Podtyp: Eutracheata- tchawkodyszne
Gromada: Chilopoda (jednoparce) |
Gromada: Diplopoda (dwuparce) I |
Gromada: Diplopoda (dwuparce) II |
Gromada: Pauropoda (skąponogi) |
Gromada: Symphyla (pierwowije) |
- 2000 gatunków opisanych, 52 polskie - cało wydłużone, co najmniej z kilku-nastu segmentów - każdy segment z wyjątkiem 2 ostatnich znajduje się 1 para odnóży - 1 para odnóży przekształcona w szczękoodnóża (wew. gruczoł jadowy) - w przedostatnim segmencie otwór płciowy - dł. ciała od 3- 265 mm - Budowa ciała - mniej lub bardziej spłaszczone - wyraźnie oddzielona głowa od tułowia - pokrywa z cienkiego, gładkiego pancerza chitynowego (bez soli wapnia) - barwa ciała- żółto-, czerwonobrunatna, rzadziej żółta, wyjątkowo zielona, niebieska - segmenty 15-171 opatrzone jedną para odnóży krocznych - u Epimorpha- segmenty mniej więcej równej szerokości (segmentacja homonomiczna) - u Anamorpha- pomiędzy segmentami szerszymi są segmenty węższe (segm. heteronomiczna) - koniec ciała= mały segment pregenitalny + genitalny, wraz z płytką ogonowa (nelson) mogą być wciągane do ostatniego segmentu - pancerz: płytka grzbietowa (tergit), brzuszna (sternit), połączonych na bokach błonką chitynową , mogą w niej wyst. mniejsze lub większe płytki grubszej chityny (pleuryty) - segmenty interkalarne - s. węższe bez przysadek u Epimorpha - odnóża krocze są jednakowe, ostatnia para jest mniej lub bardziej wydłużona -> narząd dotyku - u Scelopendromorpha stanowi broń i może być składana jak scyzoryk (przytrzymywanie zdobyczy), na ostatnim segmencie tułowia 1 lub >malutkich przysadek - odnóże kroczne:
* biodro (coxa) * stopa (tarsus)- 1 lub wieloczłonowa, zakończona pazurkiem - głowa: - przypłaszczona - u Stutigeromorpha kulistawa - otwór gębowy przesunięty na spodnią część - powstała ze zlania 6 segmentów - po bokach oczy (pewna liczba oczek, tylko u Scutigeromorpha budowa zbliżona do oczu owadów) - para nitkowatych, wieloczłonowych czułków (13 - 400 członów) - 3 tylne segmenty wyposażone w narządy gębowe - narząd gębowy: warga górna (labrum), para żuwaczek (mendibulae), 2 pary szczek (maxillae) - żuwaczki i I para szczęk- narządy gębowe - szczęka II pary- przytrzymywanie pokarmu, głaszczkokształtna - 4 para narządów gębowych osadzona jest na 1 segmencie tułowia - tworzą tzw. szczękonóża (maxillipedes) złożone z coxosternum, na którego przedniej krawędzi mogą występować zęby lub szczeciny oraz telopoditu zakończonego szponem - szczękonóża kryją wewnątrz wielki gruczoł jadowy, uchodzący w pobliżu końca szponu - u Scutigeromorpha i Lithobiomorpha w pobliżu oczu - narząd Tomosvary'ego (narząd skroniowy) - reaguje na stopień wilgotności powietrza - umięśnienie tułowia i szkielet wewnętrzny - u prymitywnych (Geophilomor-pha i Scolopendromorpha) układ mięśniowy przypomina budową wór powłokowo-mięśniowy pratchawców - oprócz chitynowego szkieletu zewnętrznego mają łącznotkanko-wy szkielet wewnętrzny, do niego przytwierdzone są mięśnie służące do poruszania się - u prymitywnych szkielet jest słabiej rozwinięty - układ pokarmowy i wydalniczy - postać cewki rozpoczynającej się otworem gębowym na spodniej stronie głowy, kończącej się otworem odbytowym na płytce ogonowej - jelito przednie i tylne zwężone - z boku jelita przedniego uchodzą gruczoły ślinowe - na granicy jelita środkowego i tylnego uchodzą narządy Malphigiego (wydalają ziarenka moczu) - układ krążenia - cewkowate serce (naczynie grzbietowe) leżące ponad jelitem, ciągnie się od głowy do końca ciała, czasem podzielone na komory - od serca odchodzą parzyste tętnice boczne, a ku przodowi trójdzielna tętnica głowowa (jej boczne rozgałęzienia dochodzą do naczynia brzusznego) - krew bezbarwna lub niebieskawa, zawiera leukocyty i ciała obce z zewnątrz - układ oddechowy (tchawkowy) - przetchlinki (stigma) rozmieszczone parzyście na pleurytach wszystkich albo tylko niektórych segmentów - u Scutigeromorpha pojedyncze przetchlinki znajdują się na stronie grzbietowej w pobliżu tylnej krawędzi tergitów - rureczki rozgałęzionego układu tchawkowego, dochodzące do przetchlinek, są od wewnątrz usztywnione chitynową spiralą - pareczniki nie zamykają przetchlinek tylko je zwężają lub rozszerzają za pośrednictwem mięśni gładkich - przetchlinek nie ma nigdy na: *głowie *segmencie opatrzonym szczękonóżka-mi *ostatnim segmencie - narządy zmysłowe - oczy - narządy Tomosvary'ego - włoski i szczecinki czuciowe- szczególnie na członach czułków - gruczoły powłokowe - gruczoł jadowy szczękonóży (kwaśny odczyn, bezbarwna) - gruczoły brzuszne (sternalne) - tylko u ziemikokształtnych, występują pojedynczo lub w grupach, wydzielina tych gruczołów jest przeważnie bezbarwna lub mlecznobiała [u Himantarium gabrielis intensywnie różowa],zdolność do świecenia biodrowe (koksalne) znajdują się na 4 lub 5 ostatnich parach nóg, ułożone w jednym rzędzie albo rozproszone, bezbarwna wydzielina krzepnie na powietrzu, tworząc długie lepkie włókienka- służą do obezwładnienia zdobyczy, u drewniaków występują tylko w stadium młodocianym, odbytowe (analne) - w Polsce tylko szczękonóża Lithobius forficatus mogą przebić skórę człowieka - układ rozrodczy i rozród - rozdzielnopłciowe - różnią się zwykle budowa segmentu genitalnego i pregenitalnego - jądra cewkowate, mniej lub więcej wydłużone - u drewniakokształtnych gruczoł ten jest nieparzysty, a przetarcznikokształ-tnych i zieminkokształtnych parzysty - Scolopendromorpha maja 4 do 14 par krótkich jąder -jądra wytwarzają niekiedy 2 rodzaje plemników - plemniki bywają składane w plemnio-mieszkach (spermatoforach) - jajniki tworzą nieparzystą cewkę leżącą nad jelitem, z której wybiega rozwidlony jajowód uchodzący do atrium - u Scolopendromorpha jedna odnoga jajowodu ulega atrofii - przedsionek płciowy + kanalik zbiorników nasiennych (receptacula seminis) - jaja przechodzą powierzchniowe bruzdkowanie, składane głównie w ziemi, niekiedy na znacznej wysokości (do 70 cm) - drewniaki nie troszczą się o zniesione jaja ,ale opiekują się nimi tak, że samica owija się dookoła jaj (ochrona, stała wilgotność) - u Epimorpha młode nie potrafią się poruszać ani pobierać pokarmu - odżywiają się w wtedy żółtkiem z ich ciała - u Anamorpha wylęgnięte młode mają ciało złożone z kilku segmentów, nie są dojrzałe płciowo muszą przejść jeszcze kilka linek - drewniaki dojrzałość płciowa zwykle po 3 latach - ruch - ruchliwość rozmaita - zieminkokształtne żyjące w ziemi są bardzo powolne - drewnikokształtne i skoloprndrokształ-tne z reguły zwinne - przetarcznik plamisty - Scutigera coleoptrata w 1 sekundę przebywa 0,5m - odżywianie - drapieżniki (drobne członkonogi, robaki oraz pierścienice- zwłaszcza wazonkowce i pierścienice) - częsty kanibalizm - niekiedy zieminkokształtne zjadają także delikatne części roślin - pareczniki chwytają tylko taką zdobycz, która dotknie ich czułków - większość pareczników chwyta zdobycz szczękonóżkami i zabija wydzielinę gruczołów jadowych - Ekologia - miejsca wilgotne (pod kamieniami, korą w ściółce) - Zieminkokształtne (Geophilomorpha) znaczną część życia spędzają w ziemi - 50 cm, przypadkowe pasożyty człowie-ka żyjące w jamie nosowej i zatokach - większość pareczników żyje w klimacie ciepłym, niektóre gatunki zimują kilka miesięcy w temp. do-30OC - najczęściej występują w krajach subtropikalnych - PODZIAŁ: - Pleurostigmatophora - około 2650 gatunków, w Polsce 52 - przetchlinki leżą po bokach tułowia i prowadzą do bogato rozgałęzionego systemu tchawek, dochodzącego do poszczególnych narządów. * Epimorpha - opiekują się potomstwem, wiele prymitywnych cech - ciało z ponad 30 homonomicznych segmentów - młode po wykluciu podobne do dorosłych brak narządu Tomosvary'ego * Anamorpha - 19 segmentów heteronomicznych, 15 par odnóży krocznych - brak opieki nad potomstwem - przechodzą przeobrażenie - Nostigmatophora - wielkie złożone oczy - oddychają płucami z nieparzystymi przetchlinkami, leżącymi wzdłuż grzbietowej osi ciała - 15 par długich, cienkich odnóży |
- 7290 gatunków opisano, 81 polskich - ciało mniej lub bardziej wydłużone (robakowate), obłe, rzadziej spłaszczone - złożone z 11 do ponad 100 segmentów - 2-4 segmenty mają 1 parę nóg, dalsze natomiast po 2 pary - chityna pierścieni z solami wapnia - dobrze wyodrębniona głowa z parą 8-członowych czułków - 2 pary narządów gębowych: para żuwaczek i zrośniętych szczęk I pary tzw. gnathochilarium (w skład, którego weszły też zredukowane szczęki II pary) - na 3 segmencie parzyste ujścia narządów płciowych - na 7 segmencie samców jedna lub obie pary odnóży przekształcone w nóżki kopulacyjne - z boków segmentów widoczna para gruczołów obronnych (z nich bywa wydzielana ciecz o nieprzyjemnym zapachu) - długość ciała od 2mm do 300 mm - Budowa ciała - u Pselaphognatha delikatne ciało pokryte włoskami o kształcie silnie zróżnicowanym - włoski występują pojedynczo lub zebrane w kępki - u Chilognatha ciało jest nieowłosione, chityna ich pierścieni twarda, silnie przepojona solami wapnia - robakowate formy wytrzymują obciążenie do 1000g - ubarwienie niepozorne, rzadziej czarne, żółte, pomarańczowe, niebieskie lub zielone, nakrapiane i z pasmami - ciało gładkie lub posiada rzeźbę złożona z guzków, zgrubień a nawet kolców - Pselaphognatha mają pokrycie ciała miękkie, nie wysycane solami wapnia - ciało składa się z licznych pierścieni (11 do ponad 100) - 1 segment (szyjny, collum) nie ma nóg - 3 kolejne segmenty mają po 1 parze nóg i 1 parze przetchlinek (segmenty te różnią się od innych budową wew.) - segment szyjny i 3 następne tworzą tułów, reszta natomiast odwłok - segmenty od 5 mają po 2 pary nóg i 2 pary przetchlinek [każdy taki pierścień jest diplosomitem powstałym ze zlania się 2 segmentów: * pierwszego przedniego- przedpierście-nia (prosomitu) * drugiego tylnego- zapierścienia (metasomitu)] - protosomit i metasomit każdego pierścienia są ze sobą połączone - aby ruchliwość ciała nie była ograniczona poszczególne diplosomity wchodzą w siebie jak w teleskopie (protosomit danego pierścienia wchodzi w metasomit poprzedniego i łączy się z nim za pośrednictwem błony słabo przepuszczalnej błony słabo przepojonej solami wapnia) - w diplosomach tylko tergity są ze sobą zlane, sternity natomiast wyraźne odgraniczone i nieraz zestawione ruchomo - wyraźne pleuryty tylko u nielicznych form - koniec ciała stanowi segment preanal-ny -segment pojedynczy bez nóg i gruczołów obronnych, otacza segment analny z odbytem osłoniętym 3 pokrywami odbytowymi (2 po bokach i 1 na stronie brzusznej) - segment preanalny posiada od góry krótszy lub dłuższy zaostrzony wyrostek, nieowłosiony wyrostek (brak go u postaci zwijających się w kulkę) - niektórzy przedstawiciele rzędu Nematophora nie mają na segmencie preanalnym zaostrzonego wyrostka (za to posiadają 1-3 par małych przezroczystych brodawek, zakończonych długimi szczecinkami) - w tych brodawkach znajdują się gruczoły przędne (ochrona jaj, kokony, w których się chowają podczas linienia) - segment preanalny obejmuje strefę wzrostu wytwarzającą pierścienie podczas linienia - głowa - duża głowa, mniej lub bardziej zaokrąglona - na głowie 1 para czułków 8 -członowych, ostatni człon jest mniej lub bardziej zgrubiały i opatrzony stożkami zmysłowymi - po bokach skupienie mniejszej lub większej liczby oczek (brak zjawisko wtórne) - w pobliżu nasady czułków narząd Tomosvary'ego (okrągły, podobny do oczka, podkowiasty) - boczne ścianki spodniej strony głowy są objęte członami nasadowymi żuwaczek, pozostała jej część pokryta wielką płytką gębową, a jej przednia część styka się z wargą górną - gnatochilarium - nasadowe człony żuwaczek są stawo-wato połączone zarówno z brzegami bocznymi puszki gębowej, jak też z gnatochilarium - gnatochilarum powstało ze zlania się w 1 płytkę szczęk I pary oraz wstecz-nionych szczęk II pary - odnóża - nogi kroczne stosunkowo krótkie (zwierzęta powolne) - liczba par nóg jest bardzo różna, zależy od rodzin, gatunków i płci - najmniej odnóży 13 par mają strzępnice (Polyxenus) - nogi kroczne składają się zasadniczo z: * biodra- coxa * krętarz- trochanter * przedudzie- praefemur * uda- femur * zaudzia- postfemur * goleni- tibia * stopy- tarsus, zakończonej zwykle pazurkiem, u Pselaphognatha przylgą - niektóre formy maja w biodrach tzw. worki biodrowe (mogą być wynikowy-wane na zewnątrz) -u samców większości gatunków określone pary nóg uległy silnemu przekształceniu, odgrywając silną rolę w kopulacji (np. u Julidea pierwsza para nóg przekształciła się w drobne haczyki) - u skulicowatych (Glomeridae) charakterystyczna budowę mają 3 ostatnie pary odnóży, chociaż nie uległy tak silnym zmianom morfologicznym - ostatnia 19 para odnóży u skulic - telopodia, jest stosunkowo bardzo duża, a jej biodra zlały się w jednolity człon nasady - tylko u 18 pary biodra tworzą jednolity człon nasadowy - wszystkie 3 pary: odnóży w czasie kopulacji pełnią rolę narządów chwytnych - 7 segmentów tworzą gonopody - nóżki kopulacyjne (silnie różnicowanie gonopodów u gatunków) - gonopody służą do przenoszenia nasienia w czasie kopulacji, wyglądają inaczej u tych, które maja prącia, od tych, które ich nie mają - układ pokarmowy i wydalniczy - przedsionek gębowy przesunięty ku przodowi głowy - do przedsionka uchodzą 2 gruczoły - jelito- prosta, rzadziej wygięta cewka, z odbytem na końcu ciała - jelito dzieli się na 3 części: * ektodermalne jelito przednie (przełyk) * ektodermalne jelito środkowe * ektodermalne jelito tylne - chitynowy oskórek przedniej części jelita- przedłużenie wyściółki chityno-wej jamy gębowej i jest odnawiany w czasie linienia - w przełyku od 2 do 6 silnych fałdów - pozwalają na jego rozszerzanie lub zwężanie - jelito środkowe (żołądek) najdłuższy workowaty odcinek jelita, wydziela rozmaite enzymy, wchłania strawiony pokarm - jelito końcowe ciągnące się prze 7-10 segmentów, składa się z 3 odcinków, jego główny odcinek wypełniony olcho-dami łączy się woreczkiem odbytowym - narządami wydalniczymi są cewki Malphigiego - uchodzą one na granicy jelita środkowego o tylnego, a następnie biegną po obu stronach jelita do tylnego odcinka ciała - cewki Malphigiego regulują też gospodarkę wodną organizmu - układ krążenia - serce cewkowate i cienkościenne leży w zatoce osierdziowej - serce ciągnie się od pierwszego od ostatniego segmentu gdzie jest ślepo zakończone - serce zawieszone na mięśniach skrzydełkowych, ku przodowi wybiega w aortę głowową - segmentalnie rozmieszczone naczynia poprzeczne łączą naczynia grzbietowe z naczyniami brzusznymi - naczynie grzbietowe w segmentach ma słabo zaznaczone przewężenia, dzięki czemu w jej wnętrzu powstają połączone ze sobą komory - każda komora z boku ma 1 otwór tzw. ostia (każdy segment ma 1 ich parę, a każdy diplosomit ma ich 2 pary) - arterie są silnie rozgałęzione i dipro-wadzają krew do wielu narządów wewnętrznych - krew płynie w sercu z tyłu ku przodowi dzięki ruchom mięśni skrzy-dełkowych - w naczyniach brzusznych krew płynie ku tyłowi - układ oddechowy - składa się z segmentalnie rozmieszcz-onych tchawek, uchodzących na zewnątrz drobnymi przetchlinkami leżącymi na sternitach - tchawki poszczególnych segmentów nie są ze sobą połączone, tworzą autonomiczne układy - otwór przetchlinek na swoich ściankach posiada fałdy - przetchlinki normalnie są zamknięte, co zapobiega ich zanieczyszczeniom - przetchlinki uchodzą do obszernego przedsionka tchawkowego, z którego wybiegają delikatne włoskowate tchaw-ki doprowadzające tlen do narządów - przedsionki przetchlinek zbudowane z grubej chityny do niej przyczepione są mięśnie - tylko u niektórych chityna jest cienka - pompowanie powietrza odbywa się za pośrednictwem skurczu wspomnianych mięśni oraz dzięki ruchom ciała - układ nerwowy - prosta budowa - mózg : * zwój nadprzełykowy * zwój podprzełykowy * łańcuch zwojów brzusznych z olcho-dzącymi od niego nerwami - mózg zajmuje znaczna część puszki głowowej - przedmóżdze (protocerebium) unerwia oczy i narząd Tomosvary'ego zwany też narządem ciemieniowym - śródmóżdże (deutocerebium) unerwia czułki, za wargę górną i przełyk - zwój podprzełykowy wysyła po parze nerwów do żuwaczek (mandibulae) i płytki gębowej (gnathochilarium) - zwoje brzuszne nie są ze sobą zlane i mieszczą się w obrębie poszczególnych segmentów - w segmentach pojedynczych znajduje się tylko zwój, natomiast w diplosomi-tach po dwa zwoje
|
- u Polydesmoidae zwoje pierwszego i drugiego segmentu tułowia zlane są ze zwojem podprzełykowym - narządy zmysłowe - oczy proste (ocelli) występujące w różnej liczbie (do 40) i w rozmaitym układzie - u form jaskiniowych oczu brak- zjawisko wtórne - narząd Tomosvary'ego - leży pomiędzy oczami a nasadą czułków, ma bardzo skomplikowaną budowę - szczecinki- narząd dotyku, skupiają się na czułkach i na nogach - pręcikowate twory występujące na czułkach obok szczecinek, analizują wilgotność środowiska - 3 pary krótkich stożkowatych głaszczków, znajdują się na przedniej krawędzi płytki gębowej, narząd smaku - gruczoły: - gruczoły obronne- segmentalnie rozmieszczone otwory leżą na bokach ciała (u Proterandria), na jego grzbietowej stronie (Opisthandria) - u Proterandria woreczkowaty gruczoł zwęża się w szyjkę, która jako rynienka uchodzi do otworu, otwór zamykany za pośrednictwem specjalnego mięśnia - wydzieliny mają rozmaite barwy: żółtawa, żółto- lub czerwonobrunatne, rzadziej mlecznobiała lub bezbarwna - posiada nieprzyjemną woń, szybko paruje - u Opisthandria ujście gruczołów bez zamykającego go mięśnia, wydzielina zawiera znaczną liczbę białka - wydzielina gruczołów obronnych nie jest produkowana równocześnie przez wszystkie gruczoły, lecz przez g. tych segmentów, które zostały podrażnione - gruczoły biodrowe występują zwykle w gonopodiach, a ich wydzieliny pełnią różnorodną rolę w procesach płciowych, rozwinęły się z worków biodrowych - w głowie dwuparców mieszczą się cztery pary gruczołów głowowych, trzy ich pary są gruczołami ślinowymi, czwarta jest rurkowatego kształtu, wydziela płyn odrywający ważną rolę przy oczyszczaniu powierzchni ciała - gruczoły przędne- u nielicznych, np. u Nemathophora - układ rozrodczy i rozród - rozdzielnopłciowe - w pewnych przypadkach na wielkich obszarach rozród jest partenogenetyczny wyłącznie osobniki żeńskie (Polyxenus lagurus) - gruczoły płciowe leżą pomiędzy jelitem a łańcuchem zwojów nerwowych i ciągną się prawie na całej długości ciała - jajniki i jądra są cewkowate, z tyłu ślepo zakończone - nasieniowód względem trzeciego pierścienia tułowia rozdwaja się uchodząc parzystymi otworami przy drugiej parze odnóży - prące parzyste powstało ze zrośnięcia się ze sobą obu części prącia parzystego - u niektórych gatunków przed ujściem przed ujściem żeńskich narządów płciowych znajdują się pęcherzykowate zbiorniki nasienne - samica składa jaja w ciepłej porze, w pozostałych przypadkach wylęgają się larwy i zapadają w sen - u samców występuje zjawisko p e r i - o d o m o r f o z y- dojrzałe samce po lince mają narządy kopulacyjne słabo rozwinięte, nie nadające się do procesu rozrodu, ten proces może zachodzić kilkakrotnie podczas życia {występuje zwłaszcza na dużych wysokościach} - liczba jaj bardzo różna - składnie jaj trwa kilka godzin, a u form zwijających się w kulkę kilka dni - jaja składane są w wilgotnej ziemi lub mchu lub umieszczane są wewnątrz kokonów z delikatnych nici gruczołów przędnych - opieka nad potomstwem nie występuje wyjątek: Polyzonium germancum owija się wokół zniesionych jaj - większość opuszcza jaja jako larwy o ciele 7 segmentowym - larwa: - na segmentach 2-4 znajduje się po 1 parze odnóży, natomiast na segmentach 5 i 6 po dwie pary sęczkowatych wyrostków (z nich tworzą się nowe odnóża) - na 7 segmencie zakończonym telsonem znajduje się strefa wytwarza- jąca nowe pierścienie - dalszy rozwój larwy może mieć charakter: * anamorfiozy - larwa po każdym kolejnym linieniu uzyskuje większą liczbę segmentów i par nóg * hemiamorfiozy - podobnie jak podczas anamorfozy, lecz po 5 stadium larwalnym nie przybywa im już ani segmentów ani par odnóży, następuje zróżnicowanie płci - bardzo mała regeneracja ciała - ruch - zwierzęta powolne lub bardzo powolne - nogi poruszają się w taki sam sposób, czyli ruchem falowym - w czasie ruchu ciało nie dotyka podłoża - wszystkie reagują na światło, jest na nie wrażliwa także powierzchnia ciała - odżywianie i znaczenie gospodarcze - zwierzęta roślinożerne (obumarłe części roślin, w rozmaitym stanie rozkładu) - producenci humusu - największa liczba dwuparców skupia się w głębszych, wilgotnych warstwach ściółki - szereg gatunków jest uważany za szkodniki upraw np. Blaniulus guttulatus - szkodnik truskawek - ekologia - liczne na brzegach potoków i jezior - w ściółce leśnej - lasy liściaste i lasy mieszane - pokrycie ciała przepojone solami wapnia (chętnie przybywają na wapiennym podłożu) - jesienią po zakończeniu rozrodu jedne giną, a inne zapadają w sen zimowy - wiele z nich przebywa tylko w jaskiniach - rozmieszczenie geograficzne - wszędzie z wyjątkiem Arktyki, suchych pustyń, na terenach zbyt mokrych - najwięcej znajdziemy ich na obszarach tropikalnych i subtropikalnych - filogeneza - wyodrębniły się one najprawdopodob-niej z prymitywnej grupy pierścienic - PODZIAŁ: - Chilognatha - chityna pokrywająca ciało jest silnie przepojona solami wapnia - włoski na jego powierzchni krótkie i nieliczne * Opisthandria - u samca ostatnia, czasem przedostatnia para nóg przekształcona w odnóża chwytne (telopodia) - przytrzymują samice w czasie kopulacji - nogi na 1 segmencie są zwykłymi nogami krocznymi - często mają zdolność zwijania w kulkę * Proterandria - u samca na 7 segmencie przynajmniej 1 para nóg służy do przenoszenia nasienia - ostatnia para odnóży samca ma zawsze budowę typowy nóg krocznych & Eugnatha - podrząd: Polydesmoidea - brak oczu - organ Tomosvary'ego normalnie rozwinięty - czułki krótkie - podrząd: Nematophora - gruczoły i wyrostki przędne na końcu ciała - ciało ma więcej niż 22 segmenty - oczy i narząd Tomosvary'ego - podrząd: Juliformia - ciało silnie wydłużone z ponad 40 pierścieni - odnóża 7 pierścienia nigdy nie są odnóżami krocznymi, ale 1 lub obie ich pary są przekształcone w monopodia - brak narządu Tomosvary'ego & Colobognatha - człony żuwaczek są bardzo wąskie i niewidoczne po bokach płytki gębowej - przednia część głowy silnie wydłużona - tylna para odnóży 7 pierścienia jest przekształcona w gonopody - oczy z niewielkich oczek lub brak ich, podobnie narząd Tomosvary'ego - Pselaphognatha - pokrycie ciała miękkie i elastyczne, nie jest przepojone solami wapnia - oczy złożone z nielicznych oczek - słabo rozwinięty narząd Tomosvary'ego i trichobothria - ciało składa się z 11-13 pierścieni - na końcu ciała znajdują się 2 wielkie pączki szczecinek z zadziorkami
|
- 500 gatunków skąponogów, z nich 30 znanych w Polsce - drobne stawonogi dochodzące do 1,9 mm długości, zwykle nie przekraczają 1 mm - głowa, ciało 11-12 segmentowe, telson - zwykle 9 par odnóży krocznych - narządy gębowe: * para żuwaczek * para szczęk - czułki utworzone z 4-6 członów nasadowych, na których osadzone są 2 krótkie gałązki - Budowa ciała - formy wysmukłe zwinne, krępe o zarysie owalnym, mało ruchliwe - formy wysmukłe zwinne posiadają cienki, gładki oskórek najczęściej bezbarwny lub białawy - mało ruchliwe mają gruby oskórek, nierzadko żółtawy lub brunatny, ma guzki lub kolce - liczne włoski rozmaitego kształtu szczególnie długie szczecinki tzw. trichobothria na płytkach grzbietowych albo obok nich - ciało zwykle z 11 segmentów, wyją-tkowo z 12 segmentów - 1 segment tuż za głową, jest słabo rozwinięty, znacznie mniejszy od pozostałych, nigdy nie ma przysadek - liczba tergitów wynosi 6 - u większości na 11 segmentach znajduje się 9 par odnóży krocznych - nieliczne mają 11 par odnóży krocznych - podrodzaj Decapauropus ma 10 par odnóży - głowa - wyodrębniona wyraźnie , powstała ze zlania 5 segmentów - na 4 i 5 segmencie głowowym znajdują się u skąponogów narządy gębowe: * 1 para żuwaczek * 1 para szczęk - otwór gębowy przesunięty ku tyłowi , okrywa warga górna - szczeki składają się z 3 członów: * cardo- kotwiczki * stipes- pieniek * lacinia- listewka - brak głaszczki - pomiędzy połowami szczęk leży trój-kątna, zaokrąglona płytka (powstała ze sternitu- segmentu szczęki) - na głowie 1 para czułków- składają się z 4-6 grubych członów nasadowych, na których osadzone 2 krótkie gałązki, zakończone delikatnymi, długimi biczykami - górna gałązka kończy się pojedynczym długim, cienkim biczykiem - dolna gałązka ma 2 takie biczyki, pomiędzy nimi jest osadzony na nóżce, pęcherzykowaty narząd zmysłów- globulus - brak oczu - 2 nibyoczka po bokach głowy (?) - układ pokarmowy - schitynizowane jelito przednie przechodzi w 3 segmencie w jelito środkowe, brak bocznych wypuklin - w segmencie preanalnym jelito tylne podzielone na wąski kanalik i obszerny, wysłany chityną pęcherzyk jelita prostego - narządy wydzielnicze i wydalnicze - tu należy gruczoł szczękowy- prawdo-podobnie gruczoł wydzielniczy - 2 prawy gruczołów uchodzących w pobliżu otworu ustnego - narządami wydalniczymi jest para cewek Malphigiego- wypustki jelita tylnego i biegnących pod jelitem środkowym ku przodowi, do trzeciego segmentu tułowi - układ krążenia - brak tego układu - układ oddechowy - tylko u Millotauropodidae i ma bardzo uproszczona budowę - przetchlinki znajdują się na biodrach nóg krocznych - zwykle łączą się one z krótkimi tchawkami i tylko z bioder 1 pary nóg, nie rozgałęziają się i dochodzą aż do głowy - wiele z nich nie posiada specjalnego układu oddechowego - oddychanie skórne silnie rozwinięte ciało tłuszczowe (wg. niektórych) - układ nerwowy - centralny układ nerwowy w stosunku do ich wielkości jest bardzo silnie rozwinięty, szczególnie mózg i pień brzuszny - mózg zajmuje puszkę głowową, a jego zwoje wnikają do drugiego segmentu tułowia - układ rozrodczy - rozdzielnopłciowe - męski gruczoł płciowy na grzbietowej stronie ciała * u Pauropus silvaticus ma 4 woreczkowate rozgałęzienia, leżące jedne za drugim, z każdego z nich wybiega długi przewód wprowadzający, rozszerzający się w pęcherzyk nasienny . wszystkie te pęcherzyki nasienne łączą się w parzysty przewód wytryskowy uchodzący na zewnątrz pomiędzy biodrami 3 pary odnóży krocznych, na szczycie 2 małych brodawek płciowych - jajnik nieparzysty, wydłużony, leży między jelitem, a brzusznym pniem nerwowym - 2 jajowody- ale tylko 1 rozwinięty - funkcjonujący jajowód przechodzi w przedsionek i zbiornik nasienia - u obu płci narządy rozrodcze zawiązują się po stronie brzusznej poni- żej jelita - jaj bogate w żółtko - młode opuszczają osłonki jaja jako nieruchome stadium spoczynkowe, z czułkami oraz zawiasami 2 pierwszych par nóg krocznych - po linieniu tego stadia, następna larwa ma 6 segmentowe ciało, 3 pary nóg krocznych, pobiera pokarm - II larwa ma 5 par nóg - III larwa 6 - IV larwa 8 - zwierzęta dojrzewają po wykształceniu 9 pary odnóży - odżywianie - wysysanie strzępek pleśni grzybni - mają bardzo delikatne szczęki, dlatego spożywają pokarm płynny - ekologia - narażone na wysychanie - przebywają często w lasach, w miejscach o stałej wilgotności - kilka gatunków żyje na brzegu morskim - rozmieszczenie geograficzne - kraje tropikalne i subtropikalne - PODZIAŁ: - Hexamerocerata: - czułki z 6 podstawowych członów - 12 tergitów i telson - 11 par odnóży krocznych - szczęki silnie rozwinięte - Tetramerocerata: - czułki z 4 podstawowych członów - 11 (rzadko 12) segmentów ciała - 9 (czasem 10) par odnóży krocznych - szczęki bardzo delikatne
|
- 120 opisanych gatunków, 10 wchodzi w skład fauny krajowej - drobne, wysmukłe stawonogi do 8 mm długości - dobrze wyodrębniona głowa - ciało złożone z 14 segmentów z 12 parami odnóży krocznych oraz z wyrostkami rylcowymi na końcach (tam występują gruczoły przędne) - 15-24 tergitów - narząd gębowy: * 1 para żuwaczek * 2 pary szczęk - para wieloczłonowych, nitkowatych czułków - nieparzysty otwór płciowy na 4 segmencie tułowia - pomiędzy biodrami znajduje się po 1 parze woreczków biodrowych - Budowa ciała - ciało wysmukłe, białawe lub żółtawe - oskórek jest bardzo cienki i delikatny - segmentacja ciała jest charakteryty-czne, liczba tergitów od 15 do 24, nie odpowiada liczbie sternitów, z których 12 opatrzonych jest jedną parą nóg - końcowy odcinek ciała, odpowiada 13 i 14 sternitowi, ma parę dużych rylco- watych wyrostków (adenopodity)- wewnątrz znajdują się gruczoły przędne - wydzielina gruczołów przędnych krzepnie na powietrzu tworząc delikatne niteczki -między ostatnią parą nóg a wyrostkami rylcowymi leży para trichobothriów- wielkich brodawek, zakończonych długą szczecinką - wyrostki rylcowate i stożki prawodop. odpowiadają 13 i 14 parze nóg - odbyt leży nad tym samym termitem co 12 para nóg krocznych - obok członu nasadowego, co najmniej 10 par nóg krocznych, znajduje się niewielki wyrostek (stylus) - po wew. stronie stylusa mieści się para woreczków biodrowych - za pośród-nictwem mięśni mogą być wciągane do środka ciała - badanie wilgotności być może także przy oddychaniu - puszka głowowa zlana z 6 segmentów na wyodrębnionej głowie znajduje się para nitkowatych wieloczłonowych czułków - organy Tomosvary'ego w pobliżu nasady tych czułków - pod organem Tomosvary'ego znajduje się mały otwór stanowiący jedyną przetchlinkę drobnonogów - tchawki sięgają poza głowę tylko od trzech pierwszych segmentów tułowia - brak oczu- zjawisko wtórne - na spodzie głowy otwór gębowy z 3 parami narządów gębowych: * 1 para żuwaczek (mandibulae) - składają się z członu nasadowego, leżącego z boku puszki głowowej i ruchomego członu końcowego * 2 pary szczęk (maxillae) [I budowa przypomina szczeki owadów, II para jest zrośnięta z wargą dolna na linii środkowej] - I para szczęk składa się z: * kotwiczki (cardo) * pieńka (stipes) * 2 członków końcowych (endemitów) * płata wewnętrznego (lacinia) * płata zewnętrznego (galea) - głaszczków brak - boczny ruchomy koniec - przewód pokarmowy - jelito o postaci prostej rurki (jego część środkowa może znacznie zwiększać swoją pojemność) - końcowy odcinek jelita jest poszerzony i uchodzi otworem odbytowym -narządy wydzielnicze i wydalnicze - słabo poznane - nefrydia gębowe- miedzy obiema parami szczęk, uchodzą do przedsionka jamy gębowej (ich woreczkowata część jest wydalnicza, długi kanalik jest odpowiednikiem gruczołu ślinowego) - para długich cewek Malphigiego, ciągną się ku przodowi pod jestem środkowym, uchodzi do przedniej części tylnego odcinka jelita - układ krążenia - cewkowate serce sięga od 3 do 13 segmentu, w którym ślepo się kończy - od końca 5 segmentu serce ma 8 par otworków (ostia) - układ oddechowy - przetchlinki znajdują się na biodrach nóg krocznych - zwykle łączą się one z krótkimi tchawkami i tylko z bioder 1 pary nóg, nie rozgałęziają się i dochodzą aż do głowy - wiele z nich nie posiada specjalnego układu oddechowego - oddychanie skórne silnie rozwinięte ciało tłuszczowe (wg. niektórych) - układ nerwowy - mózg bardzo duży w stosunku do wielkości ciała - mózg jest od góry przypłaszczony i ma kilka płatowatych wyrostków - wielkie płaty tworzą też zwoje czułkowe (przedni brzeg mózgu ma na środku głębokie wycięcie) - przedmóżdze nie ma nerwów wzrokowych (bo brak oczu), unerwia narząd Tomosvary'ego - zwój podprzełykowy zlewa się ze zwojem pierwszego segmentu tułowiowego - nieparzysty pień brzuszny ma paciorkowate nabrzmienia- liczba odpowiada liczbie par odnóży - narządy zmysłów - włoski - trichobothria stanowią narządy badania prądów powietrznych - woreczki biodrowe reagują na wilgotność powietrza - układ rozrodczy - rozdzielnopłciowe - długie cewkowate jądra (testes) biegną na stronie brzusznej wzdłuż boków jelita - plemniki wydostają się na zewnątrz jedną parą parzystych nasieniowodów o bardzo skomplikowanej budowie i 1 parą ektodermalnych przewodów wyprowadzających, uchodzących do krótkiego nieparzystego przedsionka płciowego (otwiera się na 4 segmencie) - parzyste jajniki, tworzą długie cewki ciągnące się po bokach brzusznej strony od 4 do 12 segmentu - ektodermalne jajowody - nieparzysty przedsionek płciowy, jego ujście znajduje się między biodrami 4 pary odnóży - są jajorodne - sposób zapładniania: & samice zlepiają ze sobą kilka lub kilkanaście jaj & osadzają je na trzoneczku i umiesz-czają w niewielkiej norce w ziemi & samice pozostają niedaleko jaj - rozwój pozazarodkowy - z jaj wychodzą stadia larwalne mające 6 lub 7 par nóg - po stopniowych linieniach zwiększa się liczba nóg - osobniki o 12 parach nóg dalej linieją - żyją 4-5 lat, czasem 6-7 lat - Odżywianie i znaczenie gospodarcze - roślinożerne (delikatne części roślin) - dużo z nich jest szkodnikami upraw - ekologia - bardzo ruchliwe - bardzo wrażliwe na wyschnięcie - wrażliwe na wahania wilgotności - odporne na zmiany temperatury - rozmieszczenie geograficzne - na wszystkich kontynentach - PODZIAŁ: - rodzina: Geophilellidae - rodzina Scolopendrellidae - rodzina: Scutigerellidae
|