NARODZINY INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ. Tragiczne doświadczenia II wojny światowej sprawiły, iż proces unifikacji kontynentu europejskiego może być jedynym skutecznym środkiem przeciwdziałania konfliktom zbrojnym. W tym czasie i kontekście pojawiła się myśl stworzenia struktury, która umożliwiłaby kierowanie przemysłem węglowym w Europie. Wybór tego właśnie sektora gospodarki nie był przypadkowy: kontrola nad bazą surowcową przemysłu ciężkiego stawała się niejednokrotnie zaczynem konfliktów zbrojnych w Europie.
Ideę tę rozwinął francuski polityk Jean Monnet (1888-1979), były wysoki urzędnik działającej w okresie międzywojennym Ligi Narodów. Świadomy niedoskonałości tej organizacji, wiedział, że po II wojnie światowej współpraca europejska powinna opierać się na strukturze organów nie podlegających władzy poszczególnych rządów. Zainspirowany tymi poglądami francuski minister spraw zagranicznych Robert Schuman ogłosił 9 maja 1950 roku deklarację, która stała się podstawą Planu Schumana, uchodzącego za oficjalny początek historii Wspólnot Europejskich.
Inicjatywy przedstawione w Planie Schumana spotkały się z pozytywnym przyjęciem sześciu rządów europejskich: Francji, Niemieckiej Republiki Federalnej, Belgii, Holandii, Luksemburga i Włoch. Stały się one podstawą wszczęcia negocjacji przez sześć wymienionych państw, które doprowadziły do podpisania, w dniu 18 kwietnia 1951 roku, Traktatu Paryskiego ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS). Traktat ten wszedł w życie 25 lipca 1952 roku.
TRAKTAT PARYSKI. Według Traktatu Paryskiego, do głównych zadań Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali należy racjonalizacja produkcji oraz dystrybucji w ramach wspólnego rynku węgla, stali i żelaza. Składający się z preambuły i 100 artykułów Traktat Paryski określił podstawowe zasady współpracy między państwami członkowskimi, które opierają się na czterech zakazach:
nakładania ceł eksportowych i importowych, opłat o podobnym charakterze lub ograniczeń ilościowych w obrocie węglem i stalą;
stosowania środków lub praktyk dyskryminujących niektórych producentów, nabywców lub konsumentów;
przyznawania subwencji lub innych form pomocy państwowej;
stosowania praktyk restrykcyjnych dotyczących podziału lub eksploatacji rynków.
Traktat ustanowił ponadpaństwową strukturę organizacyjną Wspólnoty. Jej organami odtąd były:
Wysoka Władza - organ egzekucyjny;
Specjalna Rada Ministrów - organ odpowiedzialny za harmonizację działań Wysokiej Władzy i rządów państw członkowskich;
Wspólne Zgromadzenie, w skład którego wchodziło 78 członków, sprawujących kontrolę polityczną Wspólnoty;
Trybunał Sprawiedliwości zapewniający poszanowanie i zastosowanie Traktatu oraz przepisów wykonawczych.
Ponieważ Traktat o EWWiS podpisano na 50 lat od momentu wejścia w życie, wygaśnie on w dniu 23 lipca 2002 roku. Wolą państw członkowskich jest nie przedłużanie czasu jego obowiązywania i włączenie treści tego aktu w ramy Traktatu o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej.
Zachęcone sukces EWWiS, państwa członkowskie nie ustawały w poszukiwaniu nowych formuł integracyjnych. Jednak nie wszystkie z nich doszły do skutku. Nie ziściły się, między innymi, plany wojskowego zintegrowania państw członkowskich w ramach Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO), zainicjowane w lutym 1951 roku, ani nieco późniejsze plany politycznego zintegrowania poprzez powołanie Europejskiej Wspólnoty Politycznej (EWP). Projekt Traktatu o EWP został przyjęty w 1953 roku, lecz nie został on ratyfikowany przez Francję. Tak więc zarówno sukcesy, jak i porażki, które zdeterminowały proces integracji, doprowadziły z jednej strony do rezygnacji z integracji politycznej i wojskowej, z drugiej zaś do zacieśnienia współpracy państw członkowskich w kolejnych dziedzinach gospodarki.
W dniach 1-2 czerwca 1955 roku w Messynie odbyło się spotkanie ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich EWWiS. Podjęto tam decyzję o poszerzeniu zakresu materialnego integracji gospodarczej poprzez utworzenie nowych wspólnot (tzw. rezolucja z Messyny). Na konferencji powołano komitet międzyrządowy pod kierownictwem ministra spraw zagranicznych Belgii Paula-Henriego Spaaka, który zajął się opracowaniem koncepcji stworzenia integracji sektorowej w dziedzinie energii atomowej oraz wzmocnienia współpracy gospodarczej mającej doprowadzić do powstania wspólnego rynku. Efektem prac był tzw. Raport Spaaka z 1956 roku, który stał się podstawą negocjacji zmierzających do opracowania nowych traktatów integracyjnych.
W dniu 25 marca 1957 roku w Rzymie sześć państw członkowskich należących do EWWiS podpisało Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) oraz Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (EURATOM). Oba Traktaty Rzymskie weszły w życie 1 stycznia 1958 roku.
TRAKTATY RZYMSKIE. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą, liczący w wersji oryginalnej 248 artykułów, wyposażył Wspólnotę w osobowość prawną, umożliwiając jej podejmowanie działań zarówno w sferze prawa krajowego państw członkowskich, jak i na arenie międzynarodowej. Ponadto, w odróżnieniu od Traktatu Paryskiego mającego obowiązywać przez 50 lat, Traktat o EWG został zawarty na czas nieokreślony, co sprawia, że utworzenie Wspólnoty i przeniesienie na nią praw suwerennych jej członków jest nieodwołalne i nieograniczone czasowo.
Głównymi celami przyświecającymi sygnatariuszom Traktatu było:
popieranie harmonijnego rozwoju działalności gospodarczej całej Wspólnoty;
promowanie stałego rozwoju gospodarczego Wspólnoty i stabilizacji gospodarek państw członkowskich;
dążenie do systematycznego i szybkiego podnoszenia poziomu życia społeczeństw tych państw;
stopniowe zbliżanie polityk gospodarczych państw członkowskich w celu utworzenia wspólnego rynku.
Stworzenie wspólnego rynku dla wszystkich towarów i usług, nie zaś tylko dla wyselekcjonowanych sektorów gospodarki, stało się odtąd podstawowym zadaniem ekonomicznym i politycznym. Traktat o EWG postulował w tym celu potrzebę stopniowego znoszenia wszelkich barier i ograniczeń dotychczas dzielących rynki sześciu państw członkowskich, tak aby ostatecznie wprowadzić wspólną taryfę celną i ustanowić Unię Celną (co nastąpiło 1 lipca 1968 roku). Traktat o EWG wprowadził ponadto cztery podstawowe swobody mające za zadanie zwiększenie elastyczności funkcjonowania Wspólnoty. Były to:
swoboda przepływu towarów;
swoboda przepływu osób;
swoboda przepływu usług;
swoboda przepływu kapitału.
Traktat przewidywał realizację celów Wspólnoty przez, między innymi:
ustanowienie wspólnej polityki handlowej, Wspólnej Polityki Rolnej oraz wspólnej polityki transportowej;
wprowadzenie reżimu niezakłóconej konkurencji;
utworzenie Europejskiego Funduszu Społecznego;
powołanie Europejskiego Banku Inwestycyjnego.
Traktat ustanowił cztery instytucje Wspólnoty:
międzyrządową Radę Ministrów jako organ prawodawczy;
ponad narodową Komisję pełniącą funkcje wykonawcze;
międzyparlamentarne Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne będące organem deliberującym i w pewnym zakresie kontrolnym;
ponad narodowy Trybunał Sprawiedliwości.
Funkcje pomocnicze miały ponadto pełnić Komitet Gospodarczy i Społeczny (ECOSOC) oraz Trybunał Obrachunkowy.
Drugi z Traktatów Rzymskich ustanawiający EURATOM, w przeciwieństwie do Traktatu o EWG, regulował wyłącznie problematykę jednego specyficznego sektora - produkcji i eksploatacji energii atomowej. Traktat ten, liczący 225 artykułów, został zawarty na czas nieokreślony, zaś głównym jego zadaniem było zapewnienie szybkiego wzrostu przemysłu nuklearnego i tym samym ukształtowanie wspólnego rynku energii atomowej. Cel ten miał być wspierany przez rozwój badań, ujednolicenie norm bezpieczeństwa oraz ułatwianie inwestycji służących rozwojowi energetyki jądrowej we Wspólnocie. Traktat o EURATOMIE przewidział powołanie odrębnych struktur organizacyjnych, odzwierciedlających układ instytucjonalny zaproponowany przez Traktat o EWG.
Od chwili wejścia w życie Traktatów Rzymskich funkcjonowały równolegle trzy wzajemnie powiązane Wspólnoty: EWWiS, EWG i EURATOM. Utrzymywanie olbrzymiego aparatu administracyjnego, powielanego w strukturze i odrębnego dla każdej ze Wspólnot nie było właściwym rozwiązaniem, dlatego też, wraz z podpisaniem Traktatów Rzymskich, przeprowadzono fuzję niektórych instytucji Wspólnot, mianowicie Zgromadzeń Parlamentarnych i Trybunałów Sprawiedliwości. W konsekwencji pojawił się jednolity Parlament Europejski (ta nazwa obowiązywała od 1962 roku) i wspólny dla wszystkich trzech organizacji Trybunał Sprawiedliwości. Fuzja pozostałych instytucji nastąpiła w momencie podpisania Układu o Fuzji w dniu 8 kwietnia 1965 roku. Na mocy tego Traktatu utworzono jednolitą Radę Ministrów Wspólnot i jednolitą Komisję Europejską.
JEDNOLITY AKT EUROPEJSKI
Rozwój terytorialny Wspólnot oraz materialne postępy w procesie integracji sprawiły, iż od połowy lat 80-tych, pilnym zadaniem stała się rewizja struktur i celów współpracy między państwami członkowskimi. W maju 1985 roku Konferencja w Mediolanie formalnie rozpoczęła cykl negocjacji nad zmianami podstaw funkcjonowania Wspólnot oraz nad przygotowaniem nowego traktatu o współpracy politycznej i bezpieczeństwie europejskim.
Dyskusja trwała do lutego 1986 roku. Pomimo panującej zbieżności poglądów wśród uczestników rozmów, nie zwyciężyły odważniejsze projekty konstrukcji przyszłej Unii. Wobec tego, skupiono się na budowaniu realnych podstaw dla osiągnięcia tego celu w przyszłości. Realnym efektem negocjacji stał się Jednolity Akt Europejski, podpisany w Luksemburgu 17 lutego 1986 roku i w Hadze 28 lutego tego samego roku. Akt wszedł w życie 1 lipca 1987 roku.
Jednolity Akt Europejski to Traktat stosunkowo krótki, liczy zaledwie 34 artykuły. Stanowi on jednak najbardziej istotny dokument prawny o charakterze konstytucyjnym od czasu powołania Wspólnot. Znaczący jest fakt, że już w artykule 1 dokumentu, jego sygnatariusze dają wyraz swej zdecydowanej woli przekształcania całości łączących ich stosunków w Unię Europejską. Jednolity Akt Europejski daje ponadto wyraz ideologii leżącej u podstaw systemów politycznych państw członkowskich. Deklaruje on:
poszanowanie zasad demokratycznych w stosunkach krajowych;
przestrzeganie prawa;
poszanowanie praw człowieka;
konieczność utrzymania pokoju na arenie międzynarodowej;
zapewnienie bezpieczeństwa w Europie;
zapewnienie wzajemnej solidarności w wyrażaniu wspólnych interesów oraz niezależności w ich obronie.
Ponadto, na podstawie Jednolitego Aktu Europejskiego został rozwinięty i zmodyfikowany system prawa Wspólnot poprzez:
zwiększenie uprawnień Parlamentu Europejskiego wskutek wprowadzenia wymogu współdziałania Parlamentu z Radą Ministrów (ówczesna Rada Unii Europejskiej) przy określonych zagadnieniach;
poszerzenie katalogu spraw podlegających głosowaniu przy zastosowaniu kwalifikowanej większości głosów w Radzie Ministrów;
stworzenie podstaw prawnych dla działania Rady Europejskiej, Europejskiej Współpracy Politycznej oraz Sądu Pierwszej Instancji (utworzonego 1 stycznia 1989 roku);
rozwinięcie materialnych kompetencji Wspólnot w celu osiągnięcia wspólnego rynku wewnętrznego do końca 1992 roku oraz wzmocnienia współpracy w zakresie kształtowania Unii Gospodarczej i Walutowej.
TRAKTAT O UNII EUROPEJSKIEJ
Jednolity Akt Europejski stał się nowym impulsem do pogłębiania więzi integracyjnych, które miały w rezultacie doprowadzić do stworzenia Unii Europejskiej. Po przeprowadzeniu wstępnej debaty, podjęto decyzję o zorganizowaniu szeregu równoległych konferencji międzyrządowych dotyczących przede wszystkim podstawowych założeń Unii Gospodarczej i Walutowej oraz Unii Politycznej. Pierwsze dwie konferencje rozpoczęły swe obrady w Rzymie 15 grudnia 1990 roku.
Negocjacje przygotowawcze wyraźnie pokazały, że nie da się zrealizować koncepcji Unii bez wzajemnych ustępstw i kompromisów ze strony państw członkowskich. Wyrazem takich ustępstw i kompromisów stał się Traktat o Unii Europejskiej podpisany w Maastricht 7 lutego 1992 roku. Traktat ostatecznie wszedł w życie po jego ratyfikowaniu przez wszystkie państwa członkowskie w dniu 1 listopada 1993 roku.
Główne cele Traktatu z Maastricht zostały określone następująco:
popieranie zrównoważonego wzrostu gospodarczego i społecznego poprzez tworzenie przestrzeni bez granic wewnętrznych;
wzmocnienie spójności gospodarczej i społecznej;
wprowadzenie Unii Gospodarczej i Walutowej, która pociągnie za sobą ustanowienie jednolitej waluty;
urzeczywistnianie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa;
zdefiniowanie Wspólnej Polityki Obronnej, która mogłaby sukcesywnie doprowadzić do utworzenia wspólnych sił zbrojnych;
wzmożenie ochrony praw i interesów obywateli państw członkowskich poprzez wprowadzenie instytucji obywatelstwa Unii Europejskiej;
rozwijanie ścisłej współpracy w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.
Konstrukcja Traktatu z Maastricht opiera się na trójczłonowej strukturze tematycznej, podzielonej na "filary". Pierwszy filar tworzą przepisy powiększające zakres kompetencji już istniejących Wspólnot Europejskich. Drugi filar stanowią postanowienia dotyczące Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, zaś trzeci filar obejmuje postanowienia dotyczące koordynowania polityk w ramach wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.
TRAKTAT AMSTERDAMSKI
Mimo głębokich zmian jakie wprowadzono w Maastricht wiele kwestii pozostało otwartych lub niesprecyzowanych. Sam Traktat o Unii Europejskiej przewidywał wyraźnie konieczność zwołania kolejnej konferencji międzyrządowej w 1996 roku (Maastricht 2), chociaż nie ustalał dokładnie problematyki, którą miałaby się ona zająć. Spotkanie inauguracyjne konferencji odbyło się 29 marca 1996 roku w Turynie. Zasadnicze rozbieżności między państwami członkowskimi doprowadziły do przyjęcia projektu nowelizacji Traktatów Założycielskich Wspólnot oraz Unii Europejskiej dopiero 17 czerwca 1997 roku, podczas szczytu Rady Europejskiej w Amsterdamie. Ostateczny tekst Traktatu zaaprobowano 2 października 1997 roku. Po zakończeniu trwającej ponad półtora roku procedury ratyfikacyjnej Traktat wszedł ostatecznie w życie w dniu 1 maja 1999 roku.
Traktat Amsterdamski, liczący 11 artykułów, odwołuje się do struktury trzech filarów Unii, zmieniając nieco ich zawartość. Na przykład pewne kwestie dotyczące polityki imigracyjnej i azylowej zostały przesunięte z filara trzeciego do filara pierwszego, i tym samym poddane jurysdykcji Trybunału Sprawiedliwości.
Jednakże oczekiwania, które łączono z tym Traktatem zostały, pod wieloma względami, niespełnione. Przede wszystkim nie zdołano wypracować kompromisu co do reform instytucjonalnych, jak również struktur decyzyjnych w Unii. Dotyczyło to zwłaszcza kwestii:
określenia nowej zasady ważenia głosów w Radzie UE;
zwiększenia roli głosowania większością kwalifikowaną w Radzie UE;
zredukowania efektu "deficytu demokracji" w pracach Parlamentu Europejskiego;
zmniejszenia ilości komisarzy i deputowanych do Parlamentu Europejskiego w związku z perspektywą rozszerzenia Unii.
Stosunkowo niewielkie zmiany instytucjonalne zmodyfikowały jedynie zakres uprawnień Parlamentu Europejskiego oraz wzmocniły pozycję Przewodniczącego Komisji Europejskiej. Przewidziano również powołanie Wysokiego Przedstawiciela do Spraw Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, pełniącego jednocześnie obowiązki Sekretarza Rady UE.
Niemniej jednak, szczyt Amsterdamski wskazał główne kierunki dalszych reform Unii, które miały się skupić na zagadnieniach dotyczących:
praw podstawowych obywateli Unii;
swobody poruszania się w obrębie Unii;
ograniczenia przestępczości;
walki z bezrobociem;
ochrony środowiska naturalnego.
TRAKTAT NICEJSKI
Wobec pewnych niedostatków Traktatu Amsterdamskiego, kwestie koniecznej reformy instytucjonalnej stały się głównym priorytetem państw członkowskich. Ponadto, należało również sformalizować zamiar rozszerzenia Unii Europejskiej. W związku z tymi postulatami, Komisja Europejska przedstawiła na szczycie Rady Europejskiej w Luksemburgu, w dniu 13 grudnia 1997 roku, dokument zwany Agendą 2000. Określa on strategię wzmocnienia Unii Europejskiej w kontekście rozszerzenia, a ponadto, zakłada przeprowadzenie reformy systemów zatrudnienia, wspólnej polityki rolnej i instytucji Unii. Dodatkowo, Agenda 2000 podkreśliła konieczność rozwoju badań naukowych, społeczeństwa informacyjnego i skutecznej ochrony środowiska naturalnego. Po wielu sporach i dyskusjach, Agenda 2000 została ostatecznie zaaprobowana przez Radę Europejską na szczycie w Berlinie w dniach 24 - 25 marca 1999 roku. Z kolei na szczycie w Kolonii, który odbył się 4 czerwca 1999 roku, ustalono, iż nowa konferencja międzyrządowa poświęcona kwestiom instytucjonalnym odbędzie się w roku 2000.
Seria konferencji międzyrządowych rozpoczęła się w dniu 14 lutego 2000 roku pod patronatem prezydencji portugalskiej, a dalsze przygotowania prowadzono pod nadzorem prezydencji francuskiej. Doprowadziły one do szczytu Rady Europejskiej w Nicei, w dniach 7 - 11 grudnia 2000 roku, gdzie został ostatecznie zatwierdzony tekst nowego Traktatu.
Traktat Nicejski, podobnie jak Traktat Amsterdamski, jest serią zmian nowelizujących Traktat z Maastricht oraz Traktat o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej. Poprawki wniesione do istniejących Traktatów dotyczą między innymi:
procedury stosowanej w wypadku groźby naruszenia przez państwo członkowskie podstawowych zasad, na których opiera się Unia Europejska;
kwestii związanych z tworzeniem Wspólnej Polityki Europejskiej w dziedzinie Bezpieczeństwa i Obrony;
przyjęcia Europejskiej Agendy Socjalnej;
utworzenia i przyszłej roli EUROJUST, jednostki zajmującej się współpracą narodowych organów ścigania państw członkowskich.
Poza poprawkami do poszczególnych artykułów poprzednich Traktatów, podjęto również nowe postanowienia dotyczące ściślejszej współpracy pomiędzy państwami członkowskimi. Większość zmian jest wynikiem rozszerzenia zakresu decyzji podejmowanych przy zastosowaniu większości kwalifikowanej. Zmiany te dotyczą funkcjonowania Parlamentu Europejskiego, Komisji Europejskiej, Trybunału Obrachunkowego, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. W sposób zasadniczy zmodyfikowano przede wszystkim zasady funkcjonowania Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji. Zmiany te nie są bezpośrednio uzależnione od faktu rozszerzenia Unii Europejskiej i staną się obowiązujące wraz z wejściem w życie Traktatu Nicejskiego.
Ponadto, szczyt Nicejski przedstawił rozwiązania powiązane wprost z perspektywą przyjęcia nowych członków do Unii Europejskiej. Dotyczą one przede wszystkim procedur głosowania i podziału wpływów w poszczególnych instytucjach rozszerzonej Unii. Na przykład, zmiana w ważeniu głosów w Radzie UE spowodowała przyznanie Polsce takiej samej liczby głosów, którą dysponować będzie Hiszpania (27), sytuując Polskę w gronie sześciu największych państw członkowskich, mających zasadniczy wpływ na decyzje podejmowane w ramach Rady UE.
PROCES ROZSZERZANIA
PIERWSZE ROZSZERZENIE - ROK 1973
W trakcie prac nad powołaniem Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) Wielka Brytania była zainteresowana utworzeniem luźniejszej formy współpracy gospodarczej. Brytyjczycy obawiali się zarówno ograniczenia praw suwerennych, jak i osłabienia zarówno więzi z państwami zrzeszonymi w brytyjskiej Wspólnocie Narodów oraz tzw. "specjalnych stosunków" ze Stanami Zjednoczonymi. Zaproponowali więc utworzenie strefy wolnego handlu, w ramach której zniesione zostałyby cła, ale każdy z członków zachowałby pełną swobodę utrzymywania stosunków handlowych z krajami trzecimi. Propozycja ta nie zadowoliła jednak "szóstki", dążącej do ściślejszej integracji w ramach tworzonej Wspólnoty. W związku z tym w 1960 roku Wielka Brytania powołała wraz z kilkoma państwami nie należącymi do EWG Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA), w skład którego weszły: Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria i Szwecja.
Wbrew oczekiwaniom Wielkiej Brytanii, członkostwo w EFTA nie wpłynęło znacząco na umocnienie pozycji Londynu na arenie międzynarodowej ani nie zapobiegło spowalnianiu wzrostu gospodarczego. Sukces EWG oznaczał dla państw pozostających poza tą strukturą groźbę izolacji w Europie i utratę wpływu na rozwój sytuacji na kontynencie, a także zmniejszenie konkurencyjności ich towarów na jednoczącym się rynku.
Już w połowie 1961 roku dwa państwa EFTA (Dania i Wielka Brytania) oraz Irlandia złożyły wnioski o przyjęcie do Wspólnot Europejskich. W 1962 roku do grupy kandydatów do pierwszego rozszerzenia dołączyła Norwegia.
Jednak proces integracji został wstrzymany w styczniu 1963 roku z powodu sprzeciwu Francji. Francuskie veto motywowane było częściowo względami gospodarczymi, lecz decydującą rolę odegrały kwestie natury politycznej. Zdaniem Charlesa de Gaulle'a, przystąpienie Wielkiej Brytanii do EWG spowodowałoby bowiem zasadniczą zmianę układu sił wewnątrz Wspólnoty i osłabienie nie tylko pozycji Francji w jej obrębie, ale także spójności i efektywności działania EWG.
Wraz z odrzuceniem wniosku o członkostwo Wielkiej Brytanii we Wspólnotach w 1963 roku, zawieszono negocjacje również z pozostałymi kandydatami. Rokowania wznowiono dopiero po rezygnacji Charlesa De Gaulle'a ze stanowiska prezydenta Francji.
W 1967 roku Wielka Brytania wznowiła starania o członkostwo w EWG, jednak proces poszerzenia tej struktury został ponownie zablokowany przez Francję. Dopiero w grudniu 1969 roku podczas konferencji szefów państw i rządów krajów członkowskich EWG w Hadze wyrażono warunkową zgodę na wznowienie rokowań z Wielką Brytanią. Rozpoczęte w 1970 roku negocjacje doprowadziły do osiągnięcia porozumienia.
Negocjacje członkowskie wznowiły także Irlandia i Dania. Warto podkreślić, że gospodarki obu państw cechowało silne powiązanie z gospodarką brytyjską. Ponadto zarówno Duńczycy, jak i Irlandczycy poszukiwali nowych rynków zbytu, zwłaszcza na produkty rolno-spożywcze, które, pozbawione subsydiów i obłożone cłami, nie mogły stanowić konkurencji dla produktów francuskich czy holenderskich na wspólnotowym rynku.
Traktat o przystąpieniu do EWG i EURATOM-u Danii, Norwegii, Wielkiej Brytanii i Irlandii podpisano 22 stycznia 1972 roku wraz z traktatem o przystąpieniu tych państw do Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Po zakończeniu procedury ratyfikacyjnej traktaty akcesyjne weszły w życie 1 stycznia 1973 roku. Z tym dniem "szóstka" przekształciła się w "dziewiątkę". Norwegia, z powodu negatywnego wyniku referendum, nie złożyła dokumentów ratyfikacyjnych. Nowo przyjęte państwa zobowiązały się do przyjęcia wszystkich zobowiązań, wynikających z członkostwa we Wspólnotach. Wyznaczono pięcioletni okres przejściowy dla określenia ram czasowych procesu dostosowania - zakończył się on 1 stycznia 1978 roku. Ustalono także harmonogram stopniowego zniesienia opłat celnych na towary importowane pomiędzy Wspólnotą w pierwotnym składzie a nowymi państwami członkowskimi: każda stawka celna została zmniejszona do 80% stawki podstawowej z dniem 1 kwietnia 1973 roku, a następnie miała być zmniejszana jeszcze czterokrotnie aż do lipca 1977 roku. Zniesienie ceł eksportowych zaplanowano na początek 1974 roku. Nowym państwom członkowskim przyznano swobodę w podejmowaniu decyzji dotyczących niektórych kwestii związanych z przepływem kapitału. Irlandia i Wielka Brytania uzyskały możliwość odraczania liberalizacji bezpośrednich inwestycji dokonywanych w państwach członkowskich przez osoby posiadające prawo pobytu w odpowiednio Irlandii lub Wielkiej Brytanii (na okres 2 lat) oraz odraczania liberalizacji niektórych przepływów kapitałowych o charakterze osobistym (m. in. darowizn i inwestycji w nieruchomości) na okres 30 miesięcy. Danii natomiast przyznano prawo do odraczania liberalizacji nabywania przez osoby nie posiadające prawa pobytu w Danii obligacji wyrażonych w koronach duńskich oraz nabywania przez osoby posiadające prawo pobytu zagranicznych papierów wartościowych będących przedmiotem obrotu na giełdzie duńskiej. Po uzyskaniu członkostwa w Unii Europejskiej Dania wynegocjowała także derogację dotyczącą nabywania na jej terenie tzw. secondary residences (domów letniskowych). Derogacja ta przewiduje zakaz nabywania wspomnianych nieruchomości przez osoby nie będące duńskimi obywatelami. Wyjątek od tej zasady przewidziano dla obywateli państw członkowskich UE, których do zakupu secondary residences uprawnia minimum 5-letni pobyt stały w Danii. Ponadto Irlandia wynegocjowała prawo utrzymania do początku 1985 roku systemu regulującego montaż i import pojazdów samochodowych, stosowanego na podstawie przepisów własnej ustawy z 1968 roku. Protokoły dodatkowe uregulowały także szczegółowe kwestie importu przez Wielką Brytanię z państw Wspólnoty Brytyjskiej określonych produktów żywnościowych (m. in. cukru, masła i sera).
Ogólnonarodowe referenda w sprawie członkostwa we Wspólnotach odbyły się w Irlandii, Danii i Norwegii. Za przystąpieniem do tego ugrupowania opowiedziało się 83% Irlandczyków i 63% Duńczyków. W Norwegii wynik referendum był negatywny: przeciw przystąpieniu opowiedziało się 53,5% głosujących. Wśród przyczyn odrzucenia członkostwa we Wspólnotach Norwegowie wskazywali troskę o suwerenność i środowisko naturalne, ochronę łowisk, sektora energetycznego, obawę przed spadkiem poziomu życia i konkurencją rolniczych produktów wspólnotowych.
DRUGIE ROZSZERZENIE - ROK 1981
Grecja wystąpiła z wnioskiem o członkostwo we Wspólnotach w 1975 roku. W 1976 roku rozpoczęły się trwające cztery lata negocjacje akcesyjne. Decyzja ta uwarunkowana była przywróceniem systemu demokratycznego w Grecji i w konsekwencji wychodzeniem z politycznej izolacji. Członkostwo we Wspólnotach miało zagwarantować stabilność demokracji, a także modernizację zacofanego przemysłu i rolnictwa oraz nowe rynki zbytu dla krajowej produkcji.
Podobnie jak w przypadku Wielkiej Brytanii, Danii i Irlandii, w wyniku negocjacji przewidziano pięcioletni okres przejściowy na dostosowanie do standardów wspólnotowych, między innymi stopniową likwidację ceł obowiązujących jeszcze przy imporcie produktów z krajów EWG i ujednolicenie poziomu zewnętrznej taryfy celnej Grecji z taryfą zewnętrzną EWG. Jedynie w nielicznych przypadkach (swobodny przepływ pracowników, wolny import brzoskwiń i pomidorów) okres przejściowy wydłużono do 7 lat. Różnice w cenach produktów greckich i wspólnotowych miały być wyrównane za pomocą systemu opłat kompensacyjnych. Ponadto specjalny mechanizm kompensacyjny przewidziany był także w odniesieniu do niektórych świeżych owoców i warzyw. Grecja zyskała możliwość odroczenia liberalizacji w pewnych kwestiach związanych ze swobodnym przepływem kapitału: między innymi inwestycji bezpośrednich oraz inwestycji w nieruchomości w dotychczasowych państwach członkowskich Wspólnot, realizowanych przez osoby zamieszkałe w Grecji (do końca 1985 roku). Na ten sam okres Grecja wynegocjowała prawo do zachowania krajowych rodzajów pomocy publicznej w formie przejściowej w dziedzinie rolnictwa. Został także wprowadzony mechanizm wyrównawczy dla importu do pozostałych członków Wspólnoty owoców i warzyw pochodzących z Grecji.
Na mocy układu podpisanego 28 maja 1979 roku, z dniem 1 stycznia 1981 roku Grecja stała się dziesiątym państwem członkowskim Wspólnot.
TRZECIE ROZSZERZENIE - ROK 1986
Hiszpania i Portugalia złożyły wnioski o członkostwo we Wspólnotach w 1977 roku. Podobnie jak w przypadku Grecji, w ich staraniach integracyjnych decydującą rolę odegrały względy polityczne: troska o stabilność przywróconej demokracji i zabezpieczenie przed powrotem rządów autorytarnych. Oczekiwano także, że członkostwo w strukturach jednoczącej się Europy zapewni rozwój gospodarki i regionów, zwiększony napływ kapitału i inwestycji oraz wzrost dochodów z turystyki.
Negocjacje akcesyjne pomiędzy państwami członkowskimi Wspólnot a Hiszpanią i Portugalią trwały znacznie dłużej niż w przypadku Grecji. Oba państwa kandydujące rozpoczęły rokowania pod koniec lat siedemdziesiątych. Najważniejszymi kwestiami podczas prowadzonych rozmów były: liberalizacja obrotów towarowych, rolnictwo, rybołówstwo i sprawy związane z polityką społeczną i zatrudnieniem.
W rezultacie rokowań przewidziano okres przejściowy pozwalający na dostosowanie nowych członków do zasad obowiązujących we Wspólnotach. Pełna liberalizacja handlu towarami przemysłowymi została przewidziana dopiero na 1993 rok (z założeniem, że 50% obniżka taryfy celnej nastąpi w roku 1989). Odmiennie dla obu państw kandydujących rozwiązana została kwestia ograniczeń ilościowych w handlu: Hiszpania zachowała prawo do utrzymania części ograniczeń w okresie od 2 do 7 lat, natomiast Portugalia wynegocjowała trzyletni okres przejściowy na likwidację systemu licencji importowych i eksportowych oraz dwuletni na zniesienie kontyngentowania importu samochodów. Ponadto podjęto decyzję o kontroli przez okres 3-4 lat eksportu hiszpańskich wyrobów tekstylnych i stalowych, przy jednoczesnym subsydiowaniu restrukturyzacji hutnictwa. W zakresie swobody świadczenia usług Portugalia zyskała prawo wprowadzania ograniczeń w działalności gospodarczej w sektorze transportu osobowego i turystyki (do końca 1988 roku) oraz w sektorze kinematografii (do końca 1990 roku). Natomiast w przypadku swobodnego przepływu kapitału w Portugalii do końca 1992 roku została odroczona liberalizacja inwestowania w nieruchomości przez osoby osiadłe w innych państwach członkowskich. W przypadku Hiszpanii okres przejściowy w obszarze swobody przepływu kapitału trwał 5 lat i dotyczył między innymi inwestycji bezpośrednich dokonywanych w innych państwach członkowskich przez osoby zamieszkałe w Hiszpanii w związku z nabywaniem i użytkowaniem nieruchomości oraz nabywaniem papierów wartościowych. W zakresie unii celnej dla obu państw przyjęto siedmioletni okres przejściowy, trwający do 1992 roku, podczas którego zniesiono cła zewnętrzne - cła między Wspólnotami Europejskimi a Portugalią i Hiszpanią - oraz dostosowano cła zewnętrzne nowych państw członkowskich do Wspólnej Taryfy Celnej.
Dla poszczególnych grup produktów rolnych w Traktacie Akcesyjnym przewidziano różne okresy przejściowe, a zakładana pełna integracja w sektorze rolnictwa miała nastąpić dopiero w 1996 roku. W ciągu siedmiu lat miały zostać zniesione cła na większość produktów rolnych eksportowanych przez Hiszpanię i Portugalię, przy jednoczesnym zastosowaniu systemu kwot kompensacyjnych - mechanizmu wyrównującego ceny produktów. Podobny okres przejściowy ustalono na produkty rybne. W odniesieniu do handlu tzw. produktami wrażliwymi, na przykład eksportu hiszpańskiej oliwy i wina oraz importu z EWG mleka, przetworów mlecznych oraz pszenicy, okres przejściowy wydłużono do 10 lat. Hiszpania zachowywała prawo do utrzymania ograniczeń ilościowych na import pewnych grup towarów z krajów trzecich (między innymi niektórych warzyw i owoców - do końca 1989 roku oraz mąki, kasz i skrobi do końca 1995 roku). W przypadku Portugalii 7-10-letni okres przejściowy obejmował 85% produkcji rolnej. Dostosowanie portugalskiego rynku rolnego podzielono na dwa etapy: od 1 marca 1986 roku do końca 1990 roku i od 1991 roku do końca 1995 roku. W tym okresie Portugalia zobowiązała się do dostosowania zasad dotychczas obowiązujących na rynku wewnętrznym w odniesieniu do między innymi organizacji rynku mleka, wołowiny, wieprzowiny, owoców, warzyw i zbóż oraz zasad przyznawania tym produktom pomocy dla eksportu lub subwencji. Ponadto modernizacja portugalskiego rolnictwa miała zostać finansowana przy pomocy specjalnego programu rozwoju w wysokości 700 mln ECU.
W zakresie spraw socjalnych Hiszpania i Portugalia nabyły prawo do korzystania ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego z dniem akcesji. W przypadku obu państw okres przejściowy w swobodnym przepływie pracowników ustalono na 7 lat, z wyjątkiem swobody przepływu osób między nowymi członkami a Luksemburgiem, gdzie okres ten miał wynosić 10 lat.
Przystąpienie Hiszpanii i Portugalii uważane jest za najtrudniejsze rozszerzenie Wspólnot do tej pory. Wśród dotychczasowych członków Wspólnot pojawiały się wątpliwości związane przede wszystkim ze wzrostem kosztów działalności struktury powiększonej o nowe państwa, które wiązały się z przeznaczeniem znacznych nakładów na modernizację przemysłu, infrastruktury oraz rozwój regionów najsłabiej rozwiniętych. Obawiano się, że koszty te będą niewspółmierne do korzyści politycznych płynących z poszerzenia. Z kolei w państwach kandydujących wątpliwości budziła wysokość nakładów poniesionych w procesie dostosowawczym. Przy podejmowaniu decyzji o poszerzeniu Wspólnot o Hiszpanię i Portugalię w państwach członkowskich przeważyły względy polityczne, a przede wszystkim perspektywa powiększenia obszaru stabilnej demokracji w Europie oraz wpływów Wspólnoty na południu Europy. W dniu 12 czerwca 1985 roku w Madrycie i Lizbonie nastąpiło podpisanie traktatów, na mocy których Hiszpania i Portugalia od 1 stycznia 1986 roku stały się pełnoprawnymi członkami EWG i dwóch pozostałych Wspólnot.
CZWARTE ROZSZERZENIE - ROK 1995
Na początku lat 90-tych wnioski o przyjęcie do Wspólnot złożyły: Austria, Finlandia, Szwecja i - ponownie - Norwegia. Po raz pierwszy rozszerzenie następowało na nowych zasadach, określonych w artykule O Traktatu o Unii Europejskiej, który został podpisany w dniu 7 lutego 1992 roku w Maastricht i zyskał moc wiążącą 1 listopada 1993 roku. Artykuł ten, wprowadzając jednolite członkostwo w Unii zamiast członkostwa w poszczególnych Wspólnotach, wpłynął na zmiany w procedurze negocjacji: w stosunku do państwa kandydującego toczyło się bowiem jedno postępowanie, a nie, jak dotychczas, oddzielne postępowania w sprawie członkostwa w EWG i EURATOM-ie oraz w EWWiS. Drugą nowością był wymóg uzyskania zgody Parlamentu Europejskiego.
Wniosek o członkostwo jako pierwsza z tej grupy złożyła Austria (17 lipca 1989 roku), następnie Szwecja (1 lipca 1991 roku), a w 1992 roku Finlandia (18 marca) i Norwegia (25 listopada). Na początku lat 90-tych Wspólnoty stały u progu utworzenia wspólnej polityki gospodarczej i walutowej oraz ustanowienia wspólnej polityki zagranicznej. Członkostwo w tak dynamicznie rozwijającej się strukturze wiązało się zatem nie tylko z zapewnieniem nowym kandydatom korzyści ekonomicznych, ale także z umocnieniem ich międzynarodowej pozycji.
Zbliżony poziom rozwoju gospodarek państw kandydujących i członkowskich oraz wieloletnia współpraca ze Wspólnotami w ramach strefy wolnego handlu i od 1994 roku w ramach Europejskiego Obszaru Gospodarczego (stanowiącego formę współpracy gospodarczej EWG - EFTA) pozwoliły na szybsze osiągnięcie porozumienia w rokowaniach niż to miało miejsce w przypadku poprzedniego rozszerzenia. Kandydaci zobowiązali się do przyjęcia całości przepisów wspólnotowych odnoszących się do czterech swobód jednolitego rynku (swobody przepływu osób, kapitału, usług i towarów). W stosunku do kwestii bezpieczeństwa, ochrony zdrowia i środowiska naturalnego uzgodniono wprowadzenie czteroletniego okresu przejściowego w przypadkach, gdy w nowo przyjmowanych państwach obowiązywałyby w tych dziedzinach standardy wyższe, niż wspólnotowe i jeżeli utrudniałyby one swobodny przepływ towarów. Możliwość zachowania owych standardów przez 4 lata wiązać się jednak miała ze zniesieniem kontroli celnej. W ciągu wyżej wymienionego okresu państwa rozszerzonej "piętnastki" miały zweryfikować obowiązującą w tym zakresie legislację.
Podobnie w zakresie Wspólnej Polityki Rolnej Austria, Finlandia i Szwecja zaakceptowały wspólnotowe zasady i zobowiązały się do dostosowania cen swoich produktów rolnych do poziomu wspólnotowego zasadniczo od dnia przystąpienia do Unii i z jej pomocą finansową (inne działania dostosowawcze miały być zakończone do 1999 roku). Wyjątki od tej reguły poczyniono w zakresie weterynarii i środków ochrony roślin. Ponadto Austria i Finlandia zachowały prawo subwencjonowania rolnictwa przez 5 lat. Finlandia wynegocjowała możliwość dalszego udzielania pomocy państwowej producentom rolnym w strefie arktycznej i subarktycznej.
Austria, Finlandia i Szwecja zyskały także prawo do utrzymania w mocy przez 5 lat dotychczasowych przepisów dotyczących zakupu w danym kraju przez obywateli innych państw członkowskich UE tzw. secondary residences (domów letniskowych).
W okresie od czerwca do grudnia 1994 roku we wszystkich czterech państwach kandydujących odbyły się ogólnonarodowe referenda w sprawie integracji z Unią Europejską. W referendum austriackim 66% obywateli opowiedziało się za przystąpieniem Austrii do tej struktury, podczas gdy 30% głosujących było przeciw. Zwolennicy integracji wskazywali głównie na ogromne korzyści płynące z dostępu do unijnego rynku, przeciwnicy zaś na zmniejszanie subsydiów państwowych i ograniczanie dotychczasowej polityki neutralności.
W drugim z kolei referendum, przeprowadzonym w Finlandii w październiku 1994 roku, za członkostwem w Unii Europejskiej opowiedziało się 57% obywateli przy 43% głosów sprzeciwu. Finowie, podobnie jak Austriacy, liczyli na korzyści gospodarcze związane z członkostwem. Miało ono także zapewnić Finlandii odpowiednią pozycję polityczną w
W listopadzie 1994 roku odbyło się referendum w Szwecji. Za uczestnictwem w Unii opowiedziało się 52,2% głosujących, przeciw - 46,9%. Argumenty wysuwane przez obie grupy były podobne do wcześniej przedstawianych w Austrii i Finlandii: z jednej strony perspektywa ożywienia gospodarczego i większy wpływ na sytuację polityczną w Europie, z drugiej obawy związane z ograniczaniem subsydiów rolnych, wydatków socjalnych i obniżaniem standardów ochrony środowiska.
Po zakończeniu procedury ratyfikacyjnej do końca 1994 roku traktaty o przystąpieniu do Unii Europejskiej Austrii, Finlandii i Szwecji weszły w życie 1 stycznia 1995 roku.
Ostatnie z referendów - norweskie - ponownie dało wynik negatywny. W obu przypadkach (w 1972 roku i w 1994 roku) przewaga przeciwników integracji była stosunkowo niewielka. W 1994 roku przeciw głosowało 52,4% Norwegów (w 1972 roku - 53,5%), natomiast 47,8% głosujących opowiedziało się za przystąpieniem do Unii. Wśród przyczyn negatywnego wyniku referendum wymieniano między innymi troskę o najwyżej dotowane w Europie norweskie rolnictwo, obawy przed pogorszeniem sytuacji materialnej i spadkiem poziomu życia, dopuszczeniem rybaków z innych państw do łowisk na Morzu Północnym oraz wprowadzeniem zasad wolnej konkurencji w sektorze energetycznym (dzięki zasobom ropy i gazu Norwegia pozostaje jednym z najbogatszych państw świata).
12