TEORIA WYCHOWANIA

Teoria osobowości

1. Teoria behawiorystyczna - regulacja zachowania człowieka przebiega na poziomie reaktywno-nawykowym S->R (s -bodziec, R - reakcja). Behawioryści odrzucili model człowieka aktywnego i samodzielnego, określonego przez wewnętrzne motywy i dążenia. Osobowość człowieka jest dla nich rezultatem struktury uwzniośleń (społecznego uczenia się ). Człowiek wg. nich jest istotą reaktywną każdorazowo popychaną przez przypadkowe bodźce i przez ludzi, przystosowującą się do otoczenia pod naciskiem nagród i kar. Wg behawiorystów aby kształtować w człowieku pożądane reakcje, nie trzeba znać jego celów, aspiracji, a jedynie zastosować skuteczne procedury kar i nagród. Twórcy: Watson, Skiner. Twierdzili oni, że osobowość nie powstaje i nie rozwija się od wewnątrz, lecz jest wytworem świata otaczającego jednostkę i produktem uczenia się.

W teorii behawiorystycznej są dwa nurty:1. - naukowy - wg którego osobowość jest zorganizowanym systemem nawyków umożliwiających działanie. 2. - teoria cech - do charakterystyki człowieka posłużono się różnymi przymiotnikami wskazującymi na określone cechy zachowania ludzkiego.

2. Psychologia humanistyczna (Rogers Maslow) - niektóre jej założenia: Koncentruje się na relacji nadawca-komunikat-odbiorca (ja - jako osoba, Ja - jako człowiek). Podstawowa zasada polega na komunikacji czyli na autentycznym porozumiewaniu się. O istocie człowieka stanowi jego ludzki kontekst, a niepowtarzalna natura człowieka jest wyrażana przez bycie człowiekiem w związku z innymi ludźmi Celem praktycznym jest pomoc człowiekowi w uzyskaniu własnej autentyczności, w oderwaniu od własnego ja co stanowi podstawowy warunek w samorealizacji. Nie istnieje obiektywna wiedza czyli wolna od podmiotowości człowieka, jest ona oparta na psychologii świadomego lub nieświadomego doświadczenia. Człowiek stanowi niepowtarzalną całość. Właściwością natury ludzkiej jest rozwój a czynnikiem sprawczym tego rozwoju są siły wewnętrzne. Rozwój jest tu procesem stawania się człowiekiem. Siłą powodującą rozwój człowieka jest wewnętrzne dążenie do samorealizacji. Psychologia humanistyczna jest inspiracją poczynań przywiązujących wagę do: Kształtowanie człowieka o zintegrowanej osobowości wyrażającej się zgodnością myśli i działań. Rozwija w człowieku poczucie autonomii. Kształtowanie postaw skupiających się na drugim człowieku [alocentryzm]. Eksponowanie w wyniku egzystencjalnej problematyki osobowości i kształtowanie poczucia tożsamości.

3. Psychologia poznawcza -Jednostka jest samodzielnym podmiotem przyjmującym postawę badawczą wobec rzeczywistości, którą obserwuje i kształtuje zgodnie ze zdobytą w ten sposób wiedzą. Procesy psychiczne i zewnętrzne zachowanie człowieka zależą od informacji płynących ze świata zewnętrznego oraz zakodowanych wcześniej w pamięci. Ludzkie poznanie wykracza poza informacje co umożliwia działanie w sytuacjach problemowych. Istotnym wyznacznikiem zachowania człowieka są posiadane przez niego struktury poznawcze, tworzone przez system informacji jednostki o sobie i otaczającym świecie, zdobytych w drodze indywidualnego doświadczenia. Psychologia poznawcza traktuje wartości jako kategorię psychologiczną umożliwiającą wyjaśnienie ludzkich działań.

4. Teoria zachowania celowego (dysonansu poznawczego) - każda informacja sprzeczna z dotychczasową opinią powoduje stan naruszenia wewnętrznej spoistości poglądów. Każda nowa informacja staje się aktywna jeżeli trafia na gotowość poznawczą.

Metody wychowania.

Metoda - określony sposób działania powodujący oczekiwane zmiany zgodne z uprzednimi założeniami. Metodą jest taki sposób działania, które można wielokrotnie powtórzyć w razie potrzeby. Są stosowane świadomie i skutecznie.

Metody wychowania są zatem sposobami celowych działań zgodnych z potrzebami wychowanków wielokrotnie sprawdzone w praktyce wychowawczej.

Metody funkcjonują na trzech poziomach:

a. opiera się na zgodności między efektem kształtowanych zachowań a oczekiwaniami wychowawców (np. kary i nagrody).

b. poziom ten wyznacza drogę pośrednią, uzależnioną od społecznych norm etyczno-moralnych.

c. stanowi skomplikowaną lecz najbardziej akceptowaną przez wychowawców drogę dochodzenia do aktywnego działania. Warunkiem tego działania jest posiadanie własnego systemu wartości.

Zadanie nauczyciela polega tu na partnerskim współuczestnictwie w podejmowaniu decyzji przez wychowanka. O powodzeniu zabiegów wychowawczych decydują:

• przygotowanie merytoryczne nauczyciela

• psychiczne predyspozycje wychowawcze

• życzliwe kontakty emocjonalne

• uczeń<->nauczyciel

• prawidłowe rozpoznanie potrzeb dziecka

• bezpośrednia motywacja do działania

• trafność doboru metod

H. Muszyński:

Podstawą klasyfikacji jest tu sposób wywierania wpływ na zachowanie się wychowanka przez stosowanie w danej sytuacji nagród i kar. (nagrody i kary są tu rozumiane jako zaspokajające bądź utrudniające realizację potrzeb dziecka, nagrody mają pobudzać a kary hamować). Sposób wywierania wpływów zależy od czterech elementów:

• wychowawca, jego autorytet, działania i stosunek do wychowanków

• aktualny stan rzeczy, od którego zależy możliwość zaspokojenia potrzeb dziecka

• otoczenie społeczne (grupa rówieśnicza i jej opinie)

• wychowanek i jago potrzeby, poglądy, przekonania, postawy i ideały

ad. a) metody wpływu osobistego

wysuwanie sugestii (opierają się na założeniu, że samo zachowanie wychowawcy może być nagrodą lub karą dla wychowanka a ich skuteczność zależy od autorytetu wychowawcy. Wysuwanie sugestii może mieć charakter zachęcania, przestrzegania, oceniania i zawsze wiąże się z ujawnieniem osobistego stanowiska wychowawcy) perswazja (polega na podsuwaniu wychowankowi określonych rozwiązań za pomocą dobranych argumentów) oddziaływanie przykładem osobistym (ukazanie uczniom wzorów zachowań w aktualnych sytuacjach) wyrażanie aprobaty i dezaprobaty (ocenianie zachowań uczniów, czyli wyrażenie aprobaty lub jego brak)

ad. b) metody wpływu sytuacyjnego (ich stosowanie powoduje pewne następstwa w życiu ucznia) nagradzanie (zaspokojenie potrzeb dziecka w wyniku właściwego postępowania) karanie (udaremnienie pewnych potrzeb, niespełnienie pewnych oczekiwań w wyniku złego postępowania. Stosowanie tej techniki musi być starannie przemyślane i nie powinno prowadzić do trwałej dyskryminacji) instruowanie (uświadomienie wychowankom sytuacji, podanie sposobu postępowania np. film, audycja, teatr) organizowanie doświadczeń wychowanka (polega na uświadomieniu dzieciom, że ich zachowania konstruktywne przynoszą pozytywne następstwa, zaś zachowania destruktywne narażają je na konsekwencje sprzeczne z ich potrzebami) wywoływanie antycypacji następstw zachowań społeczno-moralnych (przedstawienie wychowankom ewentualnych konsekwencji, które mogą być wywołane ich postępowaniem) przydzielenie funkcji i ról społecznych (polega na przyznawaniu wychowankom atrakcyjnych funkcji) ćwiczenie (celowe powtarzanie z góry ustalonych czynności prowadzące do ugruntowania określonych postaw i przekonań)

ad. c) metody wpływu społecznego - stosowanie tych metod opiera się na tym, że wszelkie stosunki jednostki z grupą społeczną mogą być źródłem nagród i kar. Jest to poparte względami psychologicznymi. Wychowawca może wpływać na wychowanka pośrednio poprzez grupę społeczną wykorzystu

jąc do swych celów wszelkie zjawiska grupowe.

ad. d) metody kierowania samowychowaniem - mają one charakter wtórny w stosunku do wcześniej omawianych. Ich skuteczność zależy od przedstawionych trzech pierwszych metod oraz od dojrzałości uczniów, ich właściwości psychicznych i konkretnych sytuacji.

K. Konarzewski:

Wychodzi on z założenia, że zadaniem teorii wychowania jest dostarczanie uporządkowanej wiedzy, wywoływanie zmian w człowieku, stąd konieczność zastosowania podejścia psychologicznego. Opiera się on na założeniu wielopoziomowości struktur regulacyjnych człowieka i wyróżnia dwa poziomy: regulacji reaktywnej oraz regulacji celowej. Poziomy te wzajemnie się dopełniają. Regulacja reaktywna` to nawyki, a w `regulacji celowej` można wyodrębnić dwa poziomy:

• celowe czynności człowieka, oraz

• wiedza jednostki (pojmowana jako źródło wiedzy nowej [wiedza genetyczna].

Opierając się na tej koncepcji, autor dzieli metody na indywidualne i grupowe.

Indywidualne:

• nagradzanie i karanie ( polega na tworzeniu atrakcyjnych następstw w celu wzmożenia tendencji do reagowanie określoną czynnością na daną sytuację. Nagroda powinna być zastosowana bez opóźnień. Karanie polega na tworzeniu awersyjnych dla wychowanka zdarzeń w następstwie jego czynności. Zmierza do zahamowania reagowania tą czynnością w danej sytuacji.)

• modelowanie (dostarczenie wychowankowi sposobności do obserwacji określonego zachowania innych. Metodę tą można stosować przy modyfikacji różnych czynności poznawczych, motorycznych, a nawet ocen moralnych czy społecznych.)

• perswazja ( tworzy się i przekazuje komunikaty językowe w celu wywołania w strukturach jego wiedzy zmian o różnym zasięgu).

• technika zadaniowa (polega na uruchomieniu i ukierunkowaniu własnej aktywności wychowanka za pomocą stawianych mu zadań, w celu wywołania wielostronnych zmian w strukturach jego wiedzy).

Grupowe:

• metody kształtowania odniesienia porównawczego (wychowawca rezygnując z bezpośredniego oddziaływania stara się ukształtować otoczenie społeczne wychowanka, przede wszystkim jego grupę w taki sposób by wywierany przez nią wpływ prowadził do pożądanych zmian w samym wychowanku).

• metody nacisku grupowego (różni się on od zwykłego karania i nagradzania tym, że bierze w nim udział aktywnie lub w formie milczącego poparcia wielu członków grupy).

• metody kształtowania systemu ról i norm społecznych (rola społeczna to ogólnie podzielany wzorzec postępowania. Za pośrednictwem systemu ról, czyli wzajemnych oczekiwań partnerzy kontrolują swoje zachowania. Dzięki tej metodzie można doprowadzić do przeobrażenia myślenia i działania człowieka).

• metody kształtowania grupowych wzorów życia (przyjęcie pewnego wzoru przez jednostkę powoduje niejako jej “uodpornienie” na inne wpływy )

Grupowe metody wychowania opierają się na założeniu, że źródłem zmian psychicznych w jednostce może być nie tylko działalność wychowawcy lecz także zachowanie się innych ludzi tworzących społeczne otoczenie.

Formy pracy wychowawczej - bliżej skonkretyzowane sposoby postępowania wychowawczego. Jest to bardziej szczegółowy, a niekiedy drobiazgowy opis metod wychowania ukazujący praktyczne ich zastosowanie w działalności pedagogicznej.

1. Formy oddziaływań werbalnych - polegają na słownych (werbalnych) interakcjach między nauczycielem a uczniami:

• burza mózgów - technika wykorzystywana przy rozwiązywaniu problemów budzących zainteresowanie grupy. Po postawieniu pytania grupa bez zastanowienia podaje propozycje odpowiedzi przychodzące do głowy. Zasady burzy mózgów: powstrzymać się od oceniania, zwracać uwagę na ilość pomysłów a nie ich jakość, zachęcać do pomysłów fantazyjnych i nierealnych, wykorzystywać pomysły cudze do tworzenia nowych, zapisywać każdy pomysł

• techniki sondażu opinii o uczniach - polega na uprzystępnieniu uczniowi informacji na temat co sądzi o nim klasa. Celem jest tu utrwalenie pozytywnego obrazu samego siebie. Dzielą się na dwie grupy:

• technika pozytywnych opinii o uczniu (stanowi próbę przewartościowania obrazu własnej osoby a

odnieść ją można do uczniów sprawiających kłopoty wychowawcze. Obraz samego siebie może być zniekształcony opinią uczniów “trudniejszych”).

Etapy :

• wyjaśnienie celu jakiemu technika ma służyć

• po wyrażeniu zgody przez ucznia mającego być przedmiotem uwagi następuje zgłaszanie pozytywnych opinii

• wypowiedzi uczniów dotyczące sposobów udzielenia pomocy koledze

• podsumowanie wypowiedzi przez wychowawcę

• technika sondażu opinii negatywnych i pozytywnych (przebiega j.w. lecz najpierw zgłaszane są uwagi negatywne a potem pozytywne.

• technika swobodnych tekstów (ekspresji słownej) - polega na pisaniu tekstu na dowolny temat w formie wybranej przez ucznia. Praca może być indywidualna lub grupowa. Potem uczniowie wybierają najciekawsze teksty i wspólnie je opracowują. Poprzez dyskusję i ocenę poprawności utworów następuje zgłębianie zagadnień związanych z ich treścią i formą, oraz ostateczne zmodyfikowanie własnych opracowań. Technika umożliwia wypowiedzenie samego siebie, komunikowanie się z otoczeniem, zdobywanie wiedzy o życiu i świecie.

• Trening spotkaniowy (kontaktów międzyludzkich) - jest formą uczenia się nowych zachowań w małej grupie, ich podłożem są inscenizowane przez trenera sytuacje. Wykonując różne ćwiczenia jednostka jest aktywnym uczestnikiem treningu oraz obserwatorem zachowań własnych oraz innych uczestników. Mechanizm treningu wyjaśnia Zborowski za pomocą teorii równowagi interpersonalnej, wg której w stosunkach międzyludzkich ważną rolę odgrywają: osobowość jednostek, role i pozycje społeczne, sfera emocjonalno uczuciowa, sposób spostrzegania osobowości, rola emocji i uczuć oraz zachowania swoje i innych. Równowaga między partnerami powinna wg tej teorii występować na trzech poziomach: zachowania (wzajemne świadczenie sobie usług i dostarczanie informacji), uczuć i ich percepcji (reakcje uczuciowe między partnerami), osobowości i pozycji społecznej (zbliżenie postaw, potrzeb i wyrównanie pozycji)

Zborowski wyróżnia trzy typy równowagi interpersonalnej ze względu na czynniki wysuwające się na plan pierwszy w kontaktach i sytuacjach społecznych: regulacja zachowań za pomocą norm społecznych hamujących zbytnie zbliżenie partnerów, w reakcjach typu przełożony - podwładny ważne są role potrzeby i wykonywane zadania partnerów, typ właściwy dla stosunków partnerskich i podmiotowych, w którym równowaga opiera się na aktywizacji czynników osobowościowych i emocjonalno-uczuciowych

Trening spotkaniowy stwarza korzystne dla kreowania zmian zachowania, warunki odreagowania emocjonalnego i wsparcia, dostarcza cennych informacji zwrotnych sprzyjających bezpośredniemu zrozumieniu siebie.

Formy oddziaływań niewerbalnych - wykorzystuje się tu psychoterapeutyczne i wychowawcze wpływy aktywności ruchowej, reakcyjnej i artystycznej:

• improwizowana dramatyzacja (polega na wykorzystaniu elementów sztuki teatralnej w sposób umożliwiający rekonstrukcję własnej sytuacji życiowej i obrazu samego siebie. Wyróżnić tu można:

• psychodrama - zabiegi strategii wychowawczej posługujące się spontaniczną dramatyzacją. Związana jest z analizowaniem zachowania jednostki a jej cel to poznanie siebie i lepsze rozumienie swoich reakcji socjodrama - przebieg akcji nastawiony jest na grupę. Celem jest wywarcie wpływu na życie zbiorowe grupy. Socjodrama może przebiegać wg: ustalenie i omówienie problemu (należy zwracać uwagę aby problem był ważny dla całej klasy. Nie należy więc narzucać uczniom lecz ustalać go w ramach wspólnej dyskusji spontaniczne udramatyzowanie sytuacji (poszczególne role powinni odgrywać ci uczniowie którzy tego sami chcą) ustosunkowanie się do zaimprowizowanej sytuacji lub zdarzenia

Istnieją różne odmiany technik socjodramatycznych: technika lustrzana polega na możliwie dokładnym odtworzeniu sytuacji, technika zmiany ról gdzie powierza się np. odegranie roli ucznia skrzywdzonego temu, który go skrzywdził, technika postępowania na odległość odbywająca się bez udziału osoby stanowiącej główny przedmiot scenicznej improwizacji.

• technika treningu relaksacyjnego - są to ćwiczenia relaksująco-koncentrujące. Mogą się wywodzić ze wschodnich systemów treningu psychofizycznego np. joga. Przywracają stan psychoneurowegetatywnej równowagi oraz przyczyniają się do rozwijania osobowości. Polegają na wykonywaniu układów ćwiczeń odprężających i koncentrujących. W kulturze europejskiej metody tych ćwiczeń uległy modyfikacji i mogą przebiegać:

• nauczenie się przyjmowania postawy ciała ułatwiającej szybkie osiągnięcie stanu odprężenia mięśni i naczyń krwionośnych

• nauka koncentracji na reakcjach fizycznych i psychofizycznych własnego organizmu

• opanowanie umiejętności sterowania reakcjami organizmu

• nabywanie umiejętności przekształcania i formowania osobowości

Swobodna ekspresja plastyczna - Badania nad aktywnością twórczą dzieci ujawniły, że najpowszechniejszym zjawiskiem obok zabawy jest twórczość plastyczna. Twórczość ta jest niewyczerpanym źródłem wiedzy o psychice dziecka, dlatego stała się specyficzną strategią wychowania. Należy więc naturalną twórczość plastyczną dzieci wykorzystywać przy różnych okazjach, umożliwia to:

• uwolnienie się od napięć psychicznych

• przeżywanie prawdziwych sukcesów

• lepsze poznanie uczniów przez nauczyciela

• intensyfikację procesów poznawczych

• rozwijanie uzdolnień i zainteresowań

Muzykoterapia - muzyka jest nośnikiem emocji, sprzyja nawiązaniu łączności emocjonalnej i werbalnej między ludźmi, ułatwia dotarcie do psychiki drugiego człowieka. Muzyki można słuchać lub samemu ją tworzyć, i w ten sposób wyrażać swoje najgłębsze indywidualne uczucia

Zabawa w teatr - stanowi próbę ukazania jakiegoś ważnego problemu z punktu widzenia przeżyć i doświadczeń uczestników. Można ją zaliczyć do zabaw tematycznych. Kilka minut aktywnej dramy może dużo zdziałać dla zmęczonych, wyczerpanych i znudzonych umysłów.

Formy oddziaływań doraźnych - stanowią formy pracy indywidualnej z uczniem, i znajdują czasowe zastosowanie w praktyce pedagogicznej:

• udzielanie indywidualnej pomocy - stanowi formę wspierania ucznia w pomocy samemu sobie. Celem jest tu spowodowanie by uczeń nie musiał liczyć na cudze wsparcie, lecz mógł polegać na własnych siłach. Sposoby pomocy:

• zindywidualizowane odpytywanie na stopnie (chodzi o uchronienie ucznia przed lękiem z powodu otrzymywania słabych ocen)

• zróżnicowane zadawanie pracy domowej (dostosowane do możliwości uczniów)

• organizowanie pomocy koleżeńskiej w nauce

• bezpośrednie wsparcie ucznia przez nauczyciela

• wzmacnianie pozytywne i negatywne:

pozytywne - technika bezpośredniej gratyfikacji (sygnalizacja zadowolenia lub pochwała), - technika zawierania kontraktu (wspólna umowa między nauczycielem a uczniem zawierająca pewne zobowiązania z obu stron), - technika sukcesywnej gratyfikacji (wzmacnianie pozytywnych zachowań następuje za pomocą punktów, a później po spełnieniu przez wychowanka określonych zobowiązań można przyznać nagrody funkcyjne lub materialne)

negatywne - technika szybkiej interwencji (natychmiastowa reakcja na złe zachowanie), - technika słownego napomnienia (dyskretne i w miarę serdeczne zwrócenie uwagi), - technika chwilowej izolacji (krótkotrwałe wyłączenie dziecka z zajęć)

• formy ignorowania niepożądanych zachowań (czasami uczniowie swym złym zachowaniem chcą na siebie zwrócić uwagę lub sprowokować działanie wychowawcy. Kiedy takie zachowanie powtarza się notorycznie nauczyciel może je zignorować.

Ideał moralny i wzór osobowy.

Częścią składową wszelkiej moralności oprócz norm i zasad określających ludzkie powinności, prócz ocen ludzkiego zachowania w kategoriach dobra i zła są również określone wzorce. Stanowią one podobnie jak normy, zasady i oceny moralne ważny czynnik regulujący postępowanie jednostek i grup społecznych. Mogą one przybierać dwojaką postać: całkowicie wyidealizowaną i bliżej skonkretyzowaną. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z ideałem moralnym, a w drugim ze wzorem osobowym.

Ideał moralny - jako idealny wzorzec postępowania moralnego ludzi stanowi najwyższy cel działania wychowawczego. Nazywany bywa też ideałem wychowawczym lub osobowym. Obejmuje on rejestr pożądanych właściwości moralnych przedstawianych w bardzo ogólnych wymiarach w sposób abs

trakcyjny i uniwersalny, bez odnoszenia do konkretnych sytuacji. Można też powiedzieć, że jest to zbiór naczelnych celów wychowania, czyli podstawowych ogólnych dyspozycji osobowościowych jednostki. Ideał taki jest wzorem perspektywicznym. Niemal w każdej epoce i w poszczególnych kręgach kulturowo-społecznych występował i występuje swoisty dla nich ideał moralny. Różne są ideały moralne ludzi w zależności od ich własnego systemu wartości:

• nurt mądrości życiowej - jego nie od społecznych konsekwencji. Człowiek postępujący zgodnie z założeniami tego nurtu przejawia skłonność do asekurowania się przed przykrymi doznaniami i przeżyciami bez względu na przeżycia innych ludzi, nie stara się on angażować w żadne sprawy poza jego własne, troszczy się wyłącznie o własne o własne dobro, a czyni tak zarówno wtedy gdy stroni od rzeczy materialnych ponieważ nie chce się narażać na ich utratę, ale również wtedy gdy unika wszelkiego rodzaju przyzwyczajeń i nałogów ponieważ nie chce stać cię niewolnikiem własnych potrzeb i namiętności, kieruje się interesem osobistym gdy zabiega o wartości duchowe, te bowiem rezerwuje wyłącznie dla siebie, nie dzieli się nimi ani ich nie pomnaża, jest jedynie ich konsumentem, postawa taka zapewnia mu poczucie bezpieczeństwa i stawia go w sytuacji bezkonfliktowej

Nurt perfokcjonistyczny - wyrazem wartości jest tu osobista doskonałość człowieka, bez względu na jej konsekwencje praktyczno-społeczne, wyrazem moralnego postępowania jest tu absolutna zgodność z określonymi normami moralnymi lub bezwzględne posłuszeństwo autorytetowi jako dawcy tych norm. Głoszone tu normy moralne mają wartość bezwzględną tzn. nie ma od nich odwołania niezależnie od sytuacji i warunków w jakich znajduje się dana jednostka

Nurt społeczny - wg którego wartość człowieka jest w jego postawie, którą charakteryzuje troska o zgodne współżycie i współdziałanie między ludźmi, okazywanie im zrozumienia poszanowanie ich indywidualności i godności osobistej a także pragnienie zaoszczędzenia im cierpień i niedostatków. Przykładem człowieka realizującego w życiu ich ideał jest wg Kotarbińskiego tzw. opiekun spolegliwy (osoba, na której można całkowicie polegać, która nigdy nie zawiedzie, która zrobi wszystko czego podjęła się dokonać. Wykazuje życzliwy, tolerancyjny i opiekuńczy stosunek wobec innych co wynika z jej wrażliwości na potrzeby, pomaganie zwłaszcza osobom najbardziej potrzebującym.

Wzór osobowy - ideał moralny nie ma większej mocy oddziaływania wychowawczego, dopiero dzięki ukazaniu go w postaci bardziej konkretnej może stać się jednym z czynników regulujących zachowanie wychowanków. Ideał ten jest przeznaczony dla wychowawcy ponieważ pomaga mu wyznaczać cele i zadania wychowania a wzór osobowy ma służyć wychowankom, bo dzięki temu można zmobilizować ich do konkretnych działań. Wzorami są więc konkretne jednostki, ludzie, których zachowanie jest aprobowane społecznie, które stają się przedmiotem uwielbienia, mogą to być osoby żyjące współcześnie znane z historii, a nawet będące fikcją literacką. Wzór osobowy zawsze odnosi się do konkretnych zachowań i dlatego bardziej przemawia do dzieci i młodzieży. Nie zawsze jest uosobieniem wartości uznawanych społecznie. Zdarza się, że zawiera wiele cech negatywnych. Ze względu na różnorodność zainteresowań ludzkich różne mogą być wzory osobowe, wzory te bowiem wzajemnie się uzupełniają i wzbogacają. Wzory osobowe mają dużą siłę motywacyjną. Urabianie dzieci i młodzieży nie powinno polegać wyłącznie na przekazywaniu im wiedzy na ten temat.

Znajomość ideału i wzorów osobowych nie przesądza jaszcze o właściwym zachowaniu się wychowanków. Nie można przyswoić wzorów osobowych przez ich zapamiętanie i zrozumienie, ale zachodzi konieczność stworzenia różnych sytuacji życiowych, w których preferowane wartości znalazły by swoje odbicie. Wzory osobowe przyswajane są za pomocą procesu identyfikacji, czyli upodobnienia się wychowanków do lubianych i cenionych osób. Wychowankowie upodabniają się do nich gdy pozostawia się im swobodę wyboru właściwego wzoru. Ważnym czynnikiem wpajania wychowankom zasad i norm postępowania, których wykładnię stanowią wzory osobowe jest osobisty przykład ludzi zajmujących się wychowaniem.

Cele wychowania.

Cele to zakładane zmiany jamie chcemy uzyskać kształtując osobowość swoich wychowanków. Celem czyli przedmiotem dążenia wychowawcy mogą być pewne dyspozycje psychiczne wychowanków, albo pewne stany środowiska społecznego w którym żyją. W pierwszym przypadku cel jest wyrażony w kategoriach psychologicznych (nawyki, postawy, zdolności, cechy osobowości), w drugim przypadku cel wyrażony jest w kategoriach socjologicznych (struktura zbiorowości, role, normy, wzory kultury).

1. Rodzaje celów wychowania:

• Cele ogólne - ujmowane są jako cele ostateczne, podkreśla się tu znaczenie człowieka jako ostatecznego celu wychowania. Mają one charakter uniwersalny i nie podlegają alienacji ponieważ noszą znamię człowieczeństwa. Cele ostateczne włącza się w konkretne konteksty społecz

ne, nie są one dane w postaci gotowej ale wypracowuje się je w konkretnej instytucji wychowawczej. Ujmuje się je uniwersalnie i swoiście. Zalety: są bogate znaczeniowo, akcentują ważne wartości społeczne, są perswazyjne, zwięzłe (w tym sensie, że niewiele słów ogarnia szeroką dziedzinę). Wady: wieloznaczność, nieokreśloność, założenia idealizujące, deklaratywność (sformułowanie dobrze brzmi dzięki przymiotnikom jak indywidualny, trwały, itp.), niejasny adresat.

• Cele swoiste - (operacyjne) konkretne, wymierne, zakładane efekty pracy wychowawczej. Stanowią opis wyników, które mają być uzyskane. Zalety: są jednoznaczne, wskazują sposób zademonstrowania iż cel został osiągnięty, odnoszą się wprost do ucznia, mobilizuje ucznia i nauczyciela. Wady: względne ubóstwo znaczenia, rozłączenie poznania i motywacji, poszatkowanie przedmiotu, pracochłonność.

Funkcje celów wychowania:

• cele stanowią punkt odniesienia, do którego wszystko w procesie dydaktyczno-wychowawczym się przymierza i ocenia

• cele wychowania mają znaczenie regulacyjne, stanowią gwarancję przeciw nadmiernemu rozbudowaniu środków cele spełniają funkcję organizującą wobec treści, metod, form organizacyjnych czy też kształcenia nauczycieli, badań oświatowych. Cele wzmacniają to co wyraźnie demaskują, co ukryte, ujawniają zło i oskarżają. Nadają też ludzki sens przekazywanej wiedzy i stają się motywacją do dalszych poszukiwań

• cele mają charakter koordynujący. Są więc integrujące, mobilizujące. Umacniają i pobudzają entuzjazm ale pod warunkiem, że są celami autentycznymi

• cele pełnią funkcję prospektywną (polegającą na “twórczym przepowiadaniu”, przenoszeniu się w przyszłość aby tworzyć ją taką jakiej pragniemy). Cele przenoszą w dzień jutrzejszy, inspirują dzień dzisiejszy, pobudzają tych, którzy budują

• cele zapewniają trwanie wartości, należą do przeszłości dnia dzisiejszego i przyszłości. Wzmacniając poczucie bezpieczeństwa stanowią odpowiedź na niepokoje ludzi

Wg A. Góryckiej:

• funkcja wyodrębniająca - wyróżnienie celu swoistego dla danych procesów wychowawczych

• funkcja strukturalizująca - modelująca całokształt procesu wychowawczego, polegająca na odpowiednim dobraniu struktur sytuacyjnych i wyniesionych z danej sytuacji doświadczeń wychowanków do odpowiednio dobranych celów wychowania

• funkcja kontrolna - sprowadzająca się do oceny uzyskanego wyniku

Aksjologiczne podstawy celów wychowania

Aksjologia - nauka o wartościach, zajmująca się badaniami ich natury oraz podstawami i kryteriami wartościowania.

Istnieje obecnie potrzeba rozważenia istotnych wartości i znalezienia sposobu ich przełożenia na język praktyki edukacyjnej, postuluje się konieczność “edukacji aksjologicznej” prowadzącej do świadomego wybierania wartości i określania ich hierarchii jako podstaw konstruowania własnej filozofii życiowej. Koncepcje aksjologiczne wpływają na refleksje o celach edukacyjnych. Nadrzędną wartością w ujęciu współczesnej aksjologii jest człowiek, jego życie, rozwój, samorealizacja, tożsamość, wolność, podmiotowość. Wartości uruchamiają ludzką motywację, ukierunkowują ludzkie działania, są przedmiotem pragnień człowieka, stanowią czynnik regulujący jego postępowanie i nadoją jego życiu większy sens. Hierarchia uznawanych wartości stanowi jedno z podstawowych uwarunkowań, wpływających na ludzkie zachowania, wpływają na oceną innych ludzi, wyznaczają postawy wobec różnych obiektów. Wszelki ideał czy model wychowawczy musi wyrastać ze zrozumienia aksjologicznej specyfiki natury ludzkiej. Wiedza o wychowaniu musi się zatem opierać na wiedzy o wartościach i wiedzy o człowieku. Ponadto chodzi też o stworzenie sytuacji wychowawczych umożliwiających uczniom rozpoznawanie, akceptowanie i przeżywanie wartości.

W procesie wychowawczym wartości przejawiają się zarówno w treściach, metodach i celach.

Na ogół wychowanie jest przyjmowane jako proces lub jako wynik czy produkt oddziaływań wychowawczych. Nas interesować będzie wyłącznie wychowanie jako proces i to w wąskim rozumieniu, odnoszącym się przede wszystkim do sfery emocjonalno motywacyjnej dzieci i młodzieży, w mniejszym natomiast stopniu do rozwijania ich pod względem emocjonalnym. wychowanie zgodnie z większością definicji utożsamiane jest z oddziaływaniem na psychikę i zachowanie człowieka. Takie podejście sugeruje nadmierne kierowanie rozwojem człowieka w procesie wychowania. Wiele definicji wy

chowania akcentuje nie tyle wywieranie bezpośredniego wpływu ile wspomaganie wychowanków w naturalnym i spontanicznym rozwoju (obecne wychowanie ukierunkowane jest na takie właśnie myślenie - jest zatem procesem interpersonalnym).

Cechy wychowania: - wyżej przedstawiona definicja wychowania nie wyczerpuje w całości jego znaczenia, wychowanie jednak charakteryzuje się cechami, które ułatwiają jego rozumienie:

• złożoność wychowania - zachowanie człowieka zależne jest od uwarunkowań zewnętrznych (w tym także oddziaływań wychowawczych), jak również uwarunkowań wewnętrznych, czyli osobistych przeżyć i doświadczeń człowieka (potrzeby, aspiracje, motywy dążeń oraz funkcjonowanie organizmu łącznie z centralnym układem nerwowym i układem gruczołów dokrewnych.) Także wszystko co oddziałuje z zewnątrz człowieka wpływa na ogół w sposób okrężny tj. przez jego uwarunkowania wewnętrzne. Takim uwarunkowaniom podlega także proces wychowania, niezależnie od tego czy dostrzega się w nim charakter interwencyjny czy proces samorzutnego rozwoju. W każdym przypadku bowiem mamy do czynienia z takim samym lub podobnym mechanizmem regulacji zachowań ludzkich.

• Intencjonalność wychowania - oznacza ona, że wychowawca jest świadomy celów jakie pragnie realizować w wyniku planowo organizowanej działalności wychowawczej. Ma się tu na myśli działalność zawodowych jak i niezawodowych wychowawców. Nawet w przypadku świadomego przeciwstawienia się wychowaniu jako celowemu oddziaływaniu na wychowanka nie jest możliwe całkowite rezygnowanie z jakichkolwiek celów z nim związanych. Intencjonalności nie jest także pozbawiona działalność wychowawcza, w której wywieranie wpływów ogranicza się tylko do “kibicowania” rozwojowi i samorealizacji wychowanków

• Interakcyjność wychowania - proces wychowawczy ma miejsce zwykle w warunkach współdziałania ze sobą wychowawcy i wychowanka, odbywającego się na zasadzie wzajemności lub sprzężenia zwrotnego (oddziaływania co najmniej dwukierunkowego)

• Relatywność wychowania - wiąże się z trudnościami jakich nastręcza przewidywanie skutków oddziaływań wychowawczych. Przewidywanie to ma raczej charakter hipotetyczny. Wynika to w znacznej mierze ze złożoności procesu wychowania, jak również ze złożonej dynamiki osobowości ludzkiej. Wychowanie stanowi tylko jeden z wielu wpływów na wychowanków. Wśród czynników wywierających znaczący wpływ na psychikę i zachowanie się dzieci i młodzieży są ponadto niezamierzone wpływy środowiska, środki masowego przekazu, itp.

• Długotrwałość wychowania - człowiek podlega przemianom własnej osobowości przez całe niemal swoje życie. Dlatego o wychowaniu można mówić zarówno w odniesieniu do dzieci i młodzieży jak i osób dorosłych, a nawet starych. Długotrwałość wychowania łączy się także z systematycznością, co ma znaczenie dla ciągłego pogłębiania osiągniętych wyników.

---