Drugie światowe zgromadzenie na temat starzenia się społeczeństwa Madryt 8-12 kwietnia 2002
III. PRIORYTETOWE KIERUNKI DZIAŁAŃ POLITYCZNYCH
A. Utrzymanie ciągłości rozwoju w starzejącym się świecie
47. Wzrost populacji starszych osób rodzi skutki odczuwane przez całe społeczeństwo i rzutuje na gospodarkę, stosunki społeczne i kulturę danego kraju. Jednak do niedawna polityka społeczna i związane z nią programy koncentrowały się z reguły na implikacjach zmian demograficznych dla młodzieży i innych grup ludności i nie uwzględniały w należytym stopniu sytuacji osób starszych. Brakowało rozwiązań adresowanych do tej rosnącej grupy społecznej. Większość krajów rozwijających się ma nadal wystarczająco dużo czasu, by przygotować się do zadań, jakie stawia proces starzenia się społeczeństw i długowieczność. Warunkiem jest jednak niezwłoczne podjęcie działań. Społeczeństwa będą w stanie utrzymać, a nawet przyśpieszyć tempo rozwoju tylko wtedy, gdy uda im się przeprowadzić proces integracji ze starszymi osobami i stworzyć odpowiednie warunki do tego, by ludzie starsi mogli zarówno przyczynić się do rozwoju, jak i odnieść z niego korzyści.
48. Społeczeństwa na wszystkich etapach rozwoju stoją przed zadaniem rewizji roli osób starszych. W krajach rozwijających się i krajach w okresie transformacji główną przeszkodą jest w dalszym ciągu wyłączenie osób starszych z procesu rozwoju. Rosnąca populacja osób starszych, która podlega ekonomicznej, społecznej i politycznej marginalizacji i z tego powodu jest pozbawiona możliwości integracji i uczestnictwa w procesie rozwoju, musi z czasem spowodować drenaż zasobów.
49. W państwach rozwiniętych głównym problemem jest rosnąca liczba niepracujących osób w wieku emerytalnym i przedemerytalnym. Z powodu kurczenia się populacji ludzi w tradycyjnym wieku produkcyjnym niektóre państwa staną wkrótce w obliczu niedoboru siły roboczej. W tej sytuacji istotnego znaczenia nabierają takie kwestie jak produktywność starzejącego się społeczeństwa, wydolność publicznego systemu emerytalnego i poziom finansowego wsparcia w wydłużonym okresie emerytalnym. Dodatkowo, nadal istnieją powszechne obawy dotyczące konkurencyjności i wydajności starszych pracowników.
50. We wszystkich państwach podstawową reakcją na wyzwanie, jakim jest trwały rozwój społeczny, jest dostosowanie się społeczeństw i jednostek do dynamiki zmieniającego się i starzejącego się świata. Dostosowywanie się społeczeństwa oznacza traktowanie rosnącej liczby osób starszych jako bogactwa, podczas gdy dostosowywanie się jednostek polega na poszerzaniu wiedzy i doskonaleniu umiejętności przez okres całego życia. Specjalnych rozwiązań politycznych wymagają takie obszary jak ograniczanie rozmiarów ubóstwa, produktywne starzenie się, zatrudnienie, edukacja, szkolenie, rozwój terenów wiejskich, międzypokoleniowa solidarność, prawa człowieka i rozwój.
Ograniczanie rozmiarów ubóstwa
51. W wielu społeczeństwach, zwłaszcza w krajach rozwijających się i krajach w okresie transformacji gospodarczej, osoby starsze są grupą, w której ubóstwo jest bardziej rozpowszechnione lub grupą bardziej narażoną na ryzyko popadnięcia w ubóstwo. W krajach, w których ubóstwo ma charakter endemiczny, osoby starsze skazane są na życie w ubóstwie.
52. Osoby starsze są często pomijane w programach redukcji skali ubóstwa. Przyczyn takiej sytuacji jest wiele. Jedną z nich jest fakt, że w badaniach nad rozmiarami ubóstwa nie traktuje się osób starszych jako odrębnej grupy społecznej. Poza tym, osoby starsze nie są uznawane za tak zwaną słabą grupę społeczną w ramach monitorowania i oceny bieżących i proponowanych rozwiązań makroekonomicznych. W rezultacie liczba ubogich starszych ludzi zwiększa się.
53. Aby rozwiązać ten problem, państwa członkowskie powinny w pierwszym rzędzie zastanowić się nad podjęciem zobowiązania, by objąć osoby starsze jako specyficzną grupę społeczną działaniami służącymi realizacji międzynarodowego celu rozwoju, jakim jest zmniejszenie o połowę liczby osób żyjących w skrajnym ubóstwie do 2015 roku.
Produktywne starzenie się
54. Produktywne starzenie się, które zapewnia osobom starszym możliwość kontynuowania wkładu w życie społeczeństwa i utrzymania się, jest kluczem do zwiększenia tempa zrównoważonego rozwoju i powstrzymania wzrostu skali ubóstwa wśród populacji osób starszych.
55. W kontekście ewolucji społeczeństw i zmiany ról społecznych ważne jest to, aby rządy pomogły osobom starszym uczestniczyć we wszystkich aspektach życia społeczeństw. Dotyczy to, między innymi, społecznej, kulturalnej, politycznej i gospodarczej sfery ich funkcjonowania. Działania rządów powinny zapewnić aktywne uczestnictwo osób starszych we wszystkich dziedzinach, które mają wpływ na ich życie, w tym w formułowaniu rozwiązań politycznych.
56. Istnieje rosnące przekonanie, że oprócz pracy zarobkowej, osoby starsze mogą i przysparzają korzyści lokalnym społecznościom jako wolontariusze. Rozwój stowarzyszeń osób starszych może ponadto zwiększyć ich zbiorowy udział w życiu społeczeństw.
57. W większości przypadków osoby starsze są stawiane poza nawiasem programów reform sektorowych i przedsięwzięć prorozwojowych, opracowywanych i zarządzanych przez organy administracji państwowej, organizacje pozarządowe i międzynarodowe instytucje. Często dzieje się tak z powodu przeważającego, negatywnego stereotypu dotyczącego zdolności osób starszych do opanowywania nowych umiejętności. Z podobnych względów osoby starsze są często pozbawione dostępu do produktywnych aktywów (kredyt, technologie, edukacja, szkolenie), dzięki którym mogłyby nadal pełnić rolę aktywnych członków zmieniających się społeczeństw. Kwestia produktywnej niezależności i ekonomicznej samowystarczalności osób starszych staje się szczególnie pilna w społeczeństwach ulegających gwałtownym przeobrażeniom, które osłabiają tradycyjne więzi rodzinne i często rzutują na role i sytuację osób starszych. Jednocześnie, znaczący, a często niedoceniany wkład, jaki osoby starsze już dziś wnoszą w życie swoich rodzin i społeczności, wymaga ponownego zdefiniowania produktywności w ulegającym globalizacji świecie. Należy uznać, że wśród cennych korzyści przysparzanych społeczeństwu są takie, których nie można mierzyć kategoriami ekonomicznymi. Do takich korzyści zaliczają się, między innymi, opieka nad rodziną i prowadzenie gospodarstwa domowego.
58. Przedłużenie i zwiększenie produktywności osób starszych wymaga zapewnienia im dostępu do ekonomicznych i społecznych zasobów. Zdecydowana większość osób starszych na pewno nie jest słaba ani bezczynna i, jeśli tylko zyska sposobność, przynosi społeczeństwu korzyści nawet w bardzo zaawansowanym wieku.
Zatrudnienie i starzejąca się siła robocza
59. W wielu państwach rozwiniętych i państwach w okresie transformacji średnia długość życia przekroczyła znacznie ustalony wiek emerytalny. Powyższemu zjawisku towarzyszy często kurczenie się populacji osób w wieku produkcyjnym oraz, paradoksalnie, zakorzeniona niechęć pracodawców do zatrudniania osób w starszym wieku. Tymczasem, pragnienie i zdolność wielu starszych osób do kontynuowania pracy zawodowej po przekroczeniu wieku emerytalnego jest faktem społecznym.
60. W wymiarze makroekonomicznym dylemat polega na tym, w jaki sposób utrzymać poziom produktywności w skali kraju i jednocześnie zapewnić finansowe bezpieczeństwo osobom starszym. Wiele z tych osób zostało bowiem zmuszonych do rezygnacji z pracy zawodowej w stosunkowo młodym wieku, mimo iż poziom oferowanych świadczeń emerytalnych i własnych oszczędności był niewystarczający. W tym kontekście główną kwestią jest stworzenie odpowiednich warunków do tego, by osoby starsze miały dostęp do rynku pracy.
61. Jednym ze środków potrzebnych do rozwiązania tego problemu jest uświadamianie pracodawcom korzyści wynikających z zatrudniania osób w starszym wieku. Osoby starsze są doświadczonymi pracownikami, na których można polegać. Jednocześnie, starsi pracownicy muszą dostosowywać się do technologicznych i innych zmian na rynku pracy i w miejscu zatrudnienia. Zaangażowanie wszystkich stron w proces ustawicznego kształcenia oraz inwestowanie w szkolenie i przeszkolenie są kluczem do sukcesu starszych pracowników i, tym samym, firm, które ich zatrudniają. Umiejętności muszą odpowiadać aktualnym potrzebom firmy. Za to zadanie odpowiedzialni są zarówno pracodawcy jak i pracownicy. Pracodawcy powinni też wziąć pod uwagę elastyczne formy zatrudniania starszych pracowników, takie jak stopniowe przechodzenie na emeryturę, zatrudnianie emerytowanych pracowników na czas realizacji konkretnych przedsięwzięć oraz ruchome godziny pracy. Szczególnej uwagi wymaga sytuacja zawodowa starszych kobiet, które mają mniejsze możliwości rozwoju zawodowego z powodu przerw w zatrudnieniu i obowiązków rodzinnych i którym trudniej jest znaleźć pracę w razie zwolnienia. Z powyższych powodów kobiety mają niższe emerytury niż mężczyźni. Przed rządami stoi więc zadanie zapewnienia różnorodności wieku i równowagi płci w miejscu pracy poprzez stosowanie najlepszych zasad i praktyk.
Piśmienność i edukacja
62. Globalny cel w sferze edukacji, jakim jest zapewnienie do 2015 roku wszystkim dzieciom na świecie dostępu do edukacji na poziomie podstawowym, jest wyrazem przekonania, że wykształcenie stanowi podstawę produktywnego życia. Jednak państwa członkowskie Narodów Zjednoczonych mają również świadomość znaczenia ustawicznej edukacji, która umożliwia osobom starszym aktywne uczestnictwo w życiu społeczeństw.
63. Jednym z kluczowych problemów, zwłaszcza w krajach rozwijających się, jest olbrzymia rzesza starszych ludzi, którzy albo są analfabetami albo zakończyli edukację w bardzo młodym wieku. Ten problem daje o sobie znać zwłaszcza na terenach wiejskich. Negatywne skutki analfabetyzmu wykraczają daleko poza ograniczenie możliwości zarobkowania. Analfabetyzm ma ujemny wpływ na ogólną kondycję zdrowotną i bytową starszych ludzi. Na przykład, analfabeci i ludzie słabo wykształceni rzadziej zwracają się o fachową pomoc medyczną. Edukacja i szkolenie mają decydujący wpływ na produktywność jednostek i całych społeczeństw w czasach, w których zaczyna dominować gospodarka oparta na wiedzy.
64. Obok zobowiązania do zapewnienia podstawowej edukacji wszystkim dzieciom, rządy powinny wziąć pod uwagę wytyczenie ogólnokrajowego celu służącego promocji kształcenia ustawicznego, w tym zapewnieniu nauki czytania i pisania wszystkim chętnym dorosłym osobom.
Rozwój terenów wiejskich
65. W wielu krajach większość osób starszych żyje w społecznościach wiejskich. Wynikająca z rozwoju gospodarki pieniężnej migracja młodych ludzi do miast i zagranicę sprawia, że społeczności wiejskie stają się w dużej mierze społecznościami ludzi starszych.
66. Problemy, z którymi borykają się wiejskie społeczności to: słaba infrastruktura, spadek znaczenia rolnictwa jako sektora gospodarki, niedostateczna wiedza techniczna, nieefektywny system pomocy finansowej dla rolników oraz brak dostępu do rynków rolnych. Coraz większa liczba osób starszych żyjących na wsi otrzymuje bardzo skromne wsparcie ze strony rodziny lub nie otrzymuje go wcale.
67. Należy w trybie pilnym skierować na tereny wiejskie odpowiednie środki. Po pierwsze po to, by zatamować odpływ młodych ludzi, a po drugie, by pomóc starszym ludziom zachować niezależność. Priorytet powinny mieć działania służące wzmocnieniu potencjału ekonomicznego starszych rolników. Chodzi w tym wypadku o takie kwestie, jak dostęp do usług finansowych i infrastrukturalnych, udoskonalenie technik i technologii upraw i hodowli, reanimacja wąskich branż i małych przedsiębiorstw, opracowanie przynoszących dochód przedsięwzięć i utworzenie spółdzielni rolniczych oraz zapewnienie ciągłej edukacji, szkolenia i przeszkolenia wszystkim dorosłym rolnikom.
Umocnienie międzypokoleniowych więzi
68. Międzypokoleniowe więzi i zobowiązania nadają ład życiu każdego społeczeństwa, niezależnie od stopnia jego rozwoju. Ich postać może być bardzo różna - od międzypokoleniowego paktu pomiędzy pracownikami i emerytami, który jest fundamentem wielu publicznych systemów świadczeń emerytalnych po życie rodzin, na których nadal spoczywa główna odpowiedzialność za opiekę nad starszymi ludźmi.
69. Zmiany gospodarczych i społecznych realiów oraz migracja, zwłaszcza w krajach rozwijających się i w krajach w okresie transformacji, naruszyły i nadwerężyły międzypokoleniowe związki, będące podłożem życia społecznego. Zasady utrzymujące równowagę w relacjach między pokoleniami zapewniają osobom starszym należne miejsce w ich otoczeniu. Problemy gospodarcze i podział publicznych środków w krajach rozwijających się stają się niekiedy przyczyną konfliktów między pokoleniami na tle sprawiedliwej dystrybucji zasobów. Ponadto, mężczyźni i kobiety spędzają w pracy coraz więcej czasu, co wystawia na szwank tradycyjną misję i zdolność rodzin do zapewnienia całkowitej opieki wszystkim swoim członkom.
70. Wyzwanie, przed jakim stoją twórcy polityki społecznej, polega na utrzymaniu istniejących międzypokoleniowych wzorów społecznej wymiany tak, aby osoby starsze były nadal przydatne swoim rodzinom, społecznościom i całym społeczeństwom. Twórcy polityki społecznej muszą unikać propagowania błędnych przekonań dotyczących skutków procesu starzenia się społeczeństw, które przedstawiają międzypokoleniowe relacje w niekorzystnym świetle. Umocnieniu międzypokoleniowych więzi posłuży również lepsze zrozumienie korzyści, jakie przysparzają społeczeństwu osoby starsze. Rządy powinny dążyć do tego, by ich polityka i dystrybucja zasobów nie faworyzowały żadnych grup społecznych.
Prawa człowieka a rozwój
71. Aby osiągnąć trwały rozwój szybko starzejących się społeczeństw, należy zadbać o to, aby osoby starsze nie były poszkodowane ani dyskryminowane ze względu na wiek w żadnej sferze funkcjonowania społeczeństwa i aby miały równy dostęp do rynku pracy, ochrony socjalnej, opieki zdrowotnej, edukacji, produktywnych zasobów, ochrony prawnej i wymiaru sprawiedliwości.
72. We wszystkich państwach zdarzają się arbitralne decyzje pozbawiające osób starszych dostępu do usług i zasobów ze względu na wiek. Racjonowanie usług medycznych, pozbawianie praw wdów, nieudzielanie kredytów, niewłaściwa jakość usług w domach opieki i pozbawianie możliwości zatrudnienia to tylko niektóre kwestie zgłaszane przez różnych aktorów sceny społecznej, w tym same osoby starsze.
73. W niektórych państwach uchwalono ustawy, które chronią prawa osób starszych lub przeciwdziałają dyskryminacji ze względu na wiek. Doświadczenie podpowiada jednak, że prawo tylko wtedy jest skuteczne, gdy opowiada się za nim szeroka koalicja sił społecznych i gdy jest poparte odpowiednią kampanią edukacyjną i informacyjną. Ponadto, nad stosowaniem prawa musi czuwać silna władza sądownicza. Rządy powinny ocenić bieżące rozwiązania polityczne i prawne pod kątem wyeliminowania dyskryminacyjnych praktyk i opracować prawne i polityczne środki służące rozwojowi społeczeństw przyjaznych ludziom w każdym wieku.
B. Dobre zdrowie i samopoczucie w okresie starości
74. Znaczący wzrost długości życia, jaki nastąpił w okresie kilku ostatnich dziesięcioleci, ma swoje korzenie w coraz łatwiejszym dostępie do podstawowych form opieki zdrowotnej i rosnących nakładach na zdrowie publiczne. Zdumiewające osiągnięcia genetyki i biologii molekularnej zapowiadają jeszcze większą poprawę w sferze długości życia i kondycji zdrowotnej społeczeństw. Długowieczność, której towarzyszy dobre zdrowie i dobrobyt nie jest jednak jeszcze zjawiskiem powszechnym, gdyż w wielu państwach i grupach społecznych nadal notuje się wysokie wskaźniki śmiertelności i zachorowalności.
75. Zmiany epidemiologiczne, jakie zachodzą we wszystkich regionach świata, polegają na tym, że choroby zakaźne i pasożytnicze ustepują miejsca chorobom przewlekłym i zwyrodnieniowym. Jednak wiele państw rozwijających się będzie musiało dźwigać podwójny ciężar, ponieważ ich walce z zakaźnymi chorobami, takimi jak HIV/AIDS, będzie towarzyszyć rosnące zagrożenie ze strony niezakaźnych chorób.
76. Nadal powszechne jest palenie tytoniu oraz spożywanie alkoholu i narkotyków, które powodują problemy zdrowotne w późniejszym okresie życia. Powyższe zjawisko dotyczy szczególnie państw w okresie transformacji. W niektórych państwach z tej grupy, zła kondycja zdrowotna społeczeństwa jest wypadkową pogarszającej się sytuacji społecznej i gospodarczej. Systemy opieki zdrowotnej w tych krajach cierpią bowiem na niedostatek funduszy. W rzeczywistości, w ostatnich dziesięcioleciach zmalała spodziewana długość życia, zwłaszcza dla mężczyzn, a w niektórych krajach w okresie transformacji wskaźnik samobójstw wśród osób starszych jest szczególnie wysoka.
77. Dobra kondycja zdrowotna społeczeństwa ma żywotne znaczenie dla rozwoju, a dobre zdrowie jest być może najważniejszym dobrem i prawem każdego człowieka. Trwałe dobre samopoczucie pozwala jednostkom zachować aktywność i współuczestniczyć w życiu społeczeństw w późnym wieku. Osiągnięcie późnego wieku w dobrym zdrowiu wymaga jednak od administracji państwowej, organizacji pozarządowych i jednostek dbałości o zdrowie i warunki bytowe przez cały okres życia. Powinnością rządów jest tworzenie warunków sprzyjających rozszerzeniu dobrej kondycji zdrowotnej i bytowej na okres starości, natomiast jednostki są odpowiedzialne za prowadzenie zdrowego trybu życia. Z tego względu niezbędne jest zapewnienie osobom starszym dostępu do wszelkich form prewencji, terapii, rehabilitacji i opieki na równi z innymi grupami społecznymi.
78. Życie jest procesem, w ramach którego zmienia się zakres wolności człowieka, albowiem jego mobilność i sprawność umysłowa ulegają z wiekiem prawie nieuchronnemu pogorszeniu. Według statystyk światowej Organizacji Zdrowia (WHO) niepełnosprawność jest silnie powiązana z wiekiem jednostki. I tak, fizyczną niepełnosprawność wykazuje tylko 0,5% młodych ludzi, podczas gdy w grupie osób w wieku 75 lat i powyżej odsetek ludzi niepełnosprawnych wzrasta do ponad 30%. Kłopoty z samodzielną, codzienną egzystencją ma około 50% osób w wieku od 60 do 64 lat i ponad 70% ludzi w wieku 85 lat i powyżej. Rosnące potrzeby w zakresie opieki, promocji zdrowia i leczenia adresowanych do coraz większej populacji osób starszych mogą spowodować ogromny wzrost kosztów, jeśli nie będą im towarzyszyć odpowiednie kroki polityczne. Obecnie wyższe wskaźniki niepełnosprawności w starszym wieku notuje się w krajach rozwijających się. Decydują o tym doświadczenia z poprzednich okresów życia i powszechne, nieleczone przypadłości zdrowotne. Na niepełnosprawność w starszym wieku narażone są szczególnie kobiety, co wynika, między innymi, z nierównego traktowania, jakiego doświadczają w całym życiu.
79. Już dzisiaj rządy koncentrują swoją uwagę na polityce, która promuje aktywną starość i zdrowy styl życia. Taka polityka wiąże się ze świadomością, że dostępna przez całe życie opieka zdrowotna i środki profilaktyczne mogą złagodzić problem niepełnosprawności w okresie starości i ograniczyć go do osób w bardzo zaawansowanym wieku, co pozwoliłoby na znaczne oszczędności budżetowe.
80. Istnieje potrzeba opracowania specjalnych rozwiązań politycznych w odniesieniu do następujących obszarów: dostęp do opieki zdrowotnej i usunięcie nierówności, podstawowa opieka zdrowotna, szkolenie personelu medycznego, promocja zdrowia i rozwój w ciągu całego życia oraz samodoskonalenie się i samorealizacja.
Dostęp do opieki zdrowotnej i usunięcie nierówności
81. Osoby starsze mogą napotykać wiele finansowych, fizycznych i prawnych przeszkód w korzystaniu z usług medycznych. Dla przykładu, rządy niektórych państw ograniczyły niedawno nakłady na opiekę zdrowotną i społeczną, przez co coraz większa część społeczeństwa musi polegać na usługach świadczonych przez sektor prywatny. Tymczasem wielu ludzi, zwłaszcza w podeszłym wieku, nie stać na korzystanie z prywatnych usług. W niektórych krajach opłaty za usługi medyczne są tak wysokie, że odstręczają ludzi ubogich od korzystania z systemów opieki zdrowotnej.
82. Dla starszych ludzi żyjących na wsi i słabo zamieszkałych terenach szczególny problem stanowi fizyczny dostęp do placówek zdrowia. Nierówne traktowanie pacjentów jest ponadto cechą właściwą samym systemom opieki medycznej. Zdarza się, że członkowie personelu medycznego niechętnie służą pomocą osobom starszym, traktując ich leczenie jako mniej istotne. Zarzuty dotyczące racjonowania usług medycznych ze względu na wiek pacjentów pojawiają się we wszystkich państwach, niezależnie od stopnia ich rozwoju.
83. Rządy powinny uznać, że świadczenie usług medycznych osobom starszym jest opłacalną inwestycją, ponieważ przedłuża ich sprawność psychofizyczną i tym samym sprzyja ich aktywnemu uczestnictwu w życiu społecznym. Należy poddać analizie bieżące rozwiązania prawne pod kątem usunięcia dyskryminacyjnych zapisów. Wypełnianiu luk w publicznych systemach opieki zdrowotnej może służyć partnerska współpraca z przedstawicielami społeczeństwa obywatelskiego, zwłaszcza z organizacjami pozarządowymi i organizacjami reprezentującymi lokalne społeczności. Kluczowe znaczenie ma jednak świadomość, że rodzina i lokalna wspólnota nie zastąpią efektywnego publicznego systemu służby zdrowia i że administracja państwowa ma obowiązek określania i monitorowania standardów usług medycznych świadczonych ludziom w każdym wieku. Akty prawne powinny gwarantować osobom starszym prawo do korzystania z usług medycznych na równi z innymi członkami społeczeństwa i zapobiegać wszelkim przejawom dyskryminacji ze względu na wiek. Dodatkowo, osoby starsze nie otrzymują regularnie informacji potrzebnych do przeciwdziałania zagrożeniom dla ich zdrowia, takim jak zakażenie wirusem HIV. Dzieje się tak dlatego, że ludzie w podeszłym wieku nie są traktowani jako grupa wysokiego ryzyka. Osoby starsze powinny otrzymywać te same informacje służące ochronie zdrowia, co inne grupy społeczne.
Podstawowa opieka zdrowotna
84. W krajach rozwijających się nadrzędny priorytet powinno mieć zapewnienie dostępu do podstawowej opieki zdrowotnej i stworzenie lokalnych programów opieki zdrowotnej dla osób starszych. świadczenie podstawowych usług medycznych po przystępnych cenach jest wstępnym warunkiem społecznego i gospodarczego rozwoju każdego państwa. W tworzeniu nowego systemu usług medycznych należy uwzględnić tradycyjne lekarstwa i metody leczenia.
85. światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaleciła rządom, aby ich nakłady na publiczną służbę zdrowia odpowiadały 5% Produktu Krajowego Brutto. Ponadto, na zwołanej w 2000 roku specjalnej sesji Zgromadzenia Ogólnego poświęconej ocenie rezultatów światowego Szczytu na temat Społecznego Rozwoju, państwa członkowskie zobowiązały się do promowania i osiągnięcia celu w postaci zapewnienia powszechnego i równego dostępu do podstawowych usług medycznych. Szczególną troską zostanie objęta kwestia usunięcia wszelkich przejawów dyskryminacji pacjentów ze względu, między innymi, na wiek. Rządy powinny potwierdzić wolę osiągnięcia tych celów i położyć nacisk na promocję zdrowia i zapobieganie chorobom, aby obniżyć wskaźniki niepełnosprawności wśród osób w starszym wieku.
Szkolenie personelu medycznego
86. W wielu krajach rozwijających się, a także w niektórych krajach w okresie transformacji, nie prowadzi się szkoleń dla osób zajmujących się zawodowo medyczną opieką nad starszymi osobami, w tym dla lekarzy. W rezultacie personel medyczny i paramedyczny nie dysponuje odpowiednią wiedzą na temat zagadnień i problemów dotyczących starszych ludzi. Także w niektórych krajach rozwiniętych nie wszyscy lekarze mają wystarczającą wiedzę z zakresu geriatrii, przez co poziom usług geriatrycznych w poszczególnych regionach jest nierównomierny. Szczególnie poszkodowane są w tej dziedzinie tereny wiejskie. Taka sytuacja wskazuje na dużą i pilną potrzebę rozciągnięcia szkoleń z zakresu geriatrii i gerontologii na wszystkie osoby zajmujące się zawodowo opieką medyczną na osobami starszymi. Równie pilna potrzeba dotyczy wprowadzenia lub rozszerzenia ogólnych programów edukacyjnych na temat zdrowia osób starszych, adresowanych do pracowników opieki społecznej.
87. Z uwagi na to, że osobami starszymi opiekują się najczęściej ich rodziny, kluczowe znaczenie ma zapewnienie tej kategorii opiekunów podstawowego szkolenia w tym zakresie. Z kolei, wielu starszych ludzi opiekuje się dziećmi i innymi bliskimi osobami, które chorują na AIDS/HIV. Istnieje zatem pilna potrzeba organizowania szkoleń dla tych osób.
Promocja zdrowia i rozwój w ciągu całego życia
88. Wydłużenie okresu życia w dobrym zdrowiu, poprawa jakości życia wszystkich ludzi, redukcja wskaźników umieralności i zachorowalności oraz zwiększenie oczekiwanej długości życia to cele postawione przez Międzynarodową Konferencję na temat Ludności i Rozwoju, która odbyła się w Kairze w 1994 roku. Warunkiem osiągnięcia tych celów jest realizacja zaleceń WHO dotyczących udoskonalenia systemów publicznej opieki zdrowotnej i dostępu do odpowiednich usług medycznych przez cały okres życia. Równość w dostępie do programów ochrony i promocji zdrowia jest kamieniem węgielnym zdrowej starości.
Samodoskonalenie się i samorealizacja
89. światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje zdrowie jako stan pełnej fizycznej, umysłowej i społecznej dyspozycji, a nie tylko jako brak chorób czy ułomności. Terminy zdrowie i dyspozycja muszą być rozumiane szerzej niż dotychczas, a osiągnięcie i utrzymanie dobrej kondycji zdrowotnej polega, zgodnie z definicją WHO, na optymalizacji możliwości fizycznych, społecznych, gospodarczych i umysłowych człowieka w okresie całego życia.
90. Zdrowie i dyspozycja są narażone na szwank z powodu zarówno fizycznej jak i emocjonalnej izolacji. Dotyczy to zwłaszcza osób w starszym wieku. Zapewnienie tym osobom możliwości uczestniczenia w działaniach społecznych, kulturalnych i woluntarystycznych może pomóc w budowie podstaw dla ich dobrej dyspozycji. Praktyka dowodzi, że ważnym narzędziem, które ułatwia osobom starszym wywieranie wpływu na politykę społeczną są organizacje broniące ich praw. Dodatkowo, należy wspierać możliwości międzypokoleniowej wymiany doświadczeń.
C. Stworzenie korzystnych i sprzyjających warunków życia dla osób w każdym wieku
91. Promocja korzystnych warunków dla rozwoju społecznego jest jedną z głównych przesłanek Programu Działań przyjętego przez światowy Szczyt Społeczny, który odbył się w Kopenhadze w 1995 roku. Program ten jest przykładem takiego spojrzenia na kwestię zrównoważonego rozwoju, które na pierwszym miejscu stawia dobro ludzi. Program ma na celu zapewnienie sprzyjających i korzystnych warunków życia dla osób w każdym wieku. Realizacja tego celu wymaga stworzenia koherentnego środowiska społecznego poprzez modyfikację życia ludzi we wszystkich jego wymiarach, a więc w wymiarze finansowym, fizycznym, społecznym, duchowym i bytowym. Wprawdzie część osób starszych potrzebuje intensywnego fizycznego wsparcia i opieki, ale większość z nich chce i jest w stanie zachować aktywność i społeczną użyteczność. Odpowiednio wyważona polityka umożliwi osobom starszym pracę na rzecz społeczeństwa i uczestnictwo w życiu społecznym. W krajach rozwijających się taka polityka powinna obejmować dostęp do podstawowych dóbr i usług w rodzaju czystej wody i pełnowartościowej żywności. Kluczową rolę w formułowaniu i wdrażaniu rozwiązań sprzyjających powstaniu korzystnych warunków muszą pełnić rządy, które powinny angażować do tych prac organizacje pozarządowe i same osoby starsze.
92. Stworzenie i ochrona korzystnych i sprzyjających warunków życia dla osób w każdym wieku wymaga wysiłków organizacyjnych i zasobów. Jednak każde inne podejście będzie oznaczać marnotrawstwo ludzkiego kapitału i zachwianie społecznej równowagi. Szczegółowych rozwiązań politycznych wymagają takie obszary jak wsparcie materialne, mieszkania i warunki bytowe, opieka, ochrona przed naruszaniem praw i przemocą, wewnątrzpokoleniowa solidarność w rodzinie i lokalnej społeczności, promocja pozytywnego wizerunku osób starszych oraz postępowanie z osobami starszymi w sytuacjach nadzwyczajnych.
Wsparcie materialne i ochrona socjalna
93. Wsparcie materialne i ochronę socjalną zapewniają zarówno bardzo złożone i ściśle uregulowane systemy emerytur i zasiłków jak i nieformalne programy pomocy organizowane przez lokalne społeczności. Coraz częściej rządy zaczynają postrzegać ochronę socjalną bardziej jako fundament społecznej koherencji niż nadzwyczajny środek służący opanowaniu przejściowej, niekorzystnej sytuacji.
94. Niedawne wydarzenia międzynarodowe dowiodły, że niedostrzeganie przez twórców polityki społecznej potrzeby opracowania kompleksowej polityki ochrony socjalnej sprawia, że pewne grupy ludności stają się bezbronne w obliczu rynkowych załamań, indywidualnych nieszczęść czy słabszej, nieformalnej pomocy ze strony rodziny. W wielu krajach w okresie transformacji niezbędne gospodarcze zmiany pozbawiły całe segmenty społeczeństwa, a szczególnie osoby starsze i dzieci, instytucjonalnego wsparcia i wszelkich form ochrony socjalnej. Dodatkowym problemem jest dramatyczny spadek wartości emerytur i oszczędności z powodu szalejącej hiperinflacji. W niektórych państwach subsaharyjskiej części Afryki i Azji emerytury otrzymuje niecałe 10% byłych pracowników. W wielu krajach rosnącemu zatrudnieniu w szarej strefie gospodarki towarzyszy spadek liczby osób uprawnionych do emerytur.
95. W krajach rozwiniętych i niektórych państwach w okresie transformacji twórcy polityki społecznej stoją przed zadaniem podjęcia środków gwarantujących samowystarczalność, równość i trwałość istniejących systemów emerytur i zasiłków. Rządy państw rozwijających się i państw w okresie transformacji, przy udziale odpowiednich agend Narodów Zjednoczonych i międzynarodowych organizacji bilateralnych starają się: objąć systemem emerytalnym większą część ludności, wspierać i chronić właściwe nieformalne systemy ochrony socjalnej, opracować zasady funkcjonowania prywatnych programów emerytalnych oraz zapewnić sprawiedliwy charakter i przejrzystość formalnych systemów emerytalnych.
Mieszkania i warunki bytowe
96. Przyjęte na konferencji w Stambule: Deklaracja na temat Ludzkich Siedlisk oraz Agenda Habitat uznały pilną potrzebę poprawy jakości warunków bytowych ludzi, które mają istotny wpływ na ich codzienne życie i dyspozycję. Kwestia mieszkań i ich najbliższego otoczenia jest szczególnie istotna dla osób starszych, którzy większą część dnia spędzają w domu. Warunki, w jakich żyją osoby starsze decydują w dużym stopniu o ich integracji ze społeczeństwem.
97. W krajach rozwijających się przyśpieszony proces starzenia się społeczeństw będzie przebiegał w kontekście postępującej, gwałtownej urbanizacji, której efektem będzie coraz większa liczba mieszkańców miast pozbawionych odpowiednich i oferowanych po przystępnej cenie mieszkań i usług komunalnych. Z drugiej strony, spora część osób starszych pozostanie na wsi, gdzie, z powodu zmian ustrojowych, będzie żyła samotnie zamiast w tradycyjnych rodzinach wielopokoleniowych. Rządy muszą dostosować się do tych zmian, pamiętając o tym, że opieka i warunki bytowe, jakie gwarantują tradycyjne rodziny wielopokoleniowe, nie są już powszechnym zjawiskiem.
98. W krajach rozwiniętych coraz istotniejszym problemem staje się stworzenie odpowiedniej sieci transportu publicznego obsługującej głównie osoby starsze, które zamieszkują dzielnice podmiejskie. W ciągu ostatnich dziesięcioleci na terenach podmiejskich zbudowano wiele osiedli mieszkaniowych przeznaczonych dla młodych
rodzin dysponujących własnymi środkami transportu. W miarę starzenia się ludności zamieszkałej w dzielnicach podmiejskich coraz większego znaczenia nabiera kwestia transportu publicznego, który w większości przypadków jest nieefektywny. Należy także poszukać rozwiązań w kwestii osób starszych, które, po wyprowadzeniu się dzieci, pozostały same w mieszkaniach i nie są w stanie pokryć kosztów ich eksploatacji.
99. Aby uwzględnić powyższe kwestie, należy skorygować ogólnokrajową politykę pod kątem zaspokojenia potrzeb osób starszych w zakresie warunków mieszkaniowych. W przypadku, gdy brakuje rozwiązań adresowanych do osób starszych, najważniejszą sprawą jest stworzenie takiej polityki. Należy również określić minimalne wymogi mieszkaniowe oparte na zasadach powszechnej użyteczności i dostępności. Ciągłej uwagi wymaga także kwestia dostępności i bezpieczeństwa transportu publicznego.
Opieka
100. Na całym świecie, opieka nad osobami starszymi ma głównie charakter nieformalny. Międzypokoleniowe więzi i zasada wzajemności zapewniają ciągłość tej opieki nawet w tych państwach, które posiadają rozbudowany system oficjalnej pomocy społecznej. Wprawdzie wszystkie państwa dążą do tego, aby osoby starsze żyły wśród osób bliskich i lokalnych społeczności, ale nie można już dłużej nie dostrzegać społecznych i ekonomicznych kosztów, jakie ponoszą rodziny opiekujące się starszymi ludźmi. Dotyczy to zwłaszcza kobiet, które nadal pełnią przeważającą część obowiązków związanych z nieformalną opieką. Koszty, jakie ponoszą kobiety to niższe składki emerytalne z tytułu przerw w zatrudnieniu spowodowanych obowiązkami opiekuńczymi, mniejsze szanse awansu i gorsze zarobki, a także fizyczny i psychiczny stres wynikający z konieczności łączenia obowiązków zawodowych i domowych. Szczególnie trudną sytuację mają kobiety, które opiekują się jednocześnie dziećmi i osobami starszymi. W wielu częściach Afryki coraz więcej kobiet staje się jedynymi opiekunami swoich dzieci chorych na AIDS, a w konsekwencji także swoich osieroconych wnuków. Odpowiedzialność za opiekę nad dziećmi, a nawet wnukami spada na osoby starsze wtedy, gdy one same powinny oczekiwać opieki ze strony swoich rodzin.
101. W ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci jednym z głównych celów politycznych wielu rządów stało się zapewnienie opieki nad osobami starszymi w oparciu o zasoby lokalnych społeczności. Niekiedy stoją za tym racje finansowe; opieka ze strony bliskich i lokalnych społeczności jest uważana za tańszy rodzaj pomocy niż domy opieki społecznej. Jednak w przypadku, gdy rodzina nie opiekuje się starszą osobą, ekonomiczne atuty pomocy udzielanej przez lokalne społeczności stają się wątpliwe. Problem zaostrza się wtedy, gdy samorządy nie udzielają odpowiedniego wsparcia przeciążonym opiekunom rodzinnym. Ponadto, nawet tam, gdzie istnieje oficjalny system opieki samorządowej, są kłopoty z jego właściwą koordynacją i objęciem pomocą wszystkich osób starszych. Należy uznać, że rodzinom należy się pośrednie wsparcie ze strony państwa, jeśli nadal mają pełnić opiekuńczą rolę wobec starszych ludzi. Jedynym słusznym kierunkiem działania jest więc zapewnienie formalnego wsparcia rodzinnym opiekunom wraz ze wzmocnieniem oficjalnego systemu opieki samorządowej.
102. W niektórych przypadkach najlepszym rozwiązaniem dla niesamodzielnej osoby starszej lub jej opiekuna jest tak zwana opieka rezydencjonalna. Domy dla osób starszych powinny być traktowane ze szczególną uwagą. Samorządy powinny również monitorować ich funkcjonowanie. Należy, między innymi, egzekwować minimalne wymagania w zakresie opieki i odpowiednio przeszkolić personel. Olbrzymie znaczenie mają kroki służące przełamywaniu społecznej izolacji pensjonariuszy tych placówek.
103. Wszystkie rodzaje opieki powinny odznaczać się takimi cechami jak odpowiednia ilość i jakość, elastyczny sposób funkcjonowania oraz umiejętne zarządzanie. Oceniając wartość poszczególnych opcji należy bezwzględnie brać pod uwagę głosy osób starszych na temat ich własnych potrzeb i jakości świadczonych usług.
Ochrona przed naruszaniem praw i przemocą
104. Przemoc wobec osób starszych, która występuje we wszystkich krajach i we wszystkich warstwach społecznych, może przybierać różne formy - od fizycznego i psychicznego znęcania się po pozbawienie praw człowieka. Taką przemoc stosują głównie najbliżsi krewni i opiekunowie. Pierwszym krokiem w kierunku przeciwdziałania temu zjawisku powinna być edukacja i szkolenia w zakresie rozpoznawania śladów przemocy, adresowane do szerokiej opinii publicznej i osób zajmujących się zawodowo ta problematyką. Profesjonaliści muszą też rozróżniać sytuacje, które mogą prowadzić do użycia przemocy. Dotyczy to, na przykład, osób dla których opieka nad starszym człowiekiem staje się nadmiernym obciążeniem. Należy także zaoferować pomoc zarówno poszkodowanym jak i osobom stosującym przemoc.
105. W niektórych krajach nadal istotnym problemem jest naruszanie praw starszych kobiet. Szczególnie drastyczne jest traktowanie wdów. Wdowy są wydziedziczane i wypędzane ze swoich domów, a cały majątek po zmarłym mężu jest przekazywany synom. Formą przemocy wobec kobiet są także niektóre obyczaje. Rządy muszą ocenić istniejące prawodawstwo i zwyczaje pod kątem wyeliminowania praktyk prowadzących do stosowania przemocy i naruszania praw.
Międzypokoleniowa solidarność w rodzinie i lokalnej społeczności
106. Ludzie starzeją się wśród swoich rodzin i lokalnych wspólnot. Podtrzymywanie międzypokoleniowych więzi w skali rodzin i lokalnych społeczności ma kluczowe znaczenie dla całego społeczeństwa i dlatego rządy powinny usilnie starać się o to, by umacniać te więzi. W krajach rozwijających się, mimo napięć, jakie odczuwa współczesny człowiek, osoby starsze nadal utrzymują bardzo ścisłe związki z rodzinami i członkami lokalnych wspólnot. Międzypokoleniowa wymiana i pomoc jest istotnym elementem codziennego życia, przy czym taka pomoc nie jest bynajmniej jednokierunkowa. Często głównym źródłem pomocy są właśnie ludzie starsi, którzy wspierają młodszych pracą i pieniędzmi. Rodziny i wspólnoty są jednak różnorodnymi kulturowo i zmiennymi strukturami. Z tego względu rządy, nie rezygnując z pierwszoplanowej roli w zakresie zaspokajania potrzeb różnych członków społeczeństw, powinny wspierać rodzinę jako zbiorowość, z której wyrastają korzenie międzypokoleniowej solidarności.
107. Starania o podtrzymanie międzypokoleniowych więzi mogą polegać na zwalczaniu negatywnych stereotypów dotyczących osób starszych, ułatwianiu międzypokoleniowych kontaktów, zapobieganiu segregacji wiekowej oraz podkreślanie znaczenia wiedzy, jaką osoby starsze mogą przekazać młodszym pokoleniom. Należy jednak zdawać sobie sprawę z tego, że nie dla wszystkich starszych osób życie w rodzinie jest upragnionym lub najlepszym rozwiązaniem. Ponadto, rola osób starszych w rodzinie jest tylko jedną z ról, jakie pełnią one w większej społeczności.
Promocja pozytywnego wizerunku osób starszych
108. W wyniku globalizacji mediów oraz gospodarczych i społecznych zmian, jakie zachodzą w każdym społeczeństwie, zmienił się sposób postrzegania i przedstawiania osób starszych. Przy wszystkich swoich zaletach globalizacja ma także ciemne strony. Jedną z nich jest rozpowszechnianie idei, które naruszają tradycyjny ład społeczny. Akcentując wartości rynkowe, nowe idee przyczyniają się do tego, że młode pokolenia zaczynają kwestionować społeczne znaczenie osób starszych. Wizerunek osób starszych pogarszają opinie mówiące o tym, że osoby starsze mają uprzywilejowany dostęp do zasobów społeczeństw.
109. Rządy muszą pełnić wiodącą rolę w promowaniu wizerunku osób starszych jako ludzi wnoszących istotny wkład w życie społeczne. Największe znaczenie ma prawodawstwo eliminujące dyskryminację ze względu na wiek oraz działania zapewniające uczestnictwo osób starszych w życie społeczeństwa na wszystkich jego poziomach.
Osoby starsze w sytuacjach nadzwyczajnych
110. W czasie konfliktu i wychodzenia z kryzysu, a także z powodu klęsk żywiołowych przestają funkcjonować formalne i nieformalne mechanizmy pomocy osobom starszym. Często są one pozostawione na łaskę losu przez rodziny uciekające z terenu konfliktu. Ponadto, osoby starsze nie są uważane za tak zwaną bezbronną grupę społeczną, a pracownikom organizacji humanitarnych brakuje kwalifikacji, by zaspokoić ich potrzeby. Główny problem polega na tym, by zapewnić osobom starszym taką samą pomoc, jak innym grupom społecznym. W następstwie sytuacji nadzwyczajnych osoby starsze mogą również potrzebować pomocy w odtworzeniu swoich źródeł utrzymania.
© Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie na podstawie materiałów UN