Zobowiązania

SPIS TREŚCI :

1. Pojecie zobowiązania

2. Źródła zobowiązań

3. Powstanie zobowiązań z umów

3.1 Pojęcie umowy

3.2 Rodzaje umów

3.3 Umowa przedwstępna

3.4 Dodatkowe zastrzeżenia umowne

4. Wykonanie zobowiązań

4.1 Uwagi ogólne

4.2 Miejsce i czas wykonania zobowiązania

4.3 Wykonanie zobowiązań wzajemnych

4.4 Dowód wykonania zobowiązań

5. Skutki niewykonania zobowiązania

5.1 Pojęcie odpowiedzialności kontraktowej

5.2 Ciężar dowodu

5.3 Niemożliwe świadczenia

5.4 Zwłoka dłużnika

6. Zgaśniecie zobowiązania

6.1 Uwagi ogólne

6.2 Świadczenie w miejsce wykonania

6.3 Potrącenie

6.4 Odnowienie

6.5 Złożenie do depozytu sądowego

6.6 Zwolnienie z długu

6.7 Zmiana wierzyciela lub dłużnika

1. Pojecie zobowiązana

Zobowiązanie, a mówiąc dokładniej stosunek zobowiązaniowy, jest jednym z rodzajów stosunków cywilnoprawnych, różniących się od innych swą treścią i charakterem.

Zobowiązaniem nazywamy stosunek prawny, w którym jedna ze stron (wierzyciel) może domagać się od drugiej strony (dłużnika) okreś1onego zachowania, czyli świadczenia.

Zarówno po stronie wierzyciela, jak i po stronie dłużnika może w zobowiązaniu występować kilka osób.

Świadczenie, czyli obowiązujący dłużnika sposób zachowania, może polegać na pewnym działaniu (zapłaceniu pieniędzy, wykonaniu usługi, wyda­niu rzeczy) lub na wstrzymaniu się od czynności, do których dłużnik w innych warunkach byłby uprawniony.

W stosunku zobowiązaniowym wierzycielowi przysługuje okreś1one prawo podmiotowe. Może on domagaé się od drugiej strony przysługującego mu świadczenia, a w razie potrzeby doprowadzić do przymusowego wyegzek­wowania tego świadczenia. Ponieważ wierzyciel może zadać spełnienia świad­czeń tylko od oznaczonej osoby (dłużnika), jego prawo należy do praw podmiotowych względnych.

Przysługujące wierzycielowi prawo podmiotowe nazywamy wierzytelnością, zaś ciążący na dłużniku obowiązek nazywamy długiem. Osoba fizyczna czy prawna odpowiada za długi swoim majątkiem.

Szczególnym rodzajem zobowiązań są zobowiązania solidarne. Zobowiązanie ma tylko wówczas charakter zobowiązania solidarnego, gdy wyraźnie stanowi to ustawa lub zawarta przez strony umowa — w pozostałych przypadkach zobowiązanie nie jest solidarne. Jedną z cech zobowiązania solidarnego jest to, że występuje w nim kilku dłużników lub kilku wierzycieli. Zależnie od tego, po której stronie stosunku zobowiązaniowego występuje kilka osób, mamy do czynienia z solidarnością dłużników lub solidarnością wierzycieli. Sama wielość wierzycieli lub dłużników nie czyni jednak zobowiązania solidarnym gdyż, jak wspomniano wyżej, decyduje o tym ustawa lub umowa stron

Solidarność dłużników polega na tym, ze wierzyciel może żądać całości lub części należnego mu świadczenia od któregokolwiek z dłużników albo od kilku z nich, według swojego wyboru. Zaspokojenie wierzyciela przez jednego z dłużników solidarnych powoduje wygaśnięcie zobowiązania i zwalnia z długu wszystkich dłużników. Między sobą rozliczają się oni potem w równych częściach lub w inny sposób, zgodnie z treścią łączącego ich stosunku prawnego. I tak np. według art. 441 k.c., jeżeli kilka osób dopuściło się czynu niedozwolonego, ich odpowiedzialność wobec poszkodowanego jest solidarna bez względu na stopień zawinienia i wierzyciel może dochodzié naprawienia całej szkody takie od dłużnika najmniej winnego.

Solidarność wierzycieli polega na tym, że każdy z nich może domagać się od dłużnika spełnienia całego świadczenia do swoich rąk. Dłużnik jest obowiązany to żądanie spełnić, chyba ze istnieje już prawomocne orzeczenie rozstrzygające sprawę inaczej. Spełnienie świadczenia zwalnia dłużnika z zobowiązania względem wszystkich wierzycieli. Wszystkie przepisy prawne, ogólne i szczegółowe, odnoszące się do stosunków zobowiązaniowych, tworzą prawo zobowiązaniowe.

Głównym źródłem prawa zobowiązaniowego jest księga III kodeksu cywilnego.

Prawo zobowiązaniowe dzieli się na część ogólną i część szczegółową. Cześć ogólna zawiera uregulowane odnoszące się do wszystkich stosun­ków zobowiązaniowych lub do większych ich zespołów. Natomiast przepisy czci szczegółowej normują poszczególne rodzaje zobowiązań. Tak więc na przykład przepisy o skutkach niewykonania zobowiązań nalezą do części ogólnej, natomiast w części szczegółowej odnajdziemy przepisy regu­lujące zobowiązania wynikające z umowy sprzedaży, dostawy, zlecenia.

Przepisy prawa zobowiązaniowego mają przeważnie charakter dyspo­zytywny.

2. Źródła zobowiązań

Jak wszelkie stosunki prawne, zobowiązania powstają w wyniku zdarzeń

prawnych. Źródłami zobowiązań są następujące rodzaje zdarzeń prawnych.

1) Czynności prawne. Stanowią one w obrocie cywilnym najczęstsze i najważniejsze źródło stosunków zobowiązaniowych.

Dotyczy to przede wszystkim czynności prawnych dwustronnych (umów).

2) Czyny niedozwolone, w wyniku których powstaje szkoda i naru­szenie czyjegoś prawa podmiotowego, powodują powstanie stosunku zobowiązaniowego między sprawcą lub inną osobą odpowiedzialną, a tym, komu wyrządzono szkodę. Treścią zobowiązania jest obowiązek naprawienia szkody.

3) Akty administracyjne, czyli jednostronne, indywidualne decyzje organów administracji państwowej, stanowią specjalne źródło zobowiązań. Konsekwencją niektórych aktów administracyjnych jest nie tylko powstanie stosunku między organem administracyjnym a adresatem aktu administracyj­nego (stosunek administracyjno prawny), lecz także stosunku zobowiązaniowego między dwiema osobami, do których akt administracyjny został skierowa­ny. Takim źródłem zobowiązania byłaby na przykład decyzja resortowego ministra zobowiązująca przedsiębiorstwo państwowe do wyprodukowania i dostarczenia wskazanemu odbiorcy towarów, niezbędnych do usuwania skutków klęski żywiołowej, albo do obrony kraju lub wykonania zobowiązań międzynarodowych.

4) Inne zdarzenia. Grupa ta obejmuje szczególne rodzaje zdarzeń prawnych, powodujących powstanie zobowiązań. Ich ilość i znaczenie są stosunkowo niewielkie. Do grupy tej na1eżą w szczególności: a) prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, b) bezpodstawne wzbogacenie.

Samo prowadzenie cudzej sprawy połączone z dokonywaniem wydatków i zaciąganiem zobowiązań (np. odebranie przesyłki pocztowej i uiszczenie za nią opłaty pobraniowej, zapłacenie rachunku za gaz pod nieobecność sąsiada z własnej gotówki) może spowodować powstanie między tymi osobami stosunku zobowiązaniowego, mimo że strony nie zawarły w tej sprawie żadnej umowy, a nawet ze jedna z nich, jak to się dzieje najczęściej, nic nie wie o prowadzeniu jej sprawy przez drugą. Powstanie zobowiązania zależy od tego, czy sprawa była prowadzona w sposób korzystny dla zainteresowanego, czy podjęcie i prowadzenie sprawy było zgodne z domniemaną wolą zainteresowa­nego i wreszcie, czy sprawę prowadzono z zachowaniem należytej staranności. Prowadzący sprawę powinien też w miarę możności powiadomić zainteresowa­nego i stosownie do okoliczności albo oczekiwać jego zleceń, albo prowadzić sprawę dopóty, dopóki osoba ta nie będzie mogła sama się nią zająć. Spełnienie przez prowadzącego tych wymagań daje mu prawo żądania od osoby, której sprawę bez zlecenia prowadził, zwrotu uzasadnionych wydatków i nakładów wraz z ustawowymi odsetkami.

Uzyskanie korzyści majątkowej bez podstawy prawnej kosztem innej osoby, nakłada na bezpodstawnie wzbogaconego obowiązek zwrotu korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe obowiązek zapłacenia równowartości pieniężnej. Bezpodstawne wzbogacenie powoduje więc powstanie stosunku zobowiązaniowego między bezpodstawnie wzbogaconym a osobą, kosztem której nastąpiło wzbogacenie. Odmianą bezpodstawnego wzbogacenia jest tzw. nieza1eżne świadczenie polegające na spełnieniu świadczenia przez osobę, która nie była do tego zobowiązana. Osoba taka może żądać zwrotu świadczenia, chyba ze zachodzi jeden z następujących przypadków: a) spełniający świadczenie wiedział, że nie jest do świadczenia zobowiązany, b) świadczenie czyni zadość zasadom współżycia społecznego, c) spełniający świadczenie zaspokoił przedawnione roszczenie.

3. Powstanie zobowiązań z umów

3.1 Pojęcie umowy

Jednym ze źródeł zobowiązań są, jak wspomniano poprzednio, czynności prawne, które dzielą się na jednostronne i dwustronne, zwane inaczej umo­wami. Umowy stanowią najczęstsze i najważniejsze źródło stosunków zo­bowiązaniowych.

Umową nazywamy zgodne oświadczenie woli dwóch stron, zmie­rzające do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego.

Umowa jest czynnością prawną, w której biorą udział dwie strony. W charakterze strony może występować więcej niż jedna osoba, na przykład kilku studentów kupuje wspólnie jeden podręcznik, występując wobec księgar­ni (sprzedawcy) jako jeden kupujący.

Do zawierania umów i ich treści odnosi się w prawie zobowiązaniowym zasada wolności umów. Głosi ona, że w granicach wyznaczonych przepi­sami i zasadami współzycia społecznego strony dysponują swobodą. Strony w szczeglności mogą swobodnie decydować : a) czy w ogóle zawierać umowę, b) z kim ją zawrzeć, c) jaka treść nadać umowie.

Zasada wolności umów nigdzie nie jest realizowana w sposób krańcowy, ani ograniczony. Każdy system prawny przewiduje pewne granice, których w umowie nie można przekroczyć. W tym więc znaczeniu zasada wolności umów jest tylko pewną myślą przewodnią, którą system prawny powinien respektować, a nie norma prawną.

Ograniczenia zasady wolności umów, przewidziane przepisami, powinny mieć uzasadnienie w interesie społecznym. Typowym przykładem takiego ograniczenia jest zakaz zawierania umów, w których jedna ze stron zobowiązuje się popełnić przestępstwo. Uzasadnienie ograniczenia swobody stron jest w takim przypadku oczywiste.

3.2 Rodzaje umów

Wśród umów zobowiązaniowych wyróżnia się umowy nazwane, niena­zwane i mieszane.

Umowa nazwana (contractus nominatus) to każda umowa uregulowana w kodeksie cywilnym. Niektóre umowy nazwane unormowane są w przepisach pozakodeksowych (np. umowa wydawnicza). Chodzi tu o ukształtowane historycznie typy umów, często się powtarzające, jak sprzedaż, najem, zlecenie, umowa o dzieło i inne. Ułatwiają one obrót o tyle, że strony mogą określić jedynie podstawowe elementy treści umowy, zdając się co do reszty na przepisy.

Umowa nienazwana (contractus innominatus) występuje wtedy, gdy treść umowy zawartej przez strony nie odpowiada żadnej z umów nazwanych ani nie zawiera elementów różnych umów nazwanych. Zdarza się że powtarzanie się pewnych umów nienazwanych w praktyce jest na tyle częste, że ich życiowa przydatność skłania ustawodawcę do unormowania danego typu umowy. Awansuje ona wtedy do kategorii umów nazwanych. Tak doszło do włączenia do kodeksu cywilnego przepisów o kontraktacji.

Umowa mieszana dochodzi do skutku, gdy strony tak ukształtują jej treść, że składa się ona z elementów różnych umów nazwanych. Typowym przykładem umowy mieszanej jest umowa hotelowa, w której dostrzegamy elementy umowy najmu, umowy zlecenia, umowy przechowania, a niekiedy i innych umów, np. sprzedaży, gdy cena pokoju obejmuje także posiłki.

Umowy dzielą się na jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące. Umowa jednostronnie zobowiązująca odznacza się tym, że dla jednej strony wynikają z niej tylko prawa, a dla drugiej tylko obowiązki. Przykładem takiej umowy jest darowizna.

Umowa dwustronnie zobowiązująca rodzi dla każdej ze stron prawa i obowiązki, inaczej mówiąc każda strona w zobowiązaniu wynikającym z umowy jest zarazem wierzycielem i dłużnikiem. Znaczna większość umów ma charakter dwustronnie zobowiązujący.

Rodzajem umów dwustronnie zobowiązujących są umowy wzajemne. Prawa i obowiązki stron kształtują się w nich w ten sposób, ze każda z nich zobowiązuje do świadczenia, które jest ekwiwalentem świadczenia drugiej strony. Świadczenia te są równowartościowe w opinii stron, przy czym właśnie zdanie stron o wartości świadczeń, a nie ich obiektywna wartość, jest decydujące dla zaliczenia danej umowy do umów wzajemnych. Umowami wzajemnymi są wszystkie najważniejsze i najczęstsze umowy, stanowiące podstawę wymiany dóbr i usług (sprzedaż, najem, dzierżawa, przewóz, komis, umowa o dzieło i in.).

Odróżniamy umowy odpłatne od umów nieodpłatnych.

Umowa jest odpłatna, gdy obie strony odnoszą z niej korzyści i ponoszą ciężary (niekoniecznie w formie pieniężnej). Do umów odpłatnych należy sprzedaż, najem, pożyczka oprocentowana i wiele innych.

Umowa jest nieodpłatna (darma), gdy tylko jedna strona odnosi z umowy korzyść, np. darowizna, pożyczka nie oprocentowana.

Nie należy tego podziału mieszać z rozróżnieniem umów jednostronnie i dwustronnie zobowiązujących, gdyż z umowa dwustronnie zobowiązującą mamy do czynienia w każdym takim przypadku, gdy na każdej stronie ciąży jakiekolwiek obowiązki, na przykład jedna ze stron zobowiązuje się uszyć ubranie bez wynagrodzenia, a druga przyjąć do przymiarki. Natomiast umowa odpłatna musi mieć na celu realne przysporzenie korzyści majątkowych.

Umowy dzielą się takie na konsensualne i realne.

Umowa konsensualna dochodzi do skutku przez samo złożenie odpowiednich oświadczeń woli. Do tej kategorii należy większość umów.

Umowa realna wymaga do zawarcia złożenia przez strony oświadczeń woli oraz wydania rzeczy. I tak na przykład umowa przechowania nie może dojść do skutku, jeżeli rzecz składana na przechowanie nie zostanie oddana do rąk przechowawcy. Umowy realne są w naszym ustawodawstwie rzadkie.

3.3 Umowa przedwstępna

Umowa przedwstępna zgodnie ze swoją nazwą stanowi wstęp do zawarcia w przyszłości właściwej umowy. Jest to umowa, w której strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości umowy o oznaczonej treści. Obowiązek zawarcia umowy przyrzeczonej może być nałożony albo tylko na jedną stronę i wtedy na żądanie drugiej będzie ona zobowiązana do zawarcia umowy przyrzeczonej, albo na obie strony i wtedy każda z nich będzie mogła domagać się od partnera zawarcia przyrzeczonej umowy.

Umowa przedwstępna powinna określać istotne postanowienia przyszłej umowy oraz oznaczać termin, w którym ma być zawarta (art. 389 k.c.).

Umowa przedwstępna nie wymaga dla swej ważności żadnej szczególnej formy, nawet jeżeli dla umowy przyrzeczonej przepisy przewidują formę szczególna (pisemną, aktu notarialnego). Jednakże zawarcie umowy przed­wstępnej w takiej formie, jaka jest wymagana dla umowy przyrzeczonej lepiej zabezpiecza interesy strony uprawnionej, która wówczas może się domagać

— w razie potrzeby na drodze sądowej — albo zawarcia przyrzeczonej umowy, albo odszkodowania z powodu nie zawarcia umowy. Jeżeli umowa przedwstęp­na nie czyni zadość tym wymaganiom odnośnie do formy, jakim musi odpowiadać umowa przyrzeczona, strona uprawniona nie może domagać się zawarcia umowy, a jej roszczenie ogranicza się do żądania naprawienia szkody, jaką poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy.

Orzeczenie wydane przez sąd na żądanie uprawnionego zastępuje umowę przyrzeczoną.

3.4 Dodatkowe zastrzeżenia umowne

Nazwę dodatkowych zastrzeżeń umownych noszą postanowienia zawarte w umowie, mające na celu zabezpieczenie interesu wierzyciela i ułatwienie mu realizacji jego roszczeń. Zaliczamy do nich zadatek, umowne prawo od­stąpienia, odstępne i kary umowne. O karach umownych, mających szczególne znaczenie dla obrotu gospodarczego, jest mowa w innym miejscu.

Zadatek jest to kwota pieniężna lub niekiedy inna rzecz, jaką strona daje kontrahentowi przy zawarciu umowy. W razie braku odmiennego postanowie­nia stron przepisy każą traktowaé zadatek jako zabezpieczenie wykonania umowy i jednocześnie odszkodowanie na wypadek jej niewykonania. Jeżeli strona dochodzi wykonania umowy, zadatek nie odgrywa szczególnej roli. Jego znaczenie ujawnia się wtedy, gdy strona uprawniona rezygnuje z dochodzenia świadczenia, do którego na podstawie umowy ma prawo i którego nie uzyskała. W takim przypadku, jeżeli otrzymała zadatek, ma prawo go zatrzymać, natomiast jeżeli sama zadatek dała, może zadąć jego zwrotu w podwójnej wysokości (art. 394 § 1 k.c.). Równocześnie zadatek stanowi cale odszkodowanie za niewykonanie umowy i strona nie może się domagać odszkodowania wyższego, niezależnie od wielkości szkody.

W razie wykonania umowy zadatek podlega zaliczeniu na poczet wyna­grodzenia.

Umowne prawo odstąpienia to zawarowane w umowie prawo jednej lub obu stron do odstąpienia od umowy w przyszłości. Polega ono na tym, że strona uprawniona może w drodze jednostronnego oświadczenia skierowanego do partnera spowodować, że umowa będzie traktowana jako nie zawarta. Umowa musi oznaczaé termin, w ciągu którego można skorzystać z prawa odstąpienia. Jeżeli odstąpienie od umowy miało miejsce już po jej wykonaniu, strony powinny sobie zwrócić w stanie nie zmienionym wszystko co otrzymały (art. 395 k.c.).

Prawo odstąpienia od umowy może być zastrzeżone warunkowo, to jest na wypadek zajęcia przewidzianych w umowie okoliczności.

Odstępne polega na tym, że strona zastrzega sobie prawo odstąpienia od umowy za zapłatą oznaczonej kwoty pieniężnej (art. 396 k.C.). Prawo to może być zastrzeżone na rzecz jednej lub obu stron. Strona może odstąpić od umowy w drodze oświadczenia skierowanego do kontrahenta, pod warunkiem wszak że, jednocześnie płaci odstępne. W przeciwnym razie oświadczenie o odstąpieniu jest bezskuteczne.

4. Wykonanie zobowiązań

4.1 Uwagi ogólne

Przez wykonanie zobowiązania należy rozumieć spełnienie świadczenia lub świadczeń, jakie na strony nakłada treść stosunku zobowiązaniowego. Wyko­nują zobowiązanie wynajmujący i najemca, pierwszy przez udostępnienie wynajętej rzeczy, drugi przez płacenie czynszu; w umowie sprzedaży sprzedaw­ca przenosi na kupującego prawo wlasności i wydaje mu rzecz, ten zaś płaci ustaloną cenę itd.”

Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią oraz w sposób odpowiadający celowi społeczno-gospodarczemu, zasadom współżycia społecznego i ustalonym zwyczajom (art. 354 § 1 k.c.).

Decydujące znaczenie dla oceny, czy dłużnik wykonał zobowiązanie we wlaściwy sposób, ma treść zobowiązania, zwłaszcza gdy wynikło ono z zawartej przez strony umowy. Strony powinny wówczas tak się zachować, takie wykonać czynności, jakie zostały ustalone w umowie. Pozostałe wymogi określone w art. 354 § 1 k.c. mają w praktyce mniejsze znaczenie.

Dłużnik powinien spełnić swoje świadczenie w całości. Jednakże wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, nawet jeżli cala wierzytelność jest już wymagalna, chyba że przyjęcie takiego świadczenia naruszałoby jego uzasadniony interes. Dotyczy to zwłaszcza zobowiązań pieniężnych, które z natury rzeczy są podzielne, a każda spłacona część należności polepsza sytuację wierzyciela. Jeżeli wiec dłużnik w umówionym terminie zwraca jedynie 1000 zł zamiast umówionych 5000 zł, wierzyciel nie może odmówié ich przyjęcia powołując się na fakt, że dłużnik powinien w tym terminie zwrócić ca1ośc..

Dłużnik w zasadzie nie ma obowiązku spełnić świadczenia osobiście, może to za niego zrobić inna osoba. Dotyczy to między innymi wszelkich świadczeń pieniężnych. Obowiązek osobistego

spełnienia świadczenia istnieje tylko wów­czas, gdy wynika to wyraźnie z umowy lub jednostronnej czynności prawnej albo z w1aściwości świadczenia, albo gdy tak stanowi ustawa. Strony w każdym przypadku mogą się umówić, że świadczenie zostanie spełnione przez d1użnika osobiście. Gdy klient zamówi portret u znanego malarza, to sama w1aściwośc tego rodzaju świadczenia narzuca artyście obowiązek osobistego wykonania. Co do obowiązku osobistego wykonania zobowiązania wynikającego z ustawy, to na przykład przepisy regulujące umową zlecenia nakazują, z pewnymi tylko wyjątkami, przyjmującemu zlecenie wykonaé je osobiście (art. 739 § 1 k.c.).

Wierzyciel ma obowiązek współdziałać przy wykonaniu zobowiązania, na przykład klient powinien stawić się do przymiarki u krawca, lokator udostęp­nić malarzowi mieszkanie, które ma być odnowione itp.

Wykonanie zobowiązania powoduje jego wygaśnięcie.

4.2 Miejsce i czas wykonania zobowiązania

O miejscu wykonania zobowiązania decyduje przede wszystkim umowa stron. Strony dysponują w tym zakresie w zasadzie pełną swobodą, mogą ustalić miejsce spełnienia świadczenia zgodnie ze swymi interesami. Przeszkodę może tu stanowié jedynie natura świadczenia, jeżeli daje się ono spełnić tylko w jakimś okreś1onym miejscu.

W razie braku odpowiednich postanowień umownych o miejscu wykonania zobowiązania decyduje więc z kolei właściwość zobowiązania. I tak na przykład miejscem wykonania zobowiązania polegającego na wybudowaniu domku jednorodzinnego może być tylko wskazana przez zamawiającego działka budowlana, miejscem naprawy zegara ratuszowego — wieża ratuszowa itd.

Jeż1i wreszcie przy pomocy wymienionych wyżej kryteriów nie można ustalić miejsca wykonania zobowiązania, w grę wchodzi generalna zasada, która każe zobowiązanie wykonać w miejscu zamieszkania lub siedzibie dłużnika. W związku z tym klient powinien odebrać buty w punkcie napraw­czym, uszyte ubranie u krawca, okulary u optyka.

Zasada ta nie znajduje zastosowanie do jednego z rodzajów zobowiązań, mianowicie zobowiązań pieniężnych. Kwotę pieniężną dłużnik ma obo­wiązek przesłać wierzycielowi do jego miejsca zamieszkania lub siedziby, na swój koszt i ryzyko.

Termin wykonania zobowiązania jest zazwyczaj przez strony ustalony w umowie, może także wynikać z właściwości świadczenia. Dopiero z braku tych kryteriów wchodzą w grę przepisy ustawy, które nakazują dłużnikowi spełnić świadczenie niezwłocznie po wezwaniu go do tego przez wierzyciela. Wierzyciel powinien uwzględnić czas potrzebny dłużnikowi na przygotowanie i spełnienie świadczenia.

W wielu przypadkach termin świadczenia za1eży od wypowiedzenia, czyli jednostronnego oświadczenia woli jednej ze stron. Wypowiedzenie może wynikać z ustawy lub umowy stron. Na przykład udzieloną bezterminowo pożyczkę na1eży zwrócić w ciągu sześciu tygodni po jej wypowiedzeniu przez dającego pożyczkę (art. 723 k.c.).

4.3 Wykonanie zobowiązań wzajemnych

Przy omawianiu podziału umów na jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące była mowa o tym, ze szczególnym rodzajem umów dwustronnie zobowiązujących są umowy wzajemne, to znaczy takie, w których strony zobowiązały się do świadczeń ekwiwalentnych, świadczeń mających dla nich wzajemnie równą wartość. Wykonanie zobowiązań wynikających z takich umów, czyli zobowiązań wzajemnych, oparte jest na szczególnych zasadach.

Świadczenia wynikające z umów wzajemnych powinny być spełnione jednocześnie przez strony (art. 488 § 1 k.c.). Obowiązek wcześniejszego świadczenia musi wynikać wyraźnie z umowy, ustawy lub wydanego w sprawie orzeczenia sądowego.

Strona, która nie otrzymała świadczenia w terminie, może wstrzymać się ze świadczeniem wzajemnym. Prawo wstrzymania się ze świadczeniem ma na celu skłonienie kontrahenta do wykonania umowy.

Prawo wstrzymania się ze spełnieniem umówionego świadczenia w pewnym przypadku służy także stronie, która w umowie wzajemnej zobowiązała się świadczyć wcześniej niż partner. Ma to miejsce wtedy, gdy z powodu złego stanu majątkowego drugiej strony spełnienie świadczenia przez tę stronę jest wątpliwe (art. 490 k.c.). Prawo to nie służy stronie, jeżeli o złym stanie majątkowym partnera w chwili zawarcia umowy wiedziała lub przy dołożeniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

4.4 Dowód wykonania zobowiązań

Zgodnie z ogólna zasadą art. 6 k.c., że ,,ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne”, dłużnik powinien wykazać, że świadczenie spełnił i że jest to w1aśnie to świadczenie, do którego był zobowiązany.

W celu ułatwienia mu tego zadania przepisy nakładają na wierzyciela obowiązek wydania pokwitowania. Dłużnik, który spełnił świadczenie, ma prawo żądać od wierzyciela pisemnego poświadczenia, że otrzymał należne świadczenie (art. 462 k.c.). Nie wystarczy samo potwierdzenie otrzymania na przykład określonej kwoty, lecz z pokwitowania musi wynikać, że dłużnik w ten sposób spełnił swój obowiązek z tytułu jakiegoś długu. Pokwitowania może się domagaé nie tylko dłużnik, lecz również każda osoba, która za niego spełnia świadczenie.

Jeżeli wierzyciel odmówi wydania pokwitowania, dłużnik z wyjątkiem pewnych przypadków mole się wstrzymać ze spełnieniem świadczenia i nie popada przez to w zwłokę. Służy mu zawsze prawo złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, co jest równoznaczne z wykonaniem jego obowiązku.

Niezależnie od pokwitowania dłużnik może żądać od wierzyciela zwrotu dokumentu stwierdzającego zobowiązanie, na przykład weksla, dokumentu stwierdzającego udzielenie pożyczki. Jeżeli dłużnik spełnia świadczenie częściowo, może żądać zrobienia na dokumencie stosownej notatki (art. 465 § 1 k.c.).

Pisemne potwierdzenie odbioru dłużnej sumy uzasadnia domniemanie, ze wszystkie dodatkowe należności (odsetki, koszty) zostały także zapłacone.

5. Skutki niewykonania zobowiązania

5.1 Pojęcie odpowiedzialności kontraktowej

Jeżeli dłużnik nie spełnia świadczeń, do których zobowiązał się w umowie, wierzyciel może skierować sprawę do sądu i na drodze przymusu państwowego dochodzié swoich roszczeń.

Niezależnie od dochodzenia wykonania umowy, wierzyciel może żądać od dłużnika, aby ten naprawił wszelka szkodę, jaką wierzyciel poniósł przez to, ze dłużnik nie wykonał umowy w ogóle albo nie wykonał jej w sposób należyty. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wierzycielowi niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy nazywamy

odpowiedzialnością kontraktową (contractus — umowa).

Wierzyciel może też zrezygnować z dochodzenia wykonania świadczeń umownych przez dłużnika i ograniczyć się do żądania naprawienia szkody.

Odpowiedzialność kontraktowa dłużnika nie ma charakteru bezwzględ­nego i nie w każdych warunkach występuje, niewykonanie zobowiązania umownego może być bowiem spowodowane przez okoliczności niezależne od dłużnika (np. powód zniszczyła zbiory i uniemożliwiła dostawę zakontrak­towanych płodów rolnych).

Dłużnik odpowiada za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, jeżeli zachodzą następujące przesłanki.

1) Dłużnik ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy wierzyciel wskutek niewykonania umowy poniósł szkodę. Jak z tego widać samo niewyko­nanie umowy nie prowadzi jeszcze do obciążenia dłużnika odpowiedzialnością kontraktową, jeżeli jego następstwem nie była efektywna szkoda. Przy ob­liczaniu szkody bierze się pod uwagę zarówno stratę, jak i utracony przez wierzyciela zysk.

2) Pomiędzy niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy a poniesioną przez wierzyciela szkodą musi zachodzić związek przy­czynowy. Przepisy wymagają, normalnego związku przyczynowego, to znaczy szkoda musi być normalnym, zwykle występującym następstwem niewykonania umowy.

3) Niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy musi być następstwem takich okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Najczęściej będzie to nie dołożenie należytej staranności przez samego dłużnika, wskutek czego umowa nie została wcale lub we właściwy sposób wykonana. Dłużnik odpowiada także za osoby, którym powierzył wykonanie umowy, lub którymi się posługuje (art. 474 k.c.) oraz za przedstawiciela ustawowego.

Podstawą odpowiedzialności dłużnika może być wszelka wina, zarówno rozmyślne działanie, jak i niedbalstwo.

Strony mogą w umowie zakres odpowiedzialności dłużnika rozszerzyć (np. dłużnik odpowiada za sam fakt niewykonania zobowiązania bez względu na to, czy ponosi za to winę, czy nie) albo też ograniczyć (np. dłużnik odpowiada tylko za rozmyślne działanie, a nie odpowiada w razie niedbalstwa). Strony nie mogą jednak w umowie wyłączyć odpowiedzialności dłużnika za szkodę wyrządzoną rozmyślnie. Takie postanowienie byłoby nieważne (art. 473 § 2 k.c.).

Ogólnie można powiedzieć, że dłużnik nie ponosi odpowiedzialności kontraktowej, jeżeli przyczyną niewykonania umowy była siła wyższa lub przypadek. Przez przypadek w prawie cywilnym rozumie się każde zdarzenie, które uniemożliwiło wykonanie zobowiązania i za które dłużnik nie odpowiada (np. osoba trzecia uszkodziła samochód, który miał być wydany wierzycielowi).

5.2 Ciężar dowodu

Odpowiedzialność dłużnika zależy od spełnienia się przesłanek, o których mowa wyżej. Przesłanki te wymagają udowodnienia w toku ewentualnego procesu. Jest sprawą o nader istotnym dla stron znaczeniu, na kim spoczywa ciężar przeprowadzenia takiego dowodu: czy wierzyciel ma udowodnić, ze przesłanki zachodzą, czy też dłużnik powinien wykazać, ze przesłanek takich nie ma. Regulujące to przepisy art. 6 k.c. i art. 471 k.c. ustanawiają następujące zasady:

— wierzyciel występujący z roszczeniem musi udowodnić istnienie szkody i jej wysokość oraz wykazać, ze szkoda pozostaje w związku przy - czynowym z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania przez dłużnika.

— wierzyciel nie ma natomiast obowiązku ani potrzeby udowadniaé winy dłużnika. Kodeks cywilny ustanowił bowiem domniemanie, ze niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego jest zawinione przez dłużnika. Wprowadzenie do przepisów takiego domniemania jest w pełni uzasadnione, wierzyciel bowiem przeważnie nawet nie wie, z jakich przyczyn dłużnik nie wykonał umowy. Przyczyny te są najlepiej znane dłużnikowi. Jeżeli więc chce on zwolnić się od odpowiedzialności, to powinien wykazać, że ani jemu, ani też osobom, którymi posłużył się wykonując zobowiązanie, nie można zarzucić winy.

5.3 Niemożliwe świadczenia

Przyczyną niewykonania przez dłużnika świadczeń ustalonych w umowie może być to, ze świadczenia takie są, niemożliwe do spełnienia. Na przykład dłużnik sprzedał konia wyścigowego, który przed wydaniem go kupującemu zdechł. Spełnienie świadczenia jest w takim przypadku niemożliwe.

Niemożliwość świadczenia, zależnie od okoliczności, prowadzi do różnych skutków prawnych. W szczególności w niektórych przypadkach dłużnik, który nie może spełnić świadczenia, ponosi odpowiedzialność za szkodę, jaką wskutek tego poniósł wierzyciel, w innych zaś przypadkach odpowiedzialności takiej nie ponosi.

W razie trwałej i całkowitej niemożliwości świadczenia, powstałej już po zawarciu umowy z przyczyn, za które dłużnik nie odpowiada, dłużnik nie ponosi wobec wierzyciela odpowiedzialności, a zobowiązanie wygasa. Tak będzie, gdy przedmiotem umowy jest rzecz indywidualnie oznaczona, która bez winy dłużnika ulęgła zniszczeniu, została skradziona itd. W zobowiązaniach wzajemnych dłużnik staje się wolny od obowiązku świadczenia, jednakowoż traci równocześnie prawo do świadczenia wzajemnego (np. zapłaty ceny kupna), a jeżeli je już otrzymał — powinien je zwrócić. W razie niemożliwości częściowej, dłużnik staje się wolny od tej części świadczenia, która stała się niemożliwa. Niemożliwość przemijająca nie zwalnia dłużnika, lecz tylko powoduje odroczenie świadczenia.

Dłużnik ponosi odpowiedzialność, jeżeli świadczenie stało się niemożliwe z przyczyn, za które odpowiada (na przykład sprzedał rzecz, która miała być wydana wierzycielowi, innej osobie).

Przy świadczeniach rodzajowych, gdy dłużnik jest obowiązany wydać rzecz gatunkowo oznaczona (zboże, węgiel, ziemniaki), niemożliwość świadczenia zwalniająca dłuznika mogłaby zajść tylko wówczas, gdyby zgina, i cały rodzaj rzeczy będących przedmiotem świadczenia, co w praktyce może się zdarzyć jedynie w wyjątkowych przypadkach (np. wyprzedanie całego nakładu książki, której egzemplarz miał otrzymać wierzyciel).

Nie zwalnia dłużnika niemożliwość świadczenia rzeczy, której w chwili zawarcia umowy jeszcze nie miał i którą zamierzał kupić. Za winę poczytuje mu się okoliczność, że zobowiązał się do świadczenia, co do którego nie miał pewności, ze będzie mógł je wykonać.

Nie zwalnia dłużnika także niemożliwość świadczenia wynikająca z braku pieniędzy, każdy dłużnik odpowiada bowiem za swoją zdolność płatnicza.

W razie zupełnej i trwałej niemożliwości świadczenia, powstałej z przyczyn, za które dłużnik odpowiada, obowiązany on jest do wynagrodzenia pełnej szkody, jaką wierzyciel z tego powodu ponosi (strata i utracony zysk). W każdym przypadku wierzyciel może żądać wydania surogatów, jakie dłużnik otrzymał od osoby trzeciej, na przykład za zniszczoną rzecz, która miała być wydana wierzycielowi. Tak więc dłużnik powinien przekazać wierzycielowi odszkodowanie otrzymane od zakładu ubezpieczeń za dom, który został sprzedany wierzycielowi, ale przed wydaniem spłonął.

5.4 Zwłoka dłużnika

Dłużnik dopuszcza się zwłoki, jeżeli z własnej winy nie spełnia świadczenia w terminie umówionym lub oznaczonym w ustawie, a w przypadku gdy termin nie jest oznaczony, jeżeli nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela (art. 476 k.c.).

Od zwłoki należy odróżnić opóźnienie , które polega na tym, ze dłużnik nie spełnia świadczenia we właściwym terminie z powodu okoliczności, za które nie odpowiada, a wiec bez własnej winy. Rozróżnienie tych dwóch rodzajów spóźnienia się dłużnika ze spełnieniem świadczenia ma istotne znaczenie dla odpowiedzialności dłużnika.

Dłużnik odpowiada wobec wierzyciela za wszelka szkodę, jaka, mu wyrządził przez to, że nie spełnił świadczenia w terminie z własnej winy, a więc że popadł w zwlokę. Natomiast za następstwa opóźnienia dłużnik w zasadzie nie odpowiada. Zasada ta doznaje istotnej zmiany w odniesieniu do zobowiązań pieniężnych. Dłużnik odpowiada za niewykonanie w terminie zobo­wiązania pieniężnego niezależnie od przyczyny, zarówno w przypadku zwłoki, jak i niezawinionego opóźnienia. Odpowiedzialność ta przybiera formę zapłaty odsetek ustalonych w umowie, a jeżeli wysokość odsetek nie była ustalona

— odsetek ustawowych.

W razie zwłoki dłużnika wierzycielowi przysługuje z reguły prawo od­stąpienia od umowy. Najczęściej musi je poprzedzié wyznaczenie dodatkowego terminu do spełnienia świadczenia.

6. Zgaśniecie zobowiązania

6.1 Uwagi ogólne

Zobowiązanie przestaje istnieć, a wiec gaśnie, gdy zostanie osiągnięty cel, dla którego powstało. Celem tym jest zaspokojenie roszczeń wierzyciela. Dlatego naturalnym i najczęściej zachodzącym powodem zgaśnięcia zobowiązania jest jego wykonanie, polegające na spełnieniu przez dłużnika wszystkich tych świadczeń, do jakich był zobowiązany. O wykonaniu

zobowiązań była mowa poprzednio.

Poza wykonaniem zobowiązania gaśnie także z innych przyczyn, wśród których można wymienić świadczenie w miejsce wykonania, potracenie, odnowienie, złożenie do depozytu sądowego, zwolnienie z długu i inne. W niektórych z tych przypadków wierzyciel doznaje zaspokojenia (np. świad­czenie w miejsce wykonania), w innych zaś nie (np. zwolnienie z długu).

6.2 Świadczenie w miejsce wykonania

O świadczeniu w miejsce wykonania mówimy, gdy dłużnik zaproponuje wierzycielowi spełnienie innego świadczenia w miejsce tego, do którego był zobowiązany, a wierzyciel wyraził na to zgodę. Zobowiązanie wówczas gaśnie z chwilą spełnienia świadczenia zastępczego. Częstym przypadkiem jest ofiaro­wanie przez dłużnika świadczenia w naturze zamiast długu pieniężnego lub odwrotnie.

6.3 Potrącenie

Wygaśnięcie zobowiązania przez potracenie (kompensację) jest nader rozpowszechnione w odniesieniu do zobowiązań pieniężnych, choć potraceniu mogą ulegać i inne świadczenia. Potracenie zachodzi wówczas, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie wierzycielami i dłużnikami (najczęściej z róż­nych tytułów), a jedna z nich zamiast spełniać swoje świadczenie, odlicza je od świadczenia, które jej się należy. Żaden z wierzycieli nie otrzymuje wówczas do rąk efektywnego świadczenia, ale za to zostaje zwolniony ze swego zobowiązania lub jego części. Pozostała po potrąceniu część należności pozostaje do uregulowania, chyba że należności były równe i ulęgły całkowitemu potrąceniu.

Istnieje potrącenie umowne, o którym decydują swobodnie strony, oraz potracenia ustawowe, zachodzące tylko w przypadkach przewidzianych przepi­sami na podstawie jednostronnego oświadczenia któregokolwiek z dłużników.

Do skuteczności potrącenia wymagane są, następujące przesłanki:

a) musza istnieć dwie wzajemne wierzytelności,

b) wierzytelności te muszą zachodzić między tymi samymi osobami,

c) świadczenia, do których strony są wzajemnie obowiązane, muszą być tego samego rodzaju (pieniądze, rzeczy gatunkowo oznaczone tego samego rodzaju i jakości),

d) obie wierzytelności muszą być wymagalne i zaskarżalne.

W niektórych przypadkach potracenie jest niedopuszczalne, na przykład nie można potracić wierzytelności z należnej drugiej stronie renty alimentacyjnej.

6.4 Odnowienie

Z odnowieniem mamy do czynienia wówczas, gdy dłużnik w celu umorzenia zobowiązania zobowiązuje się za zgodę wierzyciela świadczyć co innego, niż był zobowiązany, albo chociaż by to samo, ale z innej podstawy prawnej (art. 506 § 1 k.c.).

Istota odnowienia polega na tym, ze strony działając zgodnie postanawiają umorzyć dotychczasowe zobowiązanie i powołać w to miejsce nowe. Różni to odnowienie od świadczenia w miejsce wykonania (por. wyżej), przy którym dłużnik spełnia inne świadczenie niż to, do którego był zobowiązany, a wierzy­ciel uznaje je za wykonanie zobowiązania. Z odnowieniem mamy do czynienia na przykład wtedy, gdy strony się umawiają, że cena kupna, która dłużnik ma w terminie zapłacić wierzycielowi pozostanie jeszcze jakiś czas w jego rękach, ale już jako pożyczka. W ten sposób strony umorzyły zobowiązanie z umowy sprzedaży, tworząc w jego miejsce nowe, o odmiennej treści. Jeżeli dłużnik, który na podstawie umowy użyczenia posługuje się bezpłatnie samochodem znajomego, zatrzymuje go nadal, ale już jako rzecz najęta, także mamy odnowienie.

6.5 Złożenie do depozytu sądowego

Dłużnik może spowodować zgaśniecie zobowiązania i uwolnić się od ciążącego na nim obowiązku przez złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sadowego. Jest to dopuszczalne, kiedy dłużnik z jakichś przyczyn nie może spełnić świadczenia do rąk wierzyciela, na przykład gdy nie wie, kto jest wierzycielem, gdy wierzyciel nie chce przyjąć świadczenia, gdy wierzytelność jest sporna między kilkoma osobami i dłużnik nie wie, komu ma świadczyć.

Złożenie do depozytu następuje na podstawie orzeczenia sądu, który po zbadaniu okoliczności sprawy decyduje, czy jest ono dopuszczalne.

Do depozytu są przyjmowane tylko pieniądze polskie i zagraniczne, dokumenty oraz kosztowności. Jeżeli przedmiot nie nadaje się do depozytu, dłużnik może żądać wyznaczenia dozorcy lub zarządcy w celu zachowania przedmiotu świadczenia (tzw. złożenie na zachowanie). Złożenie na zachowanie ma ten sam skutek co złożenie do depozytu.

Ze złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego dłużnik odnosi szereg korzyści. Powództwo przeciwko niemu o wydanie świadczenia będzie bezskuteczne. Jest wolny od obowiązku pieczy nad rzeczą. Nie ponosi ryzyka przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy, którą miał wydać. Może doma­gać się od drugiej strony świadczenia wzajemnego.

Jeżeli na zachowanie ma być złożona rzecz ruchoma ulegająca szybkiemu zepsuciu lub wymagająca znacznych kosztów zachowania, sąd na wniosek dłużnika może zarządzić jej sprzedaż w drodze licytacji, a do depozytu przyjąć uzyskaną w tej drodze kwotę pieniężną.

Wierzyciel, który wykaże swe prawo do świadczenia, może w każdej chwili podjąć depozyt.

6.6 Zwolnienie z długu

Zobowiązanie wygasa, gdy wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a dłużnik zwolnienie to przyjmuje (art. 508 k.c.). Wierzytelność jest prawem przysługującym wierzycielowi, nic nie stoi zatem na przeszkodzie, by wierzyciel zrzekł się tego prawa i umorzył zobowiązanie bez uzyskania świadczenia ze strony dłużnika, na przykład zrzekł się zwrotu pożyczki. Do zgaśnięcia

zobowiązania nie wystarczy jednak samo oświadczenie wierzyciela o zrzeczeniu się świadczenia, konieczna jest również zgoda dłużnika, który na przykład z przyczyn ambicjonalnych może jej nie wyrazić. Zobowiązanie wówczas istnieje nadal.

6.7 Zmiana wierzyciela lub dłużnika

Prawo cywilne zna szereg przypadków zmiany podmiotów w zobowiązaniu, zarówno wierzyciela, jak dłużnika. Znaczna ich część należy do dziedziny prawa spadkowego. W prawie zobowiązaniowym zmiana wierzyciela może nastąpić w drodze przelewu wierzytelności (cesji) i w drodze wstąpienia osoby trzeciej w miejsce zaspokojonego wierzyciela. Do zmiany dłużnika może dojść między innymi w ramach tzw. przejęcia długu.

Cesja jest umową, na mocy której dotychczasowy wierzyciel (cedent przenosi swoją wierzytelność na nowego wierzyciela (cesjonariusza), zazwyczaj załatwiając w ten sposób swoje rozliczenia. Zamiast efektywnego świadczenia cesjonariusz otrzymuje od cedenta jego roszczenie wobec dłużnika, które staje się teraz jego roszczeniem. Umowa taka nie wymaga zgody dłużnika. Dłużnik powinien być jednak zawiadomiony o cesji, aby mógł spełnić świadczenie do rąk nowego wierzyciela.

Przejęcie długu jest umową,, na mocy której nowy dłużnik przejmuje istniejący dług i wstępuje w miejsce dawnego dłużnika. Umowa taka, w przeci­wieństwie do cesji, wymaga zgody obu stron, a więc zarówno dłużnika, jak i wierzyciela. Wierzycielowi bowiem nie jest obojętna zmiana dłużnika, który będzie wobec niego zobowiązany i może mieć interes w tym, aby nie wyrazić zgody na przejęcie długu przez osobę, której osobiste cechy lub stan majątkowy czynią watp1iwym zaspokojenie jego roszczeń.

Umowa o przejęcie długu może być zawarta między dawnym a nowym dłużnikiem, a jej konieczne uzupełnienie stanowi zgoda wierzyciela. Umowa może też być zawarta miedzy wierzycielem a nowym dłużnikiem i wtedy musi być uzupełniona zgodą dawnego dłużnika. Umowa o przejęcie długu pod rygorem nieważności powinna być zawarta na piśmie (art. 522 k.c.).

BIBLIOGRAFIA :

1. „Elementy prawa dla ekonomistów” - Wojciech Siuda

2. „Elementy prawa” - Ryszard Seidel

3. „Zarys prawa cywilnego” - Marianna Kruka Ołpińskiego

Barbary Tumiadalskiej-Człapy

Kazimierza Szczepanskiego

1

---