Hubert Świętek
XVI. Ludność w prawie międzynarodowym:
I Zagadnienia ogólne dotyczące ludności:
1) Definicja.
- Określeniem „ludności państwa” obejmuje się w prawie międzynarodowym ogół osób fizycznych zamieszkujących terytorium określonego państwa i podlegających jego jurysdykcji.
- Są nimi w większości obywatele pozostający w szczególnej, stałej więzi prawnej z państwem oraz cudzoziemcy zazwyczaj przypadkowo czy okresowo przebywający na jego terytorium, a także cudzoziemcy mieszkający na stałe- mający tzw. domicyl.
- cudzoziemcy to osoby przebywające na terytorium państwa, mające obce 1 lub więcej obywatelstw lub apatrydzi
- W skład „ludności” nie wchodzi grupa tzw. cudzoziemców uprzywilejowanych, a więc osoby korzystające z przywilejów i immunitetów i nie podlegające jurysdykcji miejscowej.
2) Normy regulujące status prawny ludności.
a) Z istoty zwierzchnictwa terytorialnego wynika, iż określenie położenia prawnego ludności należy do kompetencji wewnętrznej państwa, które w swym ustawodawstwie ustala zakres praw i obowiązków obywateli, jak i cudzoziemców.
- Zgodnie z obowiązującym prawem międzynarodowym, sprawy obywatelstwa należą do wyłącznej kompetencji państwa, które w swym ustawodawstwie decyduje, jakim osobom przysługuje ono, w jaki sposób można je uzyskać i utracić, chyba, że państwo przyjmie w tym zakresie konkretne zobowiązania międzynarodowe
=> jednak ustawodawstwo zostanie zaakceptowane przez inne państwa w stopniu, w jakim zgodne jest z właściwymi umowami międzynarodowymi, zwyczajem i zasadami praw ogólnie uznawanymi w przedmiocie obywatelstwa.(konwencja haska 1930 o konflikcie ustaw w zakresie obywatelstwa),np:
- zakaz arbitralnego pozbawiania obywatelstwa
- unikania przypadków bezpaństwowości
- prawo krajowe nie może mieć charakteru dyskryminacyjnego
- stan cywilny nie może automatycznie wpływać na obywatelstwo.
b) Fakt, iż status prawny ludności regulowany jest przez ustawodawstwo wewnętrzne poszczególnych państw, nie wyklucza możliwości zawierania umów międzynarodowych o współpracy międzynarodowej w sprawach dotyczących obywateli jak i cudzoziemców.
+ nie uznawanie ustawodawstwa, jeśli sprzeczne z PM (patrz wyżej)
c) Umowy międzynarodowe zawierane są dla:
- w sprawach immunitetów
- w sprawach mniejszości narodowych
- w sprawach prawnych: zwalczania przestępczości, ekstradycji, pomocy prawnej w sprawach cywilnych i karnych,
- w sprawach formalnych obywatelstwa- harmonizowanie: zapobiegania powstawaniu podwójnego i wielorakiego obywatelstwa, regulują dostęp i położenie prawne cudzoziemców, w tym osób mających podwójne obywatelstwo i apatrydów.
- w sprawach ruchu osobowego.
- Państwa, w drodze porozumień międzynarodowych, współpracują ze sobą również w kwestiach dotyczących praw politycznych, obywatelskich, ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, zarówno jednostek, jak też grup ludności.
- Zawierane przez państwa umowy, nie są jednak umowami samowykonawczymi, zobowiązują one jedynie strony do dostosowania lub wydania odpowiednich przepisów wewnętrznych.
=>ogólnie jednak PM ma charakter dopełniający PM a sprawy ludności należą do kompetencji państwa.
d) konwencje wielostronne, np. haska 1930 o konflikcie ustaw w zakresie obywatelstwa;
1997- Rada Europy, Konwencja o obywatelstwie:
- „prawna więź między osobą a państwem i nie wskazuje na pochodzenie etniczne osoby”.
- państwo samo określa sprawy obywatelstwa, ale musi być to zgodne z PM
- zasady przyjęte co do obywatelstwa powinny uwzględniać:
* prawo każdej osoby fizycznej do posiadania obywatelstwa
*dążenie do unikania statusu bezpaństwowca
*zakaz arbitralnego pozbawiania obywatelstwa
3) Wzrastająca rola ludności.
- Ludność będąca podstawowym, niezbędnym elementem państwa, niegdyś traktowana jako przydatek terytorium, dzieląca bierne jego los, stała się współcześnie elementem aktywnym, zasadniczym, decydującym poprzez uznaną w prawie międzynarodowym zasadę samostanowienia narodów o kształcie swej państwowości, o ustroju i o losach swego terytorium narodowego.
- ważne miejsce w pracach OM, w tym ONZ.
II Nabycie i utrata obywatelstwa. Ius soli i ius sangunis
1) Pojęcie i znaczenie obywatelstwa
a) Definicja. Obywatelstwo jest to szczególny, trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z jakimś państwem, podmiotem prawa międzynarodowego.
- Europejska Konwencja o Obywatelstwie- „prawna więź między osobą a państwem i nie wskazuje na pochodzenie etniczne osoby”.
** termin „poddany”- pozostałość feudalizmu, obecna we Wspólnocie Narodów, gdzie obok obywatelstw państw wszyscy mają też status poddanego Królowej
** osoby prawne, statki morskie i powietrzne nie mają obywatelstwa, tylko przynależność państwową- termin obywatelstwo tylko dla osób fizycznych
b) Znaczenie obywatelstwa.
a) Obywatelstwo stanowi podstawę, na której opiera się ogół praw i obowiązków jednostki wobec państwa.
- obowiązek wierności i lojalności wobec państwa
- obowiązek państwa przyjmowania swoich obywateli na swoje terytorium
- obowiązek służby wojskowej, podatków
b) Powołuje ono szereg doniosłych konsekwencji w płaszczyźnie międzynarodowej.
- Państwo, z którym jednostka pozostaje w trwałym związku prawnym, sprawuje nad nią opiekę dyplomatyczną i konsularną (występowanie na forum międzynarodowym w imieniu obywateli oraz przed sądami), a w pewnych przypadkach, gdy było zobowiązane do zapobiegania naruszenia prawa, ponosi też odpowiedzialność za jej działanie.
- Obywatelstwo daje państwu podstawę do wykonania swej jurysdykcji także poza granicami kraju- na terytorium niepidlegającej niczyjej suwerenności lub na terytorium innego podmiotu (gdzie zwierzchnictwo osobowe państwa macierzystego konkuruje ze zwierzchnictwem terytorialnym, które z reguły przeważa); złamanie prawa swojego państwa w innym państwie, gdzie dany czyn nie jest zakazany, nadal pozostaje przestępstwem.
2) Sposoby nabycia obywatelstwa:
a) wskutek urodzenia (nabycie pierwotne- reszta to pochodne)
b) wskutek naturalizacji (nadanie), m.in.
c) wskutek zamążpójścia i
d)adopcji
e) poprzez reintegrację
f) poprzez zmiany terytorialne- opcję i repatriację.
g) poprzez repatriację- Polska
3) nabycie wskutek urodzenia:
=> PM zmierza, by każdy nabywał obywatelstwo przy urodzeniu i to dokładnie 1.
a) prawo krwi- ius sanguinis- obywatelstwo jednostki określa się wedle obywatelstwa rodziców (głównie państwa emigracyjne, by zachować łączność z obywatelami w 2 pokoleniu, np. Austria Hiszpania, Finlandia, Norwegia, Włochy);
- niekiedy przy stosowaniu prawa krwi podkreśla się dominującą pozycję mężczyzny
b) prawo ziemi- ius soli- obywatelstwo nabywa się wedle miejsca urodzenia i nie zależy ono od obywatelstwa rodziców (głównie państwa imigracyjne- głównie Ameryka PD)
** ale urodzenie na statku czy w samolocie traktuje się zwykle jako urodzenie na terytorium państwa przynależności.
c) współcześnie najczęściej łączy się obie zasady- obywatelem jest dziecko swoich obywateli urodzone za granicą oraz dziecko cudzoziemców urodzone w kraju, lub miesza się tak, ze jak jedno zawiedzie, to stosuje się drugie, posiłkowe, np. w Polsce.
** Polska- prawo krwi, gdy co najmniej 1 z rodziców jest obywatelem polskim+ dopuszczenie możliwości prawa ziemi, dla dziecka znalezionego lub urodzonego na terytorium RP jeśli oboje rodzice nie są znani lub ich obywatelstwo nie jest określone lub są bezpaństwowcami.
Art. 34 ust 1- Obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Inne przypadki nabycia obywatelstwa polskiego określa ustawa
4)Naturalizacja (nadanie):
a) Nabycie obywatelstwa przez neutralizacje, czyli nadanie, następuje wówczas, gdy obywatelstwo uzyskuje osoba nie mająca żadnego lub mająca obywatelstwo innego kraju.
b) Obywatelstwo można uzyskać na prośbę zainteresowanego skierowaną do odpowiedniego organu państwa,
c) Tryb uzyskania obywatelstwa określany jest przez ustawy poszczególnych państw, które wymagają spełnienia pewnych warunków.
- Najczęstszym z nich jest wymóg zamieszkiwania na terytorium danego państwa przez określony czas: 5,7 lub 10 lat (wg europejskiej konwencji o obywatelstwie- max 10)
- ze względu na unikanie podwójnego obywatelstwa, przeważnie formułuje się wymóg nie posiadania innego obywatelstwa
- Niekiedy formułuje się takie warunki jak: znajomość języka, dobre obyczaje, dobra reputacja, posiadanie środków utrzymania, związków rodzinnych itp.
e) Polska:
- Art. 137: Prezydent Rzeczypospolitej nadaje obywatelstwo polskie i wyraża zgodę na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego
- ustawa o obywatelstwie- cudzoziemiec może nabyć obywatelstwo przez uznanie za obywatela polskiego na własną prośbę, jeśli:
*zamieszkiwał przez okres 5 lat w Polsce,
*posiada urzędowe poświadczenie znajomości języka polskiego,
*nie stanowi zagrożenia dla obronności, bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego
*ma zapewnione w RP mieszkanie i utrzymanie siebie i rodziny
* złożył dowód utraty lub zwolnienia z innego obywatelstwa
5) Zamążpójście i adopcja
- do niedawna powszechną zasadą było, że kobieta automatycznie nabywała obywatelstwo kraju męża w momencie ślubu. Obecnie (konwencja o obywatelstwie kobiet zamężnych 1957) odrzucono automatyczny wpływ małżeństwa czy rozwodu na obywatelstwo, ale nadal przewiduje się tryb uproszczony w takim przypadku.
** PL- cudzoziemiec będący od 3 lat w związku małżeńskim z obywatelem polskim, nabywa obywatelstwo polskie, jeśli złoży odpowiednie oświadczenie.
- adopcja przeważnie pociąga za sobą nabycie obywatelstwa
6) Reintegracja
a) jest to odzyskanie obywatelstwa poprzedniego, w trybie uproszczonym, np. bez wymogu domicylu.
b) W Polsce- odzyskać obywatelstwo mogą:
- kobiety, które utraciły obywatelstwo polskie w skutek nabycia obcego w wyniku zamążpójścia i obecnie, po ustaniu lub unieważnieniu małżeństwa, powracają do obywatelstwa polskiego przez złożenie oświadczenie przed odpowiednim organem polskim, który wydaje akt o przyjęciu oświadczenia
7) Utrata obywatelstwa:
a) Obywatelstwo można utracić przez:
- nabycie obcego obywatelstwa,
- zwolnienie z dotychczasowego na prośbę zainteresowanego,
- przez zamążpójście,
- przez wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej obcego kraju,
- przez odmowę spełnienia obowiązku służby wojskowej
- przez pozbawienie.
- opcja
- za działanie poważnie szkodzące interesom państwa
- za nabycie obywatelstwa za pomocą oszustwa
b) Przy utracie obywatelstwa każde państwo określa w swym ustawodawstwie szczegółowe warunki, ale powinno brać pod uwagę uznane normy PM, np.:
c) Niedopuszczalne jest pozbawienie obywatelstwa ze względów rasowych, religijnych, narodowościowych czy z uwagi na poglądy.
d) należy unikać przypadków, w których utrata obywatelstwa powoduje, że jednostka staje się bezpaństwowcem.
e) Polska- art. 34 ust 2 Konstytucji- Obywatel polski nie może utracić obywatelstwa polskiego, chyba że sam się go zrzeknie i uzyska zgodę Prezydenta.
- Art. 137: Prezydent Rzeczypospolitej nadaje obywatelstwo polskie i wyraża zgodę na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego
Art. 52.:Każdemu zapewnia się wolność poruszania się po terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu.
Każdy może swobodnie opuścić terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Wolności, o których mowa w ust. 1 i 2, mogą podlegać ograniczeniom określonym w ustawie.
Obywatela polskiego nie można wydalić z kraju ani zakazać mu powrotu do kraju.
Osoba, której pochodzenie polskie zostało stwierdzone zgodnie z ustawą, może osiedlić się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na stałe.
III Kwestia tzw. podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa.
=> uważane za stan niepożądany, bo rodzący wiele problemów; PM dąży do eliminowania go. F
1) Źródła podwójnego lub wielorakiego obywatelstwa:
a) ze względu na tzw pozytywny zbieg ustaw o obywatelstwie różnych państw
- np. gdy dziecko urodzi się na terytorium uznającym zasadę prawa ziemi z rodziców będących obywatelami państwa uznającego prawo krwi. W konsekwencji będzie mieć 2 obywatelstwa.
- z powodu zamążpójścia, gdy wedle prawa ojczystego kobieta zachowuje obywatelstwo, a wedle prawa męża uzyskuje automatycznie nowe obywatelstwo
b) gdy przyzna się obywatelstwo osobie, mającej też inne
* Polska- można mieć podwójne
2) podstawy wyboru obywatelstwa:
=> trzeba wybrać, gdy sprawy np. służby wojskowej, opieki dypl
a) podstawą wyboru jest wówczas zasada rzeczywistej więzi, czyli efektywnego obywatelstw- wybiera się obywatelstwo tego państwa, z którym jednostka jest ściślej związana, gdzie mieszka, korzysta z praw publicznych i obywatelskich, wykonuje służbę wojskową czy znajduje się w służbie państwowej.
3) Konwencje w sprawie uregulowania i zwalczania podwójnego obywatelstwa:
a) dwustronne i wielostronne- np. PL- ZSRR; PL- HUN; PL- Czechosł, lata 60; w 2000-2001 wypowiedziane, bo Polska uznała podwójne obywatelstwo za dopuszczalne.
- przewidują, że osoby mające obywatelstwo obu stron mogą wybrać to, które pragną zachować (prawo opcji).
** tzw umowy Bancrofta- dla zapobieżenia trudnościom, jakie wynikały z podwójnego obywatelstwa w przypadkach nadawania obywatelstwa imigrantom bez zwalniania ich z dawnego obywatelstwa, począwszy od II połowy XIX wieku państwa europejskie zawierały z państwami amerykańskimi specjalne porozumienia, w myśl których obywatele jednej strony, którzy stali się przez neutralizację obywatelami drugiej strony i przebywali tam przez 5 lat bez przerwy, powinni być uważani przez kraj macierzysty za obywateli 2 strony.
4) Niektóre państwa nie uznają wielokrotnego obywatelstwa osób, które mają ich obywatelstwo, np. Polska do niedawna; wówczas państwo to uznaje osobę wyłącznie za obywatela swojego. Nie usuwa to jednak problemów np. opieki dyplomatycznej za granicą.
IV Apatrydzi i uchodźcy
1) Źródła bezpaństwowości:
a) negatywny konflikt ustawo obywatelstwie
- dziecko rodziców mających obywatelstwo państwa uznającego zasadę prawa ziemi urodzone w państwie uznającym zasadę prawa krwi.
- kobieta, która w przypadku zamążpójścia traci dotychczasowe a nie uzyskuje automatycznie nowego.
b) gdy jednostka utraci lub zostanie pozbawiona obywatelstwa, a nie uzyska innego
c) gdy dziecko dwojga apatrydów, urodzone w kraju zasady prawa krwi
2) sytuacja prana apatrydów:
a) niekorzystna- nie korzystają z ochrony i opieki żadnego państwa
- trudności przy przekraczaniu granicy- bo nie mają paszportu
- mogą być wydaleni
- nie mają praw politycznych i innych, przysługujących obywatelom.
b)podlegają jednocześnie prawu państwa pobytu
c) ich status prawny reguluje specjalna konwencja z 1954 roku
3) Umowy w sprawie ograniczenia bezpaństwowości:
a) KPM- 1961- Konwencja w sprawie ograniczenia bezpaństwowości- przewiduje ułatwienia w nabywaniu obyw na podstawie prawa ziemi oraz dopuszcza utratę obyw tylko, gdy zostaje nabyte inne obyw.
b) 1957- Konwencja w sprawie obywatelstwa kobiet zamężnych (odrzuca automatyczną utratę obywatelstwa w przypadku małżeństwa z cudzoziemcem)
c) konwencja haska 1930- zwolnienie z obywatelstwa (na prośbę osoby) nie powoduje utraty obywatelstwa, jeśli zainteresowana osoba nie posiada lub nie nabyła innego+ zobowiązanie do użycia prawa ziemi w przypadku, gdy dziecko inaczej nie nabywa żadnego obywatelstwa
d) PDPC 1948—każdy człowiek ma prawo do posiadania obywatelstwa
4) Uchodźctwo w okresie międzywojennym
a) duży problem- z Turcji, Rosji, państw faszystowskich
b) 1933- konwencja dotycząca międzynarodowego położenia uchodźców
1938- konwencja dotycząca statusu uchodźców z Niemiec
=> przyznają uchodźcom prawo korzystania dokumentów podróży, tzw paszportów nansenowskich (od nazwiska Wysokiego Komisarza LN ds. Uchodźców), ograniczają możliwość wydalania i dają dostęp do sądów.
5) Wysoki Komisarz ds. Uchodźców:
- 1946- utworzenie Międzynar Org ds. Uchodźców; działała do 1952
- 1 I 51- rozpoczął działalność Wysoki Komisarz, wybierany przez Zn; kadencja 4 letnia
- od 1 I 2005 jest nim Portugalczyk Antonio Guterres
6) Konwencja genewska regulująca status uchodźców 1951:
a) Uchodźca jest osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swej rasy, religii, narodowości i przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może bądź nie chce z tych powodów korzystać z ochrony tego państwa.
- Uchodźca jest również osoba, która nie ma żadnego obywatelstwa i nie znajduje się, na skutek podobnych zdarzeń, poza państwem swego zamieszkania, nie może lub nie chce z tych powodów powrócić do tego państwa. b) Konwencja zakazuje wydalania uchodźców oraz zawracania ich do granic terytoriów, na których groziłoby im niebezpieczeństwo.
- maja oni prawo do swobodnego wyznawania religii
- nie mogą ich objąć żadne nadzwyczajne środki, jeśli zostaną podjęte przeciw państwu, którego są obywatelami
- korzysta z dokumentów podróży, podobnych do paszportów nansenowksich
c) Konwencja nie stosuje się do osób, które popełniły przestępstwa przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, ciężkie przestępstwa pospolite czy winne są czynów sprzecznych z celami i zasadami ONZ
7) Konstytucja RP:
- Cudzoziemcowi, który w Rzeczypospolitej Polskiej poszukuje ochrony przed prześladowaniem, może być przyznany status uchodźcy zgodnie z wiążącymi Rzeczpospolitą Polską umowami międzynarodowymi.
V Cudzoziemcy- międzynarodowy ruch osobowy i wydalanie.
1) Dopuszczenie i pobyt cudzoziemców na terytorium innego państwa
- międzynarodowy ruch osobowy- dobrowolne przemieszczanie się osób z przekraczaniem granicy; obejmuje wyjazdy okresowe i na stałe (emigracja, czasowe migracje pracownicze, mały ruch graniczny, turystyka), wyjazdy własnych obywateli i dopuszczenie obcych na swoje terytorium
a) regulowanie dostępu do terytorium.
- Żadne państwo nie ma obowiązku wpuszczenia cudzoziemców na swe terytorium. Może zakazać wstępu, ustalić warunki.
- łatwo uzyskują zgodę na wyjazd turyści, trudno natomiast dostać zgodę na imigrację zarobkową.
- Pewne ograniczenia w tej swobodzie regulacji mogą być rezultatem dwu- lub wielostronnych umów międzynarodowych, jakie państwa zawierają w kwestiach związanych z ruchem osobowym, wprowadzające często ułatwienia.
b) Paszporty i wizy:
- zgodnie z normą zwyczajową, przekroczenie granicy odbywa się na podstawie dokumentów podróży- czyli zezwolenia na opuszczenie swojego kraju (zwykle paszportów) i zezwolenia na wjazd w postaci wizy (odpowiedniej adnotacji w paszporcie).
- paszport jest jednocześnie dokumentem poświadczającym dane osobowe i dowodem obywatelstwa
** poza paszportami zwykłymi są też dyplomatyczne, służbowe MSZ (w związku z państwowymi wizytami służbowymi), tymczasowe (powrotne dla obywateli polskich, którzy np. zgubili paszport)
** wizy mogą być różnego rodzaju- pobytowe, tranzytowe, imigracyjne (zezwalające na podjęcie pracy), służbowe (dla osób podróżujących w celach oficjalnych), dyplomatyczne
- występuje tendencja do znoszenia wiz i obowiązku paszportowego
- wydanie wizy lub odmowa zależy w zasadzie do kompetencji własnej państwa, o ile nie jest ono związane w tym zakresie umową; odmowa przyznania wizy może być w pewnych okolicznościach traktowana jako akt mało przyjazny i powodować retorsje.
** UE- swobodny przepływ osób, usług, swoboda przedsiębiorczości
=> Art. 52. Konstytucji
1. Każdemu zapewnia się wolność poruszania się po terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu.
2. Każdy może swobodnie opuścić terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
3. Wolności, o których mowa w ust. 1 i 2, mogą podlegać ograniczeniom określonym w ustawie.
4. Obywatela polskiego nie można wydalić z kraju ani zakazać mu powrotu do kraju.
5. Osoba, której pochodzenie polskie zostało stwierdzone zgodnie z ustawą, może osiedlić się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na stałe
c) Wydalenie cudzoziemców.
- Stosowanie do art. 13 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, cudzoziemiec przybywający legalnie na terytorium strony Paktu może być z niego wydalony jedynie na podstawie decyzji podjętej zgodnie z ustawą i będzie miał prawo, jeżeli ważne względy bezpieczeństwa państwowego nie przemawiają przeciwko temu, przedłużyć argumenty przeciwko swemu wydaleniu oraz domagać się ponownego zbadania swej sprawy przez właściwe władze
2) Prawa i obowiązki cudzoziemców
a) Normy regulujące położenie cudzoziemców.
- Przebywający legalnie na terytorium państwa cudzoziemcy, podlegając jago jurysdykcji, korzystają z określonych praw.
- W stosunku do cudzoziemców może mieć zastosowanie określony reżim cudzoziemców, określany w umowach (tzw umowy o obrocie prawnym, handlowe i osiedleńcze) i ustawodawstwie wew:
* klauzula narodowa (równouprawnienie ogólne), zrównująca obywateli określonego państwa w prawach cywilnych z własnymi obywatelami, albo
*klauzula największego uprzywilejowania, dająca obywatelom innego państwa takie same prawa, jakie mają lub z jakich mogą korzystać w przyszłości na terytorium tego kraju obywatele jakiegokolwiek państwa trzeciego.
* traktowanie specjalne- przyznanie cudzoziemcom ściśle określonych uprawnień, przewidzianych w prawie wew lub umowach międzynarodowych; może przewidywać zrównanie z obywatelami w konkretnych dziedzinach i wtedy można je nazwać systemem równouprawnienia szczegółowego.
* klauzula wzajemności- często zastrzeżenie do ww klauzul, że działają tylko na zasadach wzajemności
- Tendencja do zrównywania cudzoziemców w zakresie praw i obowiązków z obywatelami: Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych stanowi w art. 2, że każde państwo będące jego strona zobowiązująca się przestrzegać i zapewniać wszystkim osobom (także cudzoziemcom), które znajdują się na jego terytorium i podlegają jego jurysdykcji prawa uznane w Pakcie.
- W wyniku umów o obrocie i pomocy prawnej, obywatele drugiej strony traktowani są na zasadzie klauzuli narodowej, mają oni swobodny i nieskrępowany dostęp do sądów, prokuratury czy organów notarialnych. Z Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych wynika dla stron obowiązek zapewnienia cudzoziemcom m.in. prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego, do równości przed sądami i trybunałami.
b) Ograniczenia praw cudzoziemców.
- Pakt w art.25 przyznaje prawo uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi, korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego oraz dostępu do służb publicznych tylko obywatelom.
- Prawa przysługujące cudzoziemcom są z natury węższe niż prawa, z jakich korzystają obywatele danego państwa, podlegają tez ograniczeniom z uwagi na bezpieczeństwo lub porządek publiczny.
- Cudzoziemcy ograniczeni są w zakresie prawa posiadania własności nieruchomości i ruchomości takich jak samoloty czy statki,
- ograniczenia wykonania określonych zawodów- wielu państwach cudzoziemcy nie mogą być zatrudnieni jako kapitanowie, oficerowie lub nawet członkowie załogi statków morskich ani powietrznych i nie mogą uzyskać zezwolenia na wykonywanie tych zawodów.
c) Obowiązki cudzoziemców.
- Cudzoziemiec przebywający w obrębie jurysdykcji jakiegoś państwa jest zobowiązany do respektowania jego ustawodawstwa i zarządzeń regulujących jego pobyt.
- w sytuacjach klęsk żywiołowych jest zobowiązany do tych samych świadczeń co obywatele
- Jeśli nie korzysta z immunitetu podatkowego, nie może się uchylać od płacenia podatków i opłat celnych.
- w cześci państw cudzoziemcy stale zamieszkujący mają obowiązek odbycia służby wojskowej.
d) Wydalenie cudzoziemca:
- państwo ma prawo wydalić lub deportować (przymusowe odwiezienie do granicy) cudzoziemca, który naruszył prawo danego państwa lub którego dalszy pobyt zagraża bezpieczeństwu lub interesom państwa. Musi być to zgodne ze zobowiązaniami PM i nie dyskryminacyjne
*W protokole dodatkowym do EKPC- ogólne zasady dotyczące wydalania cudzoziemców:
- wydalenie tylko na podstawie zgodnej z prawem decyzji
- zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców
*wydalenie cudzoziemca w Polsce gdy:
- przebywa bez wymaganej wizy
- wykonuje prace niezgodnie z prawem
- nie ma środków finansowych na pobyt
- niezgodnie z prawem przekroczył lub usiłował przekroczyć granicę
- dobrowolne nieopuszczenie terytorium RP w terminie określonym w odpowiedniej decyzji
Ale: cudzoziemca nie wolno wydalać do państwa, w którym byłby narazony na prześladowania, np. z przyczyn rasowych czy religijnych
VI azyl terytorialny:
1) Definicja.
a) należy go odróżnić od azylu dyplomatycznego, który nie jest instytucją powszechnego PM, a PM Am Łac
b)Azyl terytorialny polega na udzielaniu zezwolenia na wyjazd oraz pobyt cudzoziemcom dyskryminowanych czy prześladowanym za swe przekonania i działalność polityczną, religijną lub naukową.
c) => Udzielanie azylu oznacza wyłączenie w stosunku do zainteresowanej osoby możliwości ekstradycji. Wydalenie może nastąpić tylko w sytuacji cofnięci statusu uchodźcy czy azylu.
=> ale tez w ustawie jest napisane, że cudzoziemca nie wolno wydalać do państwa, w którym byłby narazony na prześladowania, np. z przyczyn rasowych czy religijnych.
* uchodźctwo bardziej grupowe i idące w stronę samego zagrożenia, azyl indywidualny i skierowany na prześladowania.
2) Prawo ubiegania się o azyl.
a) W powszechnym prawie międzynarodowym nie ma norm regulujących instytucje azylu, więc państwa mają całkowitą swobodę w regulacji tego zagadnienia i samym udzielaniu azylu.
b) Cudzoziemiec, jeżeli nie popełnił przestępstw pospolitych lub czynów niezgodnych z celami i zasadami Narodów Zjednoczonych „ma prawo ubiegać się o azyl w innych krajach”, ale nie musi go w każdym przypadku uzyskać.
3) Rys historyczny:
a) instytucja azylu nabrała szczególnego znaczenia w czasie rewolucji fr.
FRA w 1791 stwierdziła 1 raz w historii prawo do azylu; w XIX wieku państwa przyjęły je powszechnie w swych konstytucjach
b) problem azylu nabrał szczególnej ostrości w okresie dwudziestolecia, kiedy to państwa zamykały swe granice dla emigrantów, nie chcąc psuć stosunków z pastwami faszystowskimi.
4) Azyl w praktyce polskiej.
a) Konstytucja z roku 1952 w art.88 przewidywała udzielenie azylu obywatelom państw obcych „prześladowanymi za [...] działalność w obronie pokoju, walkę narodowowyzwoleńczą lub działalność naukową”.
b) ustawa 1963- decyzja MSW z prawem delegacji
c) ustawa z 18.10.1991 r., głosi, że „obywatele innych państw i bezpaństwowcy mogą korzystać z prawa azylu na zasadach określonych ustawą”.
d) Konstytucja RP:
***Art. 56. Konstytucji: Cudzoziemcy mogą korzystać z prawa azylu w Rzeczypospolitej Polskiej na zasadach określonych w ustawie.
- Cudzoziemcowi, który w Rzeczypospolitej Polskiej poszukuje ochrony przed prześladowaniem, może być przyznany status uchodźcy zgodnie z wiążącymi Rzeczpospolitą Polską umowami międzynarodowymi.
d) Ustawa z 2003 r. o udzielaniu ochrony cudzoziemcom stanowi, iż cudzoziemiec może, na swój wniosek, otrzymać azyl w Rzeczpospolitej Polskiej, gdy jest to niezbędne do zapewnienia mu ochrony oraz gdy przemawia za tym ważny interes Rzeczpospolitej Polskiej. Zgodnie z art.51 cudzoziemca można pozbawić azylu, jeżeli: 1) ustały przyczyny, dla których azyl został udzielony; 2) prowadzi on działalność skierowaną przeciwko obronności, bezpieczeństwu państwa lub porządkowi publicznemu.
5) Deklaracja ONZ o azylu.
a) Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z roku 1948 przewiduje w art.14, że: „każdy człowiek ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego w innym kraju w razie prześladowania ”.
=> ale choć mowa o prawie korzystania z azylu jako o prawie jednostki, to decyzja o udzieleniu azylu zalezy od decyzji państwa
b) Zgromadzenie Ogólne w roku 1967 uchwaliło Deklarację w sprawie azylu terytorialnego, w którym uznało, że:
- udzielenie azylu jest pokojowym i humanitarnym aktem.
- azyl udzielony przez państwo powinien być respektowany przez inne panstwa
- Prawo do azylu nie przysługuje osobom winnym popełnienia zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości bądź innych czynów sprzecznych z celami i zasadami KNZ
c) 1977- zwołano specjalną konferencję w celu opracowania konwencji o azylu teryt, ale nie udało się wypracować projektu
6) W ostatnich latach- zaostrzenie ustawodawstwa państw zachodnich, bo zjawisko powoływania się na względy ekonomiczne dla uzyskania azylu.
VII Ekstradycja
1) Definicja.
- Ekstradycja polega na wydaniu podejrzanego lub przestępcy państwu, któremu przysługuje w stosunku do niego jurysdykcja karna, w celu osądzenia lub wykonania orzeczonej już kary.
- Góralczyk: wydanie władzom obcego państwa osoby ściganej przez te władze za popełnione przestępstwa
2) Zasady ekstradycji.
a) nie ma obowiązku wydania przestępców, chyba, że państwo wiąże umowa. A umów jest wiele, zobowiązujących do wydawania, na żądanie 2 strony, osób ściganych lub skazanych za popełnienie określonych przestępstw.
*** 1957- EK o ekstradycji
- Jak nie ma umowy, to państwo reguluje to samo.
- w sytuacji braku umowy czy normy wew zobowiązującej do ekstradycji, stosuje się przede wszystkim zasadę wzajemności.
b) Analiza umów międzynarodowych i ustawodawstw wewnętrznych pozwala ustalić w przedmiocie ekstradycji kilka zasad, które przyjęły się niemal powszechnie:
* podstawę ekstradycji stanowić może tylko czyn, który zagrożony jest karą w obu państwach;
* zasada specjalności: osobę wydaną można sądzić wyłącznie za przestępstwa, które były podstawą wydania, jak również wykonać wobec niego taką karę, do wykonania której została wydana;
* nie podlegają wydaniu osoby, które w państwie pobytu korzystają z prawa azylu, przestępcy polityczni, czasm też religijni i wojskowi (np. dezerterzy)
c) Zróżnicowana jest praktyka co do podmiotów ekstradycji:
- z reguły obywatele państwa wnioskującego lub trzeciego
- rozbieżność co do kwestii wydania własnych obywateli- większość nie wydaje, lecz sama karze (np. Polska); USA i GBR nie wprowadza rozróżnienia ze względu na obywatelstwo.
d) Praktyka międzynarodowa nie udziela jednolitej odpowiedzi na 3 podstawowe pytania: kto podlega ekstradycji, za jakie przestępstwa oraz w jaki sposób i przez kogo powinien być przedstawiony wniosek o ekstradycję.
3) Przestępstwa ekstradycyjne.
a) Stanowią one podstawę wydania i wymieniane są w umowach międzynarodowych bądź w drodze szczegółowego wyliczenia, bądź przez podanie klauzuli ogólnej z ewentualnymi wyjątkami.
b) Z reguły obejmują najpoważniejsze przestępstwa przeciwko mieniu, życiu i zdrowiu, zagrożone karą powyżej pewnego minimum- tylko najpoważniejsze, bo procedura ekstradycyjna jest kosztowna i długotrwała
c) Wśród przestępstw, które nie uzasadniają ekstradycji, zazwyczaj wskazuje się przestępstwa polityczne, rzadziej także przestępstwa wojskowe (np. dezercja) i relogijne.
4) Przestępstwa polityczne.
a) praktyka niewydawania politycznych związana z rządami rewolucji francuskiej, przyjmującymi uciekinierów.
b) Kwalifikacja, czy zachodzi przypadek przestępstwa politycznego, należy do państwa pobytu osoby, o której wydanie zwróci się inny podmiot.
c) Zależna jest w znacznej mierze od stanu stosunków między zainteresowanymi państwami.
d) W celu uniknięcia rozbieżności w kwalifikacji, a przede wszystkim uniemożliwienia sprawcą uniknięcia kary, w prawie międzynarodowym wyraźnie ustalono przestępstwa, które nie mogą być uznane za polityczne:
- Zgodnie z prawem norymberskim, należą do nich: zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i zbrodnie wojenne. (+ nakaz ekstradycji)
- Również konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z roku 1948 stwierdza wyraźnie w art..VII: „Ludobójstwo i inne czyny wymienione w art.III (zmowa, usiłowanie, podżeganie i współdziałanie) nie będą uważane za przestępstwa polityczne, jeśli chodzi o dopuszczalność ekstradycji”.
- to samo dotyczy piractwa morskiego i powietrznego oraz terroryzmu (w tym klauzula zamachowa- osoby dopuszczające się z motywów politycznych zabójstw polityków)
5) Procedura ekstradycyjna.
a) Regulowana jest w drodze umownej.
b) Najczęściej wniosek ekstradycyjny wraz z uzasadnieniem i dokumentacja przekazywany jest w drodze dyplomatycznej, choć coraz częściej komunikują się ze sobą ministerstwa sprawiedliwości i prokuratury generalne.
c) następuje podjęcie decyzji
d) Ostatnia czynnością ekstradycyjną jest przekazanie przestępcy przez władze policyjne.
6) Konstytucja RP:
Art. 55.
1. Ekstradycja obywatela polskiego jest zakazana, z wyjątkiem przypadków określonych w ust. 2 i 3.
2. Ekstradycja obywatela polskiego może być dokonana na wniosek innego państwa lub sądowego organu międzynarodowego, jeżeli możliwość taka wynika z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej lub ustawy wykonującej akt prawa stanowionego przez organizację międzynarodową, której Rzeczpospolita Polska jest członkiem, pod warunkiem że czyn objęty wnioskiem o ekstradycję:
a) został popełniony poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, oraz
b) stanowił przestępstwo według prawa Rzeczypospolitej Polskiej lub stanowiłby przestępstwo według prawa Rzeczypospolitej Polskiej w razie popełnienia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, zarówno w czasie jego popełnienia, jak i w chwili złożenia wniosku.
3. Nie wymaga spełnienia warunków określonych w ust. 2 pkt 1 i 2 ekstradycja mająca nastąpić na wniosek sądowego organu międzynarodowego powołanego na podstawie ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej, w związku z objętą jurysdykcją tego organu zbrodnią ludobójstwa, zbrodnią przeciwko ludzkości, zbrodnią wojenną lub zbrodnią agresji.
4. Ekstradycja jest zakazana, jeżeli dotyczy osoby podejrzanej o popełnienie bez użycia przemocy przestępstwa z przyczyn politycznych lub jej dokonanie będzie naruszać wolności i prawa człowieka i obywatela.
5. W sprawie dopuszczalności ekstradycji orzeka sąd.
+ KK- można odmówić ekstradycji z braku wzajemności.
7) Europejska konwencja o ekstradycji 1957- główne zasady:
a) ogólny obowiązek ekstradycji osób ściganych za popełnienie przestępstw (ale 16 wyjątków), które są zagrożone w obu państwach maksymalną karą 1 roku lub większą oraz osób skazanych na co najmniej 4 miesiące.
- jeśli osoba ścigana z kilka przestępstw, z których część nie spełnia warunków, wydanie osoby również w odniesieniu do tych przestępstw zależy od państwa wydającego
b) Wyjątki:
1. jeśli sprawa nie jest zagrożona odpowiednią karą w państwie wydającym
2. każda strona, której ustawodawstwo nie zezwala na wydanie za niektóre przestępstwa, może wyłączyć je z zakresu stosowania konwencji; inne państwa mogą wtedy stosować zasadę wzajemności.
3. nie stosuje się do przestępstw politycznych- a są nimi te wg uznania państwa wydającego; wyłączenia:
- klauzula zamachowa
- na podstawie innych umów, np. prawo norymberskie
4. nie stosuje się do przestępstw wojskowych
5. jeśli strony się tak porozumieją, to może być też wyłączenie co do przestępstw skarbowych
6. każda ze stron ma prawo odmówić wydania własnych obywateli.
-ale wtedy powinna przekazać, w odpowiednich przypadkach i na wniosek strony wnioskującej, sprawę do własnych organów karnych. Strona wnioskująca przekazuje wtedy bezpłatnie akta, informacje i dowody.
7. strona może odmówić wydania osoby za przestępstwo, które wg jej ustawodawstwa zostało popełnione w całości lub części na jej terytorium lub w miejscu traktowanym jak jej terytorium.
8. może odmówić wydania osoby, jeśli przestępstwo zostało popełnione poza terytorium strony wezwanej, ale jej ustawodawstwo nie zezwala na ściganie za dane przestępstwo popełnione poza jej granicami
9. Ne bis in idem: można odmówić, jełki postępowanie toczy się też w państwie wezwanym lub został wydany w tej sprawie wyrok lub w państwie wzywającym sprawa została umorzona wcześniej
10. można nie wydawać, jeśli wg ustawodawstwa strony wydającej sprawa się przedawniła.
11. można nie wydawać, jeśli przestępstwo jest zagrożone karą śmierci w państwie wzywającym, a w wydającym nie, chyba, że państwo wzywające zagwarantuje że nie wykona kary śmierci.
12. nie można ścigać za przestępstwa inne niż te, na które przy wydaniu wyrażono zgodę, chyba że:
- strona wydająca wyrazi zgodę lub
- osoba ostatecznie zwolniona w państwie wydania nie opuściła go w ciągu 45 dni lub powróciła
- strona wzywająca może taką osobę wydalić ze swego terytorium
- może przerwać bieg przedawnienia
- może sądzić w trybie zaocznym
13. konieczna jest zgoda państwa wezwanego na wydanie osoby, która jej sama została wydana.
14. jeśli zbieg kilku wniosków, to decyduje państwo, komu przekaże, biorąc pod uwagę wagę przestępstw, miejsce popełnienia, obywatelstwo
15 można odroczyć wydanie lub wydać warunkowo, jeśli osoba jest ścigana lub odbywa karę w państwie wezwanym.
16. jak strona wzywająca nie odbierze w ciągu 5 dni osoby wydawanej, to strona wydająca może potem odmówić jej wydania
c) wniosek sporządza się na piśmie i przekazuje w drodze dyplomatycznej
d) obowiązkowa zgoda na tranzyt, chyba, że przestępstwo polityczne lub wojskowe wg strony wezwanej do udzielenia tranzytu lub jej obywatel.
e) konwencja uchyla inne porozumienia między stronami w zakresie ekstradycji. Nie można zawierać porozumień zmieniających, a tylko uzupełniające tę konwencję- chyba, że są zastrzeżenia do Konwencji.
VIII- Obywatelstwo UE:
1) Każdy obywatel państwa UE jest jednocześnie obywatelem UE- uzupełnia obywatelstwo krajowe, a nie tworzy podwójne obywatelstwo.
2) ma charakter zależny i pozorny- od obywatelstwa państwowego
3) Jak na razie obywatelom UE przysługują wyłącznie uprawnienia i żadnych obowiązków:
- prawo do swobodnego poruszania się i przebywania na terytorium państw członkowskich
- czynne i bierne prawo wyborcze do wybranych organów municypalnych państw członkowskich oraz do Parlamentu Europejskiego w państwie członkowskim stałego pobytu, a nie w państwie obywatelstwa
- prawo do opieki dypl i kons
- prawo petycji do Parl Eur
- prawo skargi do RPO UE
- prawo dostępu do dokumentów PE, Rady UE, KE.
1