Broń strzelcza, to ręczna broń służąca do miotania pocisków zaopatrzonych w grot - strzał lub bełtów. Pocisk wyrzucany jest z tej broni przy użyciu energii skumulowanej w napiętej cięciwie, zamocowanej do łęczyska i odkształcającej je.
Najstarszą znaną ludzkości bronią strzelczą jest łuk, który pojawił się już w okresie neolitu. Dziś jako broń sportowa jest używany na całym świecie, a w niektórych państwach również poluje się jeszcze przy użyciu łuków. Konstrukcje te mają ogólną zasadę działania taką samą jak pierwsze łuki prehistoryczne, jednak postęp techniczny doprowadził do tego, że niewiele przypominają pierwowzór, czy łuki średniowieczne.

Drugą bronią strzelczą, szeroko stosowaną w średniowieczu, była kusza Prostsza w użyciu, o większej sile rażenia. Raz naciągnęta była zawsze gotowa do strzału, stąd jej staropolska nazwa samostrzał. Była bronią na tyle skuteczną i niebezpieczną, że zasłużyła sobie na zakaz stosowania przeciw chrześcijanom, wydany przez Sobór Laterański w 1139 roku i potwierdzony przez papieża Innocentego III. Oczywiście nikt tego zakazu nie przestrzegał.

Łuk to jedna z najstarszych broni znanych ludzkości. Stosowany juz w epoce neolitu, wyrzuca pociski zwane strzałami ( staropol. płoszczyk), korzystając z energii zgromadzonej w cięciwie, która naciągnięta napręża dodatkowo łęczysko. Rysunek poniżej przedstawia budowę łuku, na przykładzie łuku prostego i refleksyjnego oraz budowę strzały

ramię górne ramię dolne majdan grzbiet brzusiec zaczep róg wspornik cięciwa siodełko bączek promień (brzechwa) grot pierzysko osada

Łęczysko mogło być wykonane z drewna (łuki proste były najczęściej w średniowieczu wytwarzane z cisu, jesionu lub wiązu), rogu. Już w starożytności znane były jednak łuki kompozytowe, składające się z kilku warst drewna i rogu sprasowywanych i łączonych ścięgnami i żyłami zwierzęcymi. Tak wykonany był np. asyryjski łuk angularny, który miał kształt trójkąta równoramiennego, o bardzo ostrych kątach podstawy ( w miejscach gdzie na łęczysko nakładano cięciwę). Tak również wykonaywane były łuki refleksyjne. Rysunek poniżej pokazuje łuk prosty (1) i dwa typy azjatyckich łuków kompozytowych - refleksyjny (2) i retrorefleksyjny (3). Różnią się one kształtem i budową łęczyska.
Łuki refleksyjne, używane przez mongolskich jeźdźców w średniowieczu (słowo łuk pochodzi od mongolskiego uk) były zaskoczeniem dla wszystkich przeciwników, którzy się z nimi zetknęli. Miały większy zasięg niż używane w owym czasie łuki proste, a dzięki specyficznemu sposobowi strzelania Mongołowie potrafili szyć z nich o wiele szybciej niż wrodzy łucznicy.

Łuk refleksyjny szybko zdobył dużą popularność w Polsce. Już w XV w. był w powszechnym użytku, w następnych wiekach stał się symbolem służby wosjkowej przy stroju cywilnym (wraz z sajdakiem - pojemnikiem na łuk i strzały zszytym z łubi i kołczanu ).

Natomiast na zachodzie karierę robił łuk długi - groźna broń w rękach angielskich łuczników. Jego łęczysko dochodziło do 180 cm długości, wykonywano je z drewna cisowego, orzechowego, jesionowego lub z wiązu. Cięciwa wykonana była z skręconych nici konopnych bądź lnianych. Łuk ten powstał w XIII wieku i na polu bitwy pozostał niemal do końca wieku XV. Trwający kilkanaście lat (właściwie od dziecka) trening łuczników angielskich doprowadził do tego, że byli oni w stanie na 150 metrów przebić strzałą (specjalnej konstrukcji) zbroję, celnie strzelali zaś aż na 360 metrów. Większa szybkostrzelność (od 5 do 10 strzał na minutę) nieraz dawała im zwycięstwo nad kusznikami wroga, których broń miała większy zasięg. Tak było m.in. w bitwie pod Crecy, gdzie Anglicy przy stracie około stu ludzi odnieśli druzgocące zwycięstwo nad Francuzami (stracili oni kilka tysięcy rycerstwa) oraz wynajętymi przez nich (skądinąd doskonałymi) kusznikami genueńskimi.
Właśnie z powodu wieloletniego treningu, jaki przejść musiał łucznik, by stać się pełnowartościowym "narzędziem" na polu walki, bardziej popularna od łuku stawała się kusza. Wymagała tylko krótkiego przeszkolenia i była o wiele groźniejsza dla coraz mocniej opancerzonych rycerzy.
Renesans łuku na polu walki nastąpił w Polsce w XVII wieku. Uzupełniał on w walce broń palną, której ponowne naładowanie po strzale często było niemożliwe. Używany był przez jazdę pancerną, która przygotowując pole do decydującego ataku husarii, stosowała taktykę "tatarskiego tańca" - doskok nieprzyjaciela, krótka walka, wycofanie - i tak wielokrotnie. Należy zauważyć, że europejscy rycerze po raz pierwszy zetknęli się z taką taktyką walki już w trakcie wypraw krzyżowych. Ruchliwi konni łucznicy tureccy byli nielada orzechem do zgryzienia dla przyzwyczajonej do otwartej walki na kopie, ciężkiej kawalerii krzyżowców.

Kusza (staropol. samostrzał) to, obok łuku, najczęściej stosowana w średniowieczu broń strzelcza. Znana już w starożytności - pierwsze wzmianki o niej pochodzą z Grecji z IV w.p.n.e. Znana była również Rzymianom, szeroko stosowali ją Celtowie, a nawet Chińczycy. Służyła zarówno jako broń bojowa jak i myśliwska (w obu tych rolach przetrwała zresztą do dziś).
Z kuszy miotano krótkie, grube pociski - bełty (staropol. szypy) o budowie analogicznej do budowy strzały łuku, tyle że o innych proporcjach.
Kusza posiada szereg zalet, które stawiają ją wyżej od łuku. Po pierwsze jest ona o wiele łatwiejsza w obsłudze - nie wymaga długotrwałego treningu. Po naciągnięciu może pozostawać w gotowości do strzału przez długi czas. Zapewne dlatego była ulubioną bronią rzezimieszków napadających na podróżnych - widok naciągniętej i wymierzonej kuszy działał wówczas tak jak dziś widok lufy pistoletu. Poza tym kusza miała większy zasięg ze względu na mocniejsze, twardsze łęczysko, a co za tym idzie posiadała również większą przebijalność niż łuk. Oprócz tych zalet posiadała kusza jedną podstawową wadę - jej szybkostrzelność była kilkukrotnie mniejsza niż szybkostrzelność łuku. Z tego właśnie powodu uchodzący za najlepszych w swym fachu w średniowieczu, najemni kusznicy z Genui przegrali w starciu z łucznikami angielskimi (też najlepszymi...) w bitwie pod Crecy, w trakcie angielsko-francuskiej wojny stuletniej.
Rysunek poniżej przedstawia budowę kuszy.

łoże orzech dźwignia spustowa łęczysko cięciwa kolba przycisk bełtu czopy strzemię antaba

Element nr 9 - czopy występowały w tych odmianach kuszy, gdzie cięciwa naciągana była przy pomocy urządzeń mechanicznych nakładanych na łoże. Mogła to być dźwignia zwana kozią nóżką, winda angielska lub winda niemiecka.
Winda angielska była urządzeniem opartym na systemie wielokrążka, na końcu na wspólnej osi znajdowały się dwa przeciwstawne ramiona - korby z uchwytami. Ich obracanie naciągało linki, które zamocowane były hakami do cięciwy.
Winda niemiecka (inna nazwa lewar kołowy, lewar niemiecki) była jednoramiennym urządzeniem opartym na systemie kół zębatych i zębatej listwie, po której mechanizm przesuwał się naciągając cięciwę. Kuszę z windą niemiecką przedstawia lewe zdjęcie poniżej. Obok znajduje się rysunek kusznika napinającego swą broń, jednym z pierwszych sposobów - do pasa zamocowany jest podwójny hak. Strzelec wkłada nogę w strzemię kuszy, zaczepia hak o cięciwę z obu stron łoża i wyprostowując się naciąga ją. Ten sposób był jednym z najczęściej stosowanych i był również najszybszy. Z niego korzystali również strzelcy konni.

Naciągnięta cięciwa musiała się o coś oprzeć. Opierała się do momentu naciśnięcia dźwigni spustowej o najważniejszą część kuszy - orzech. W średniowieczu orzech wykonywany był z rogu. Był to nie tylko najważniejszy element tej broni, ale również najbardziej awaryjny. Budowa mechanizmu spustowego, w skład którego wchodził orzech, została pokazana poniżej. Przerywane strzałki pokazują kierunek ruchu orzecha, spustu i sprężyny w momencie strzału.

orzech zaczep cięciwy wycięcie dla bełtu spust sprężyna zaczep spustowy

Kusza była bronią bardzo skuteczną i niebezpieczną, niwelowała przewagę opancerzonego rycerza nad uzbrojonym w nią piechurem. Była jedną z przyczyn ciągłego doskonalenia zbroi. Przez niesamowitą skuteczność kuszy Sobór Laterański w 1139 roku wydał zakaz używania jej przeciw chrześcijanom (potwierdzony później przez papieża Innocentego III). Oczywiście zakaz nic nie dał. Kusza zdobywała coraz większą popularność w całej Europie. W Polsce stanowiła podstawowe uzbrojenie strzeleckie aż do końca XV wieku, a jej użycie odnotował już Gall Anonim w opisie oblężenia Głogowa przez wojska niemieckie w 1109 roku.

---