Cyprian Norwid,

Pierścień Wielkiej-Damy, czyli: Ex-Machina-Durejko.

Tragedia we trzech aktach

- z opisem dramatycznego ciągu scenicznych gestów

- i ze wstępem,

oprac. Sławomir Świontek, BN I 274, 1990.

WSTĘP

1. Okoliczności powstania dramatu.

• Norwid miał trudności finansowe, być może dramat został napisany na konkurs (względy ma-terialne) - 1872 r.; informacja, że dramat został ukończony 19 listopada 1872 r., nie wiadomo, czy Norwid ostatecznie wysłał go na konkurs.

• rękopis „Pierścienia Wielkiej-Damy” został znaleziony w papierach po Teofilu Lenartowiczu i opublikowany po raz pierwszy przez Zenona Przesmyckiego w 1933 r.

2. Norwid i teatr.

• brak szerszego opisu wrażeń Norwida z jakiegokolwiek przedstawienia teatralnego.

• sztukę teatralną uczynił tematem jednego ze swoich utworów dramatycznych - Aktora.

• poeta przypisywał sztuce teatru zadania i cele tożsame z tymi, jakie według niego sztuka w ogólności miała spełniać wobec społeczeństwa, w którym doszło do zastąpienia wartości istotnych wartościami pozornymi, konflikt tychże przedstawił Norwid w dyptyku dramatycznym Tyrtej - a kulisami.

3. „Tragedii nowy rodzaj”.

• dramatyczne było dla Norwida zarówno indywidualne życie człowieka, jak i losy cywilizacji, narodów, pokoleń, w kategoriach dramatyczności ujmował twórczy akt działania pozostawia-jący dla potomnych „ślad dramatyczny bytu”.

• Norwid pisał, że jego utwór ma być swoistego rodzaju uzupełnieniem ewolucji tragedii euro-pejskiej; na karcie tytułowej „dramat”, później zastępuje go „tragedią” określaną jako „biała”, co ma tłumaczyć, dlaczego utwór - pozostając tragedią - nie kończy sie cierpieniem czy zgo-nem bohatera.

• oczyszczający cel nowej tragedii dotyczyć ma „zwrotu sumienia”, zmiana tematyki związana z przeniesieniem akcji z historii czy mitologii w czasy współczesne.

4. Parabola ironiczna.

• dramat - tragedia - komedia wysoka - tragedia biała to nazwy gatunkowe, którymi Norwid próbował charakteryzować „nowy tragedii rodzaj”, jakim miał być Pierścień…

• w dramacie mamy dwóch konkurentów zabiegających o względy pięknej acz niedostępnej hrabiny: biednego, wrażliwego młodzieńca oraz bogatego arystokratę; tym postaciom, przed-stawionym z delikatnym odcieniem ironii, przeciwstawiona została para mieszczan ujęta w sposób satyryczny (Norwid odwołuje się zatem do pewnych skonwencjonalizowanych typów postaci i układów fabularnych, które funkcjonowały dość powszechnie w świadomości odbior-czej w drugiej połowie XIX wieku).

• technika realistyczna służy Norwidowi do przedstawiania zdarzeń i sytuacji jakby „wziętych z życia”, ale przy jednoczesnym nadaniu im sensów i znaczeń, które wykraczały poza ich zwyk-łą, życiową interpretację przypisywanie rzeczywistości sensów parabolicznych.

• odczytanie finału utworu: Irena Sławińska traktuje Hrabinę jako „rozbudzenie prawdziwej kobiecości” w zetknięciu z prawdziwym cierpieniem Mak-Yksa, „narodziny nowego człowie-czeństwa”; Juliusz W. Gomulicki określa decyzję Hrabiny jako gest mający ją jedynie zre-habilitować w oczach zebranego towarzystwa, gest, który prowadzi do „przyszłej, ale niechyb-nej katastrofy Mak-Yksa”, do jego „całkowitego zniszczenia i załamania: moralnego i uczucio-wego”.

• Kazimierz Braun, reżyser: Norwid pozostawia widzowi osąd zdarzeń, owa dwuznaczność uja-wnia wielkość artysty, bowiem sztuka stoi zawsze na pograniczu tajemnicy.

• ten pozornie realistyczny dramat posiada fragment, który burzy ową realistyczną konwencję swoisty „epilog” sztuki, kiedy na tle rzeźbiarsko skomponowanych postaci Hrabiny i Mak-Yksa na przód sceny wysuwa sie sędzia Durejko, by wygłosić bezpośrednio do publiczności (rzecz niemożliwa w dramacie realistycznym) swój „głęboki monolog”, który wyjaśnić ma wi-dzowi „moralny sens komedii” jest to megalomańska pochwała, w której Durejko przypisuje sobie - i słusznie! - zasługę w szczęśliwym zakończeniu sztuki i rozwiązaniu losu Mak-Yksa.

• Durajko jako deus ex machina w rzeczywistości społecznej - taka ironiczna diagnoza posta-wiona przez poetę odzwierciedla „ironię czasów” mu współczesnych.

• w świecie dramatu panuje konwencja dramaturgiczna komedii, tragizm przestaje być katego-rią wpisaną w dzieło, jest on cechą rzeczywistości, jaką utwór przedstawia.

• paraboliczność realistycznej w gruncie rzeczy fabuły Pierścienia… realizuje się w istnieniu stałego napięcia między ironicznie przedstawionym światem a znaczeniem przenośnym zda-rzeń, jakie się w nim rozgrywają, między ich dosłownością a symbolicznym sensem, który jest nad nimi nadbudowany.

5. Język dramatu a konstrukcja sztuki.

• bardzo częsta aforystyczność, gnomiczność.

• konwersacja salonowa została w dramacie „wycieniowana” przez ujęcie w ramy nierymowa-nego wiersza 10-zgłoskowego, przez nasycenie środkami stylistycznymi właściwymi mowie poetyckiej, przez wpisanie w dialog znaczącego milczenia i znaczeń niedopowiedzianych, przez zastosowanie ironii wpisanej w wypowiedzi bohaterów oraz ironii odautorskiej w taki sposób, że współbrzmienie obu typów staje się źródłem nowych znaczeń.

• nie powiązanym logicznie wypadkom narzuca dramaturg znaczenia wiążące je z mającym nastąpić finałem.

• patos powszedniości - wiązać można z tym, co poeta nazywa „samym nagim, wielkim Serio”, które w wysokich komediach przejąć powinno rolę, jaką w tragedii spełniały obrazy cierpień bohaterów.

6. Słowo, „dramatyczne gesty” i milczenie.

• gestyka i ruch sceniczny współuczestniczą w procesie parabolizacji znaczeń dramatu.

• graficzne wyodrębnienie ciszy dramatycznej, podkreślenia, wyróżnienia słów.

• didaskalia: niezwykle rozbudowany zestaw określeń dotyczących odcieni intonacyjnych, wskazówki dotyczące ruchowych działań aktora.

• Pierścień… napisany jest 10-zgłoskowym wierszem białym, brak podziału średniówkowego i stałego akcentu w klauzuli (wówczas dominowały 8-, 11- lub 13-zgłoskowce), brak rymu, licz-ne przerzutnie, zachwiania porządku składniowego.

TEKST

• Wstęp: postaci utworu nie odzwierciedlają postaci rzeczywistych, nie mają na celu ośmiesza-nia itp.; utwór to próba „uzupełnienia nowego Tragedii rodzaju” „Tragedia - Biała” (bez roz-lewu krwi); utwór jest „la haute - comedie” (wysoką komedią); „obejrzenie - się - społeczno-ści całej na samą siebie”; artyzm polski nie potrafił dotąd uznać kobiet.

1. AKT.

1. scena - poddasze, ranek.

• Mak-Yks: „Oto pierwszy promień, z tych, co rażą…”, „…płaczącą Raz, dostrzegłem JĄ… PRZYCZYNY NIE WIEM”.

2. scena.

• Salome mówi Mak-Yks'owi, że Sędzia Durejko będzie oglądał dom, prosi o wstawiennictwo za synem u Hrabiny - dalekiej krewnej Mak-Yks'a.

3. scena.

• Sędzia przychodzi z Szeligą - grafem.

4. scena.

• rozmowa Sędziego z Mak-Yks'em, który ma się wyprowadzić.

5. scena.

• Durejkowa oznajmia, że wszystkie panny z pensji są zaproszone na wieczorek do Hrabiny.

• Durejkowa kłóci się z Sędzia, Salome mówi, ze oni tak zawsze.

• Salome wychwala Hrabinę Marię Harrys przed Szeligą, mówi, że nadal jest wdową.

6. scena.

• rozmowa Mak-Yks'a z Szeligą, Szeliga zorientował się, że Mak-Yks wypatruje Hrabiny.

2. AKT.

1. scena.

• Hrabina zgubiła pierścionek, znalazł go sługa.

• Magdalena mówi, że Szeliga wyjechał kiedyś do dalekich krain, ponieważ spotkał się z obo-jętnością Hrabiny.

• Hrabiny nie interesuje „ziemska - miłość”.

• podczas gdy Hrabina się ubiera, wchodzi Mak-Yks, usłyszał, jak Hrabina mówi o osobach takich, jak on: „To nie są ludzie”, Hrabina, nie widząc, jak wybrnąć z kłopotliwej sytuacji, za-prasza Mak-Yksa na wieczorek.

2. scena.

• przychodzi Szeliga.

3. scena.

• Szeliga rozmawia z Magdaleną, przypominają sobie, że poznali się na dworcu.

4. scena.

• Hrabina rozmawia z Szeligą, jest chłodna, ironiczna.

5. scena.

• Szeliga zachwyca się MAŁĄ rękawiczką, myśląc, że należy do Hrabiny (była Magdy).

6. scena.

• Magda i Sztukmistrz rozmawiają o fajerwerkach, Sztukmistrz proponuje skomplikowane figu-ry; Magda ironicznie: „Czy nie można by na przykład… ZERO?”, Sztukmistrz: „My w sztuce nic <<zerem>> nie zowiemy, lecz… pierścieniem”.

3. AKT.

1. scena.

• goście przybywają na przyjęcie; Hrabina odnosi się chłodno do Szeligi.

• młodsze dziewczęta grają w pierścień, Hrabina daje im swój pierścionek.

2. scena.

• Mak-Yks zostaje sam, je, przychodzi Sędzina i zaprasza go na werandę, aby zbierał fanty dziewcząt.

3. scena.

• zginął pierścień, „Marii TALIZMAN”.

4. scena.

• Durejko sprowadził policję, przeszukanie służby i gości.

5. scena.

• Mak-Yks nie pozwala na rewizję; opowiada o tym, że od rana nic nie jadł, że wyrzucono go z mieszkania, że chciał sie zabić, wyciąga pistolet i chleb w tym czasie Hrabina wtrąca: „Mak-Yks! ja - Ci darowałam pierścień!”.

• wbiega Anielka pierścień znaleziony, „zawisnął jak gwiazda” na świeczniku.

6. scena.

• Mak-Yks chce wyjechać: „odpływam!”, mówi: „…strute mam serce… i wesołość… Poniekąd zużyty czas i zdrowie - Pozostało imię… te - osławią…”.

• Hrabina chce, aby Mak-Yks się z nią ożenił.

• Mak-Yks klęka, całując ręce Hrabiny, błyskają sztuczne ognie - „dwa pierścienie”.

• monolog Sędziego:

„Wszystko to COŚ jak w Komedii - która

Moralny ma sens, gdy się ją zbada:

- Któż albowiem sprawił to?… Kto? - proszę -

- Pierwszym stał się powodem… kto tu jest

Sprężyną? - czyli zrządzenia energią?

Czyli osią?… a kto jednak NIGDY

NIE MA SOBIE NIC DO WYRZUCENIA!…

- Że, nareszcie, attykiem już spytam:

Ex-machiną!… któż tu jest??…

- Durejko!!”

4