literackości).
(B. Niemierko, 1991)
TAKSONOMIA CELÓW NAUCZANIA
Poziom I. Kategoria A: Zapamiętanie wiadomości |
UCZEŃ ... |
Wiadomości mogą dotyczyć terminologii, faktów, praw i teorii naukowych, konwencji klasyfikacji, kryteriów oceny, zasad działania, procedur i algorytmów, metodologii badań. W każdym przypadku uczeń uzyskuje gotową wiedzę, wymagającą co najwyżej pewnego przegrupowania dla powiązania z wiedzą poprzednio uzyskaną. Wiadomości są zapamiętane, gdy uczeń jest w stanie odszukać je w pamięci, sprawdzić kompletność i ewentualnie uzupełnić, przedstawić w formie ustnej lub pisemnej albo też wykorzystać w praktycznym działaniu. Na szczególną uwagę zasługują wiadomości dotyczące sposobów działania, to jest rozpoznawania sytuacji, formułowania planu działania, modyfikacji działania stosownie do okoliczności, oceny wyników działania. Uczeń powinien nam powiedzieć lub pokazać, „jak to zrobić”, ale niekoniecznie musi umieć wykonać daną czynność. Tego rodzaju wiadomości praktyczne rzadko są zawarte w podręcznikach. Zdobywa się je przez przekaz ustny i przez obserwację czyjegoś lub własnego działania. |
A |
Poziom I. Kategoria B: Zrozumienie wiadomości |
|
Kategoria ta obejmuje elementarny poziom zrozumienia wiadomości, pozwalający na operowanie wiadomością w zakresie uznanym za niezbędny na danym szczeblu nauczania przedmiotu. Główne rodzaje wymaganych operacji są następujące:
Informacja, która ulega przetworzeniu w czynnościach z kategorii rozumienia wiadomości, może być pamiętana przez ucznia lub dostarczona mu na poczekaniu. Informacja o sposobie dokonywania przetwarzania musi być jednak w głównej części zapamiętana, gdyż inaczej przedłużałoby się ono ponad miarę. W tym sensie zrozumienie opiera się na zapamiętaniu i taksonomia jest hierarchiczna w zakresie dwu najniższych kategorii. |
B |
Poziom II. Kategoria C: Zastosowanie wiadomości w sytuacjach typowych |
|
Zastosowanie wiadomości jest to osiągnięcie wyniku o bezpośrednim lub potencjalnym znaczeniu praktycznym, oparte na prawidłowym zrozumieniu sytuacji, dostępnych danych, zasad i procedur działania oraz rodzaju oczekiwanego rozwiązania. Skuteczność czynności wyraża się tu trafnością i dokładnością wyniku. Sytuacja, w której czynność jest wykonywana, nie powinna odbiegać od sytuacji, w jakiej czynność była ćwiczona. Także wzór czynności opanowany w toku ćwiczeń nie powinien ulegać zbyt daleko idącym modyfikacjom. Nie znaczy to jednak, że zastosowanie wiadomości może ograniczać się do odtwarzania wzoru z pamięci. Czynności całkowicie nawykowe należą do najniższej kategorii celów nauczania - zapamiętania wiadomości. |
C |
Poziom II. Kategoria C: Zastosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych |
|
Ta najwyższa kategoria celów nauczania obejmuje złożone procesy umysłowe służące znalezieniu potrzebnego rozwiązania w sytuacji zasadniczo nowej dla ucznia. Są tu wykorzystywane wiadomości z różnych dziedzin, a rozwiązanie jest zawsze w pewnym stopniu twórcze. Na zastosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych składają się trzy główne rodzaje czynności:
W złożonej czynności zastosowania wiadomości w sytuacjach problemowych mieści się jedna lub więcej czynności zastosowania wiadomości w sytuacji typowej. Konieczność sprowadzenia sytuacji problemowej do sytuacji typowych stanowi o różnicy między kategoriami D i C taksonomii. |
D |
Cele wyrażone wieloznacznie
oraz przy użyciu czasowników operacyjnych
Taksonomia celów nauczania wg B.Niemierki |
Określenie wieloznaczne |
Określenie konkretne (czasowniki operacyjne) |
|
I Poziom wiadomości |
A. Zapamiętanie wiadomości |
Wiedzieć .......................... |
nazwać ...................................................... zdefiniować .............................................. wymienić .................................................. zidentyfikować ......................................... wyliczyć ................................................... ................................................................... |
|
B. Zrozumienie wiadomości |
Rozumieć .......................... |
streścić ...................................................... wyjaśnić .................................................... zilustrować ............................................... rozróżnić ................................................... ................................................................... |
II Poziom umiejętności |
C. Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych |
Kształtować .......................... |
rozwiązać .................................................. skonstruować ............................................ zastosować ................................................ porównać .................................................. sklasyfikować ........................................... narysować ................................................. scharakteryzować ..................................... zmierzyć ................................................... wybrać sposób .......................................... określić ..................................................... zaprojektować .......................................... wykreślić .................................................. ................................................................... |
|
D. Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych |
Kształtować .......................... |
dowieść ..................................................... przewidzieć .............................................. zanalizować ............................................. wykryć ...................................................... ocenić ....................................................... zaproponować .......................................... zaplanować ............................................... |
wzrost samodzielności ucznia
oprac. K. Ciżkowicz i J. Ochenduszko, 1986
LISTA CZASOWNIKÓW WYRAŻAJĄCYCH DZIAŁANIA,
POMOCNYCH PRZY FORMUŁOWANIU
CELÓW KSZTAŁCENIA
analizować określać rekonstruować ważyć
badać opisywać rozdzielać weryfikować
decydować opowiadać rozkładać włączać
definiować organizować rozróżniać wnioskować
diagnozować oznaczać rozwiązywać wprowadzać
dobierać planować rozwijać wskazywać
dostarczać podkreślać sortować współpracować
ewaluować podtrzymywać sprawdzać wstawiać
formułować pomagać stawiać wybrać
identyfikować połączyć stwierdzać wyciągnąć
ilustrować porównywać sugerować wykazywać
informować porządkować syntetyzować wykonywać
integrować praktykować śledzić wykrywać
izolować prognozować szacować wykreślać
kierować prowadzić trzymać wymieniać
komunikować przechowywać tworzyć wypełniać
konstruować przeciwstawiać uczestniczyć wyszczególniać
kontrolować przedstawiać ułatwiać wytyczać
krytykować przegrupować umieszczać wyznaczać
manipulować przekonywać umiejscawiać zachęcać
mierzyć przeliczać unikać zamknąć
mobilizować przetłumaczyć uogólniać zakładać
modyfikować przygotować upraszczać zapobiegać
nazywać przyjmować ustalać zastosować
objaśniać odpowiedzialność usunąć zaszczepiać
obliczać przynosić utrzymywać zbudować
oceniać przytaczać uzasadniać zestawiać
oczyszczać pytać uzyskiwać zmieniać
odróżniać redagować użytkować zmniejszać
odpowiadać redukować używać zrobić
Uczeń wymienia trzy najistotniejsze
przyczyny wybuchu II wojny światowej wskazane w tekście źródłowym
Uczeń na podstawie tekstu źródłowego wymienia
przyczyny wybuchu II wojny światowej
Uczeń wymienia
przyczyny wybuchu II wojny światowej
Uczeń
wymienia ......
Uczeń .......