Układ rozrodczy żeński
Układ płciowy kobiety w zależności od umiejscowienia obejmuje narządy zewnętrzne i wewnętrzne:
1. Zewnętrzne narządy płciowe kobiety: wzgórek łonowy, wargi sromowe większe, wargi sromowe mniejsze, łechtaczka, przedsionek pochwy. Niekiedy do układu płciowego kobiety włącza się gruczoł mlekowy (sutkowy).
2. Wewnętrzne narządy płciowe kobiety: dwa jajniki, dwa jajowody, macica, pochwa, nadjajnik, przyjajnik.
Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne
Wzgórek łonowy leży w przedniej części spojenia łonowego, jest wyniosły dzięki grubej warstwie tłuszczowej podskórnej. Skóra wzgórka jest pokryta włosami łonowymi. Naskórek jest wielowarstwowy płaski rogowaciejący. Pod naskórkiem leżą liczne gruczoły łojowe i apokrynowe. W dolnej części wzgórka rozpoczynają się wargi sromowe większe.
Wargi sromowe większe to fałdy skórne o grubej warstwie podskórnej (łącznotkankowej właściwej + tłuszczowej) podścielonej miocytami gładkimi. Pokryte są nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym. W skórze warg sromowych są liczne gruczoły apokrynowe i łojowe oraz komórki pigmentowe, nadające jej ciemną barwę. W okresie pokwitania wargi pokrywają się włosami łonowymi. Chronią wargi sromowe mniejsze oraz przedsionek pochwy przed czynnikami fizycznymi, mechanicznymi i chemicznymi, zapewniają stałą temperaturę i wilgotność w głębiej położonych drogach płciowych. Pełnią ważną rolę stabilizującą podczas kopulacji. Od przodu wargi połączone są spoidłem przednim umiejscowionym nad napletkiem łechtaczki. W tylnej części wargi połączone są spoidłem tylnym, znacznie delikatniejszym, położonym około 2-2,5 cm od odbytu. Obie wargi zestawione razem (przylegają do siebie) kształtują szparę sromową. Miocyty wrażliwe są na podniety seksualne oraz temperaturę otoczenia, co wyraża się różnym stopniem naprężenia warg sromowych. Skóra warg sromowych w głębi szpary sromowej jest nieowłosiona i stopniowo przechodzi w błonę śluzową, stale wilgotną. Gruczoły apokrynowe warg sromowych wydzielają feromony oddziałujące seksualnie na partnera.
Wargi sromowe mniejsze są cieńsze od warg większych; stanowią dwa cienkie fałdy skórne pokryte nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, pod którym rozmieszczone są obficie gruczoły łojowe. Powierzchnia warg mniejszych jest naga i wilgotna. Rozciągają się od łechtaczki w dół, nieco skośnie, między wargami większymi, sięgając poza ujście pochwy, gdzie kończą się wędzidełkiem tylnym. Zamykają więc bezpośrednio przedsionek pochwy. Wędzidełko pokrywa częściowo tzw. dół przedsionka pochwy. Barwa warg mniejszych jest różowa lub malinowa i zależy od stopnia ukrwienia narządów płciowych. W razie zaburzeń krążenia lub niedokrwistości wargi te przybierają barwę siną co nie jest zjawiskiem prawidłowym.
W przedniej i tym samym w górnej części fałdy warg sromowych mniejszych rozwidlają się na dwie listewki: górne łączą się nad łechtaczką i organizują napletek łechtaczki, natomiast dolne łączą się pod łechtaczką (u podstawy łechtaczki) tworząc wędzidełko łechtaczki.
Łechtaczka jest odpowiednikiem prącia; zbudowana jest z dwóch ciał jamistych oraz z żołędzia; jest silnie unaczyniona i unerwiona. Ciała jamiste tworzą trzon łechtaczki w kształcie walca. Trzon przymocowany jest dwoma odnogami do kości łonowych. Żołądź pokryty jest wspomnianym wcześniej napletkiem. Średnica łechtaczki waha się w szerokich granicach i wynosi 3-6 mm; długość - około 1,5-3 cm. Jest bardzo wrażliwa na dotyk, silny uraz powoduje ból. Podczas podniecenia ulega erekcji (wzwodowi). Należy do narządów erogennych, transformujących i wzmacniających doznania seksualne. Uczestniczy w wyzwalaniu podniecenia seksualnego
i orgazmu. Efekt ten zależy jednak w dużej mierze od poziomu kultury seksualnej partnera.
Przedsionek pochwy to zagłębienie między wargami sromowymi mniejszymi kształtu eliptycznego. Do przedsionka uchodzą, idąc od góry: cewka moczowa, czyli brodawka moczowa i pochwa (ujście pochwy, lub odwrotnie - wejście do pochwy). Na bocznych częściach przedsionka leżą gruczoły cewkowo-pęcherzykowe (po jednym z każdej strony) Bartholiniego, które wydzielają śluz, zwłaszcza przy pobudzeniu seksualnym. Śluz łagodzi tarcie podczas kopulacji i utrzymuje właściwą wilgotność dróg płciowych. Pełni funkcje ochronne. Obok dużych (około 1 cm) gruczołów Bartholiniego w przedsionku mieszczą się mniejsze gruczoły śluzowe rozproszone pod nabłonkiem przedsionka. Nabłonek jest wielowarstwowy płaski. Nad brodawką moczową, około 2 cm od niej leży łechtaczka. W Tylnej części przedsionek pochwy jest zamknięty wędzidełkiem warg sromowych mniejszych.
Ujście pochwy jest częściowo przesłonięte błoną dziewiczą - hymeną (hymen). Podział błon dziewiczy pod względem struktury jest bardzo obszerny, dlatego ograniczę się tylko do kilku grup: półksiężycowata, wargowata (szczelinowata), pierścieniowata (obrączkowa), strzępiata, płatowata (płatkowana), falista. W zależności od liczby otworów w błonie, wyróżnia się błony jednootworowe (jednookienkowe), dwuokienkowe, wielookienkowe lub siatkowate (rzadko). Błona dziewicza jest fałdem błony śluzowej o różnym stopniu rozwoju, ukrwienia i unerwienia. Usunięcie błony dziewiczej czyli defloracja następuje podczas pierwszego aktu kopulacji (defloracja częściowa). Całkowita jednak defloracja następuje podczas porodu. Po porodzie po błonie dziewiczej pozostają tzw. strzępki mirtowate.
Defloracja nie zawsze jest związana z bólem i krwawieniem, rzadko tak jest, niekiedy kobiety w ogóle nie odczuwają przerwania błony dziewiczej i nie towarzyszą temu żadne objawy. Jest to zależne od struktury błony i sposobu defloracji (pozycji kochanków). Niekiedy (sporadycznie) spotkać można błony dziewicze wyjątkowo silnie ukrwione i unerwione, co uniemożliwia naturalną deflorację. Niezbędna jest wówczas interwencja ginekologa-chirurga.
Deflorację ułatwiają żele intymne (nawilżające) zwłaszcza w przypadku suchości przedsionka i pochwy oraz podłożenie pod pośladki kobiety poduszki w czasie kopulacji.
Po około 35 roku życia błona dziewicza może ulegać pogrubieniu i silniejszemu ukrwieniu, zwłaszcza po przebyciu stanów zapalnych przedsionka i pochwy.
Uszkodzenie błony dziewiczej z reguły jest łatwe i stosunkowo częste. Czynnikami uszkadzającymi błonę dziewiczą są najczęściej tampony i zabiegi ginekologiczne. Dlatego dla młodych dziewcząt zaleca się podpaski, które nie uszkadzają śluzówki narządów płciowych.
Tampony są powodem podrażnień błon śluzowych, stanów zapalnych, świądu a nawet upławów. Permanentne stosowanie tamponów wywołuje zmiany w strukturze nabłonka przedsionka i pochwy, nasila keratynizację, zmniejsza czucie. Powoduje to zmniejszenie percepcji (odbioru) wrażeń seksualnych podczas stosunków płciowych. Tampony przyczyniają się także do rozwoju zespołu suchości pochwy.
Część położona między ujściem pochwy a odbytem określa się mianem krocza.
Narządy płciowe żeńskie wewnętrzne
Pochwa (vagina) to umięśniony, rozciagliwy przewód długości około 7-10 cm, wyścielony nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Jest to żeński narząd kopulacyjny. Pochwa jest kanałem rodnym, ponadto przewodem wyprowadzającym wydzieliny i wydaliny z macicy. Ściany pochwy są pofałdowane. Fałdy mięśniowe noszą nazwę marszczek pochwowych. Pod nabłonkiem leży błona podstawna, dalej miocyty gładkie w dwóch warstwach (warstwa zewnętrzna jest okrężna, a warstwa wewnętrzna podłużna). Pochwa od zewnątrz pokryta jest przydanką łącznotkankową.
Nabłonek pochwy ulega ciągłym cyklicznym przemianom pod wpływem hormonów cyklu menstruacyjnego. W fazie proliferacji, pod wpływem estrogenów nabłonek grubieje. Komórki nabłonka są wówczas kwasochłonne, skeratynizowane, wydzielają obficie glikogen, rozkładany przez bakterie (laseczki kwasolubne) do kwasu mlekowego. Kwas mlekowy czyni wydzielinę pochwy kwaśną, o pH około 4-4,5. Kwaśny odczyn wydzieliny pochwowej zapobiega rozwojowi grzybów i bakterii chorobotwórczych.
W fazie sekrecji, pod wpływem progesteronu, nabłonek staje się cienki, złuszczony, delikatny, zbudowany z komórek zasadochłonnych o jądrach pęcherzykowatych.
W ciąży, nabłonek pochwy zawiera komórki łódeczkowate i jest cienki.
W okresie przekwitania nabłonek pochwy staje się cienki, a komórki zasadochłonne.
Wymazy pochwowe pozwalają na zbadanie nabłonka (badania cytologiczne eksfoliatywne).
W pochwie wyróżnia się sklepienie pochwy (od strony szyjki macicy): przednie, tylne i dwa boczne; trzon i ujście. Ponadto ścianę przednią (krótszą) i ścianę tylną pochwy (dłuższą).
Macica (łac. uterus, gr. metra) to gruszkowaty umięśniony narząd o masie około 40 g, długości około 9 cm. Zbudowana jest z szyjki, cieśni, trzonu, dna (sklepienia) i dwóch rogów (lewego i prawego). W macicy zagnieżdża się zarodek i rozwija płód. W czasie porodu macica kurczy się wydalając noworodka przez pochwę. Wewnątrz trzonu jest jama macicy, a w cieśni i w szyjce przebiega kanał.
Ściany macicy zbudowane są zewnętrznej błony surowiczej - perimetrium (otrzewna), warstwy mięśniowej - myometrium i błony śluzowej - endometrium. Błona surowicza pokrywa przednią i tylna powierzchnię macicy, a potem łączy się z obu powierzchni tworząc więzadło szerokie. Ujście macicy nieco sterczy do pochwy, jest owalne, wypełnione śluzem i okrągławe u dziewic. U kobiet, które rodziły ujście staje się szczelinowe (szparowe o nierównych brzegach) i z reguły nie jest już wypełnione śluzem.
Błona śluzowa macicy ulega cyklicznym zmianom strukturalno-funkcjonalnym pod wpływem hormonów (menstruacja). Nabłonek jest jednowarstwowy walcowaty z rozrzuconymi komórkami urzęsionymi. Pod nabłonkiem leżą gruczoły śluzowe.
Błona mięśniowa myometrium ma grubość około 1,5 cm i zbudowana jest z miocytów gładkich mogących wydłużać się do 0,5 mm. Miocyty warstwy wewnętrznej są ułożone podłużnie, miocyty warstwy środkowej ustawione są okrężnie i spiralnie, a miozyty warstwy zewnętrznej są zorientowane podłużnie i okrężnie. Miocyty są wrażliwe na prostaglandyny, oksytocynę, liczne substancje roślinne i leki, reagując na nie skurczem lub rozkurczem. Oksytocyna i prostaglandyny zwiększają skurcze miocytów gładkich macicy.
Trzon macicy przechodzi w dolnej części w cieśń, a ta z kolei w szyjkę macicy. Szyjka macicy pokryta jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Gruczoły szyjki wydzielają śluz, którego ilość i jakość zależy od fazy menstruacji.
W fazie progestacyjnej śluz jest gęsty i mniej obfity niż w fazie estrogennej kiedy to jest wodnisty i jest go dużo.
Brak naczyń limfatycznych w błonie śluzowej macicy umożliwia wykształcenie tolerancji immunologicznej zarodka. W ciąży brak też w obrębie macicy leukocytów prezentujących antygeny oraz limfocytów B i T. Dzięki temu nie następuje odrzucenie zarodka.
Trzon macicy zgięty jest do przodu względem szyjki, jest to tzw. przodozgięcie. Szyjka także jest pochylona do przodu, stąd określenie przodopochylenia. Na tylna ścianę macicy naciskają jelita i tłocznia brzuszna. Macica stabilizowna jest również przez pochwę, mięsnie miednicy, więzadło obłe (przebiega od rogów macicy do pachwin) i więzadło krzyżowo-maciczne (biegnące od szyjki do kości krzyżowej po obu stronach odbytnicy).
Patologiczne jest tyłopochylenie i tyłozgięcie macicy.
Nadjajnik i przyjajnik to stare ewolucyjnie narządy (pranercza) które u człowieka są szczątkowe. Nadjajnik leży między jajnikiem a jajowodem; ma postać kanału głównego do którego dochodzą mniejsze kanaliki. Do kanału tego uchodzą także kanaliki przyjajnika.
Pranercza, czyli ciałka Wolffa (mesonephros) filogenetycznie należą do narządów wydalniczych bezowodniowców i zarodków owodniowców. Po względem biologicznym są to wiec nefrony, stąd postać kanałów i kanalików. U mężczyzn elementy ciałka Wolffa przekształcają się w kanaliki nasienne, w najądrze i w nasieniowód.
Cykl menstruacyjny to szereg powtarzanych zmian fizjologicznych w ciągu płodnego życia kobiety (od pokwitania do przekwitania) w stężeniach hormonów oraz sekwencyjnych następstw strukturalno-fizjologicznych w ustroju (układ rozrodczy, przemiana materii, układ nerwowy). Proces powtarza się co około 26-30 dni. Zmiany stężenia hormonów spowodowane są cyklem jajnikowym. Menstruacja występuje u polskich dziewcząt w wieku około 10-14 lat. Początkowo jest nieregularna, powinna jednak ulec stabilizacji w wieku 16-18 lat.
Menstruacja obejmuje 4 główne fazy:
1. Faza złuszczania i krwawienia (faza deskwamationizacji): I dzień miesiączki, czyli krwawienia; grubość błony wynosi około 0,5 mm; złuszczenie nabłonka powoduje uszkodzenie naczyń krwionośnych i krwawienie. Trwa około 4-5 dni. Nie powinna przedłużać się powyżej 6 dni, bowiem wyczerpuje to organizm kobiety i grozi poważną niedokrwistością.
2. Faza wzrostu i podziałów (faza proliferacji) - okres estrogenny: komórki ulegają mitozie, czyli namnażaniu; błona śluzowa grubieje do 2-3 mm. Trwa od 5-6 do 14 dnia cyklu, kiedy to następuje owulacja i wytworzenie ciałka żółtego z progesteronem. W fazie estrogennej czyli proliferacji panuje wysokie stężenie estrogenów we krwi.
3. Faza wydzielnicza (faza sekrecji) - okres progestacyjny (progesteronowy); błona śluzowa grubieje do 7 mm. Ciałko żółte produkuje progesteron, stąd nazwa. Trwa od 14-15 do około 25-26 dnia cyklu. Gdy brak zapłodnienia wówczas naczynia krwionośne zwężają się, doprowadzają do hipotrofii i hipoksji (niedożywienia i niedotlenienia - obumierania) nabłonka, potem rozszerzają się gwałtowanie, co powoduje przesączanie i złuszczanie martwych komórek. Odtąd zaczyna się faza deskwamationizacji.
4. Faza niedokrwienia - obkurczenie naczyń krwionośnych endometrium, niedokrwienie, hipotrofia, hipoksja w komórkach nabłonkowych i w rezultacie - ich obumarcie. Trwa od 27 do 28 cyklu.
Jajowód (tuba uterina) - u kobiet występują dwa jajowody. Są to przewody długości około 15-20 cm. Każdy jajowód zbudowany jest z lejka ze strzępkami (część jajnikowa), bańki, cieśni i z części macicznej (ujście). Błona śluzowa (tunica mucosa) jajowodów tworzy wysokie rozgałęzione fałdy i bruzdy. Bruzdy układają się w swoistego rodzaju labirynt, rozgałęziający się ku obwodowi. W jajowodzie można odpowiednio wyróżnić część (koniec) jajnikową (ujście brzuszne) i część (koniec) maciczną (ujście maciczne). Jajowód rozciąga się więc od jajnika do macicy (do rogu macicy). Strzępki wychwytują owocoyty = oocyty (komórki jajowe) i kierują je do lejka. Światło jajowodu jest wyścielone nabłonkiem cylindrycznym (walcowatym) jednowarstwowym. W błonie śluzowej występują śluzowe komórki wydzielnicze, limfocyty i komórki rzęskowe. Ruchy rzęsek przesuwają komórki jajowe do macicy. Przeciwny prąd do ruchu plemników wzmaga ruchliwość plemników (reotropizm). Jajowód okryty jest błona surowiczą (a poprawniej osłonka - tunica serosa) otrzewnej. Krezka jajnikowa powstała z błony surowiczej przymocowuje jajowód do więzadła szerokiego macicy.
Pod błoną surowiczą leży osłonka podsurowicza - tunica subserosa zbudowana z tkanki łącznej właściwej, w której przebiegają nerwy i naczynia krwionośne. Głębiej rozciąga się warstwa mięśni gładkich (osłonka mięśniowa - tunica muscularis). Wewnętrzna warstwa miocytów ma układ okrężny, a zewnętrzna - podłużny. Mięśniówka zapewnia skurcze jajowodu.
Do funkcji jajowodów należą: transport ovocytów od jajników do macicy: są miejscem zapłodnienia owocytu i powstania zygoty; transport zarodka do macicy gdzie ulega on inplantacji.
Jajnik (ovarium; jajniki - ovaria; ovum - jajo). Dwa jajniki leżą w miednicy mniejszej, w tzw. dołkach jajnikowych. Jajniki przymocowane są do powierzchni tylnej więzadła szerokiego macicy za pomocą krezki jajnikowej - mesovarium. Przez mesovarium wnikają do jajnika naczynia krwionośne i nerwy. Miejsce wpadania naczyń i nerwów do jajnika nosi nazwę wnęki jajnika. We wnęce jajnika, w stromie łącznotkankowej zlokalizowane są komórki wnękowe endokrynowe, produkujące androgeny.
Jajnik zawieszony jest także na wieszadle właściwym jajnika i więzadle wieszadłowym jajnika.
Jajniki mają kształt jajowaty, lekko spłaszczony, na powierzchni są matowe, barwy szaroróżowej.
Jajniki pokryte są osłonką białawą - tunica albuginea, zbudowaną z tkanki łącznej właściwej włóknistej.
W przekroju poprzecznym jajnika wyróżnić można strefę korową i strefę rdzeniową - cortex et medulla ovari. Od rdzenia odchodzą odgałęzienia łącznotkankowe organizujące stromę czyli zrąb narządu. Stroma pełni funkcje podporowe, na niej osadzone są pęcherzyki jajnikowe. Ponadto przez rusztowanie i rdzeń jajnika przebiegają nerwy, naczynia krwionośne i limfatyczne.
Kora jajnika to miąższ jajnikowy. Pomiędzy pęcherzykami jajnikowymi miąższu rozmieszczone są gruczoły śródmiąższowe.
Gruczoły śródmiąższowe zbudowane są z komórek endokrynowych, produkujących estrogeny.
Pęcherzyki jajnikowe w zależności od fazy rozwoju i zróżnicowania podzielić można na:
1. Pęcherzyki pierwotne - leżą w pobliżu osłonki białawej, zawierają we wnętrzu oocyt I rzędu. Jest ich około 400 tys. (po 200 tys. w każdym z jajników). Mają średnicę około 40 um (mikrometrów). Dookoła oocytu leżą płaskie komórki - młodociane formy komórek ziarnistych.
2. Pęcherzyki wzrastające - to pęcherzyki w których odbywa się dalszy postęp oogenezy = ovogenezy. W ciągu okresu płodności kobiety dojrzewa jedynie około 400 pęcherzyków. Pozostałe pęcherzyki są rezerwą, stale jednak redukowaną w procesie atrezji pęcherzyków. Atrezja pęcherzyków polega na stopniowej degeneracji pęcherzyków pierwotnych i wzrastających. Mają średnicę około 80- 100 um. Płaskie komórki otaczające owocyt podlegają mitozie i rozrostowi, dzięki czemu pęcherzyk powiększa się. Komórka jajowa otoczona jest osłonką przejrzystą - zona pellucida. Stopniowo przechodzą w oocyty II rzędu w trakcie ovogenezy = oogenezy.
3. Pęcherzyki dojrzałe (pęcherzyki Graafa) osiągają średnicę 10 mm. Owocyt ma średnicę 0,2 mm. Wewnątrz pęcherzyka jest jama wypełniona płynem pęcherzykowym liquor folliculi. Owocyt leży ściennie, jest otoczony komórkami ziarnistymi. W miejscu lokalizacji ovocytu warstwa ziarnista wpukla się do jamy tworząc wzgórek jajonośny - cumulus oophorus. Komórki ziarniste otaczające ovocyt układają się w wieniec promienisty - corona radiata. W osłonce pęcherzyka (tunica folliculi) wyróżnia się warstwę zewnętrzną i warstwę wewnętrzną. Wydalenie z pęcherzyka jajnikowego i wędrówka komórki jajowej nosi nazwę jajeczkowania = owulacji. Owulacja ma miejsce w połowie menstruacji. Folikulostymulina czyli folitropina to hormon przedniego (gruczołowego) płatu przysadki mózgowej, który pobudza wzrost pęcherzyków jajnikowych. Sam proces jajeczkowania pobudza lutropina przysadkowa (przedni płat przysadki). Lutropina indukuje również tworzenie ciałka żółtego - corpus luteum.
Pęcherzyki jajnikowe są więc miejscem rozwoju komórek jajnikowych. Komórki ziarniste pęcherzyków produkują estrogeny i androgeny.
Ciałko żółte rozwija się w miejscu pęknięcia pęcherzyka jajnikowego. Zbudowane jest z komórek luteinowych i i mniejszych od nich komórek paraluteinowych. Komórki luteinowe i paraluteinowe produkują progesteron, barwnik lipochrom i lipidy. Ciałko żółte ciążowe wydziela także hormon relaksynę przekształcający chrząstkozrost spojenia łonowego we włóknozrost, co umożliwia poród. Progesteron przygotowuje macicę do inplantacji i utrzymuje ciąże, ponadto przygotowuje gruczoł mlekowy do laktacji. Zatem, gdy dojdzie do zapłodnienia i ciąży, ciałko żółte menstruacyjne (pod wpływem gonadotropiny łożyskowej) przekształca się w ciałko ciążowe. Gdy zapłodnienie nie nastąpi, wówczas ciałko żółte zanika i przekształca się w ciałko białe - corpus albicans. W czasie ciąży progesteron produkowany jest także przez kosmówkę. Więcej o regulacji hormonalnej cyklu jajnikowego oraz sprzężeniu zwrotnym hormonów przysadkowych i jajnikowych podałem na stronie: http://strony.wp.pl/wp/henrozanski/rozanski2002.htm
Jajniki i jajowody były dawniej określane jako przydatki maciczne, stąd określenia niektórych chorób, np. zapalenia przydatków.
Ovogeneza = oogeneza
Ovogeneza to proces powstawania i rozwoju komórek jajowych - ovocytów = oocytów. Komórki pierwotne ovocytów noszą nazwę oogonii. Oogona podlegają mitozie w wyniku której powstają oocyty I rzędu otoczone przez młodociane komórki ziarniste. Oogonie i oocyty I rzędu są diploidalne, czyli 2 n. Oocyt I rzędu wzrasta, gromadzi materiały zapasowe, po czym wchodzi w podział redukcyjny, czyli w mejozę. Powstałe oocyty II rzędu są więc 1 n, czyli haploidalne (monoploidalne). Podział cytoplazmy jest nierówny, dlatego też oprócz oocytu II rzędu właściwego, powstaje jeszcze ciałko kierunkowe - polocyt (zawiera zbędną, drugą część materiału genetycznego). Oocyt II rzędu ulega jeszcze raz mitozie, powstaje znowu mały polocyt który ginie oraz właściwa komórka jajowa - ovocyt ostateczny, ulegający jajeczkowaniu z pęcherzyka Graafa.
Dzięki temu, że ovocyt i plemnik są haploidalne (monoploidalne), możliwe jest po fuzji powstanie zygoty diploidalnej (z dwoma garniturami chromosomowymi, jeden pochodzi od ojca, a drugi od matki).
Zaplemnienie - inseminacja
Zaplemnienie to wprowadzenie (naturalne - podczas aktu kopulacji lub sztuczne) nasienia - ejakulaty (spermy) do dróg rodnych kobiety. Zaplemnienie nie oznacza zapłodnienia. Zaplemnienie sprzyja kontaktowi gamet - komórek płciowych. U człowieka ma miejsce zaplemnienie wewnętrzne.
Fertylizyna to związek białkowy umożliwiający przywarcie plemnika do powierzchni ovocytu. W drogach rodnych plemniki - spermatozoity (spermatocyty) ulegają kapacytacji, czyli uzdolnieniu (uzdatnieniu) do zapłodnienia. Pod wpływem substancji w drogach płciowych kobiety plemniki są aktywowane ruchowo. Zmiękczeniu ulega również akrosom plemnika (reakcja akrosomalna).
Zapłodnienie
Po przywarciu plemnika do powierzchni ovocytu następuje pęknięcie akrosomu. Uwolniony enzym lityczny rozpuszcza osłonkę ovocytu umożliwiając kontakt plazmolemmy plemnika z plazmolemmą ovocytu, dochodzi do fuzji i powstania cytoplazmatycznego wzgórka nośnego (wzgórka przyjęcia). Przez wzgórek odbywa się transport chromosomów i centrioli plemnika, zassanie wzgórka do wnętrz ovocytu wciąga materiał chromosomowy i centriolę plemnika. Ziarna korowe ovocytu pękają wydzielając substancje budujące błonę zapłodnienia uniemożliwiająca wnikanie innym plemnikom. W dalszym etapie zachodzi kariogamia, czyli fuzja jądra ovocytu z jądrem (bez błony jądrowej) plemnika. Powstaje diploidalna zygota. Zapłodnienie ma miejsce w jajowodzie.
Ciąża pregnantia = graviditas
Ciąża to okres stanu fizjologicznego kobiety podczas którego następuje inplantacja i rozwój zarodka w macicy. Trwa 280 dni i końcxy się porodem (partus)
Około 6-8 dni od zapłodnienia blastocysta ulega inplantacji = implantacji (zagnieżdżeniu) w doczesnej, czyli w specjalnie przygotowanej pulchnej błonie śluzowej macicy (endometrium). Zygota podlega jednak podziałom już w jajowodzie. W drugim tygodniu rozwija się owodnia i tarczka zarodkowa. Człowiek należy do owodniowców (Amniota), ponieważ wykształca tę błonę płodową. Owodnia (amnion) otacza zarodek, tworzy jamę owodniowa wypełnioną płynem owodniowym. Pełni funkcje ochronne.
Kolejna błona płodowa - kosmówka (chorion) powstaje na zewnątrz owdni. Nazwa pochodzi od kosmków, czyli palczastych uwypukleń chłonnych, które zwiększają powierzchnię funkcjonalną. Kosmówka umożliwia wymianę metaboliczną i gazową.
Pomiędzy kosmówką a owodnia leży allantois, czyli omocznia - woreczek do którego gromadzone są metabolity zbędne i szkodliwe powstałe w przemianie materii zarodka. Pełni też dodatkowe funkcje ochronne. Kosmówka i omocznia są silnie ukrwione. Ich naczynia krwionośne kontaktują się z macicą.
Owodnia i kosmówka powstaje z ektodermy i mezodermy. Omocznia powstaje z endodermy i mezodermy.
Kosmówka stopniowo przekształca się u człowieka w łożysko - placenta. Łożysko łączy błony płodowe zarodka z naczyniami krwionośnymi macicy. Zapewnia, podobnie jak kosmówka, wymianę metaboliczną i gazową między płodem i matką, ponadto wytwarza hormony. Składa się z części matczynej i z części kosmówkowej. U człowieka występuje łożysko prawdziwe, bowiem przepuszcza ono substancje białkowe do zarodka (np. przeciwciała). Dzięki przeciwciałom płód uzyskuje odporność na liczne choroby. Człowiek należy wiec do łożyskowców - Placentalia. Naczynia krwionośne łączące płód z łożyskiem organizują się w sznur pępowinowy. Sznur pępowinowy zawiera dwie tętnice i żyłę.
W trzecim tygodniu rozwija się cewkowate serce jeszcze nie kurczące się. Zarodek ma 2 mm długości.
W czwartym tygodniu serce zaczyna bić, powstają kieszonki skrzelowe, zawiązki mózgu, nerek, oczu i żołądka, a także pierwociny pępowiny. Kosmówka jest bardzo dobrze rozwinięta i kontaktuje się z naczyniami macicy transportując składniki odżywce i tlen do zarodka. Zarodek ma ok. 1 cm długości.
W drugim miesiącu rozwija się twarzowa część głowy i szyja oraz zawiązki kończyn. Powstaje też ogon, ale potem on zanika. Od drugiego miesiąca zarodek staje się płodem. W drugiej połowie II miesiąca płód ma 5 cm długości. Pod koniec II miesiąca zarodek zaczyna poruszać kończynami. Wykształcone są oczy i uszy, palce, kolana.
W trzecim miesiącu u płodu rozwijają się paznokcie i zewnętrzne narządy płciowe. Osiąga długość około 8-9 cm. Aktywność ruchowa płodu wzrasta.
W IV miesiącu na głowie płodu wzrastają włosy, kształtuje się nadal twarz (rysy twarzy, grymasy). Osiąga długość 16 cm.
W piątym miesiącu płód osiąga 30 cm długości, ruchy płodu stają się odczuwalne przez matkę.
W 6 i 7 miesiącu kształtują się proporcje ciała. Od 7 miesiąca ciało wybitnie przyrasta na masie i wzroście. Rozwija się tkanka tłuszczowa. Masa ciała osiąga około 2 kg. Ośmiomiesięczny płód ma około 40 cm długości.
Worek owodniowy wypełnia się coraz większa ilością płynu, który nosi nazwę wody płodowej. Początkowo woda płodowa jest klarowna, potem mętnieje. Pod koniec ciąży istnieje około 1 l wody płodowej.
Prawidłowa masa donoszonego noworodka wynosi około 3,5 kg.
Objawy ciąży
1. Zatrzymanie miesiączki.
2. Powiększenie brzucha, szczególnie wyraźne w III miesiącu ciąży.
3. Ślinotok.
4. Nerwobóle.
5. Ostuda ciężarnych - plamy - przebarwienia na skórze twarzy, szyi i brzucha i podbrzusza.
6. Powiększenie, kulistość i rozpulchnienie trzonu macicy.
7. Zasinienie i rozpulchnienie warg sromowych i pochwy.
8. Nudności i wymioty.
9. Zmiana zwyczajów dietetycznych.
10. Zaburzenia psychiczne.
11. Zaparcia i częste oddawanie moczu.
12. Powiększenie i ból piersi, siara w sutkach ( to już objaw późny).
13. Objaw Piskaćka - wybrzuszenie rogu macicy, macica asymetryczna.
14. Objaw Hegara - przy badaniu palpacyjnym - rozwarcie cieśni, rozpulchnienie szyjki, wrażenie oddzielenia szyjki od trzony.
15. Objawy późne: wysłuchanie tętna płodu, wyczucie ruchów płodu.
Niektóre kobiety przez 2-3 miesiące ciąży nadal miesiączkują (są to krwawienia okresowe pseudomenstruacyjne).
Testy biochemiczne ciążowe
Opierają się głównie na wykryciu hormonu - gonadotropiny kosmówkowej w moczu lub w surowicy.
Przykładowe testy ciążowe dostępne w handlu:
· Pink. Test Strip (Veda Lab) - opak. zawiera 1 lub 25 testów (mocz).
· Pink. Test Dipstick (Veda Lab) - opak. 1 lub 25 testów (mocz lub surowica).
· Cormay HCG 1 Step (Cormay) - opak. 1 lub 25 pasków testowych (mocz).
· HCG Latex Test (Veda Lab) - opak. zawiera 100 pasków testowych (mocz).
· Quickvue (Quidel) - opak. do 25 lub 75 oznaczeń (mocz).
Poród partus
Po 280 dniach ciąży pod wpływem prostaglandyn i oksytocyny wyzwolone zostają skurcze mięśni macicy (retrakcja).
Położnica to kobieta rodząca. Pierwiastka to kobieta pierwszy raz rodząca. Wieloródka to kobieta co najmniej dwa razy wcześniej już rodząca.
Zbliżający się poród objawia się niepokojem, bólami w okolicy krzyżowej i pachwinowej. Bóle przepowiadające skurcze poprzedzają właściwe bóle porodowe. Bóle porodowe występują cyklicznie, w określonych odstępach czasu, najpierw co 10-15 minut, potem częściej co 3-4 minuty. Skurcz trwa 30-60 sekund. Skurcze porodowe maja charakter opasujący - od krzyża naokoło do jamy brzusznej do podbrzusza i spojenia łonowego lub odwrotnie.
W porodzie wyróżnia się trzy okresy:
I okres - przygotowawczy - rozwieranie szyjki, u pierwiastek trwa 12-16 godzin, u wieloródek 8 h.
II okres - wydalania - trzon macicy wypiera płód przez kanał rodny. U pierwiastek trwa 1-3 godziny, u wieloródek 40-60 minut.
III okres - wydalenia popłodu - wydalenie łożyska. Trwa około 8-20 minut.
Ciąża mnoga polega na rozwoju dwóch zarodków w macicy podczas jednej ciąży. Bliźniaki rodzą się z częstością 1 na 80 ciąż. Hormonalne środki antykoncepcyjne sprzyjają ciążom mnogim. Ciąża mnoga powstaje wskutek równoczesnego zapłodnienia dwóch owocytów lub rozdziału blastomerów na dwa potomne. Bliźniaki jednojajowe są monozygotyczne, bo pochodzą od tej samej zygoty, wskutek rozdziału blastomerów. Dalej rozwijają się oddzielnie w jednej macicy, obok siebie. Genotopy ich są podobne.
Bliźniaki dwujajowe powstają z dwóch różnych ovocytów zapłodnionych przez dwa różne plemniki (tzn. jeden plemnik dla jednego ovocytu). Mają więc różne genotypy, mogą mieć różną płeć, zależnie czy zostały zapłodnione plemnikiem z chromosomem Y (płeć męska YX) czy z chromosomem X (płeć żeńska XX). Wszytskie ovocyty mają jedynie chromosom X, są haploidalne. Plemniki haploidalne mają chromosom X lub Y.
Około 25% ciąż mnogich kończy się przedwczesnym porodem.
Po wydaleniu łożyska kobieta wchodzi w okres połogu. Podczas połogu zmiany ciążowe w ustroju kobiety ulegają zanikowi. Macica kurczy się i powraca na swoje miejsce, podobnie jak organy jamy brzusznej, które w czasie ciąży zostały zepchnięte lub uniesione. Z macicy wydostaje się wydzielina-wydalina, czyli odchód maciczny. Skład ilościowy i jakościowy odchodu zmienia się i jest obrazem zmian strukturalno-biochemicznych w macicy; odchody maciczne zanikają po około 6 tygodniach połogu. Początkowo podniesiona ciepłota ciała po porodzie obniża się. Zwyżka temperatury zwiastuje chorobę, np. zapalenie gruczołu mlekowego, zakażenie dróg rodnych i in.
Okres wydzielania mleka (lac) nosi nazwę laktacji. Wydzielanie mleka wzmagają hormony, np. prolaktyna, somatotropina, tyroksyna, a także bodźce nerwowe (ssanie sutka). Laktacja trwa około 9 miesięcy. Pierwsze porcje mleka - siara (colostrum), zawierają dużo karotenu, aminokwasów siarkowych i białek oraz przeciwciała. Siara jest gęsta, barwy żółtawej. Przeciwciała zawarte w siarze uodparniają noworodka na choroby (odporność bierna).
Metody antykoncepcji
Antykoncepcja (anty - przeciw; conceptio - rozpoczęcie, poczęcie) - czynności zapobiegające zapłodnieniu komórki jajowej (ovocytu) lub inplantacji zarodka i tym samym niedopuszczające do zajścia w ciążę. Antykoncepcja może polegać na niedopuszczeniu do inseminacji (zaplemnienia) lub zapobiegnięciu fuzji gamet pomimo zaplemnienia dróg rodnych kobiety.
Wyróżnia się następujące metody antykoncepcji:
1. Wstrzemięźliwość seksualna (zaniechanie kopulacji).
2. Metoda kalendarzowa Ogino i Knausa, O`Briena i Holta
3. Metoda Johna i Evelyn Billings'ów (zespołu jajeczkowania)
4. Metoda biochemiczna wykorzystująca testy biochemiczne określające dni płodne i niepłodne.
5. Prezerwatywa.
6. Hormonalne środki antykoncepcyjne.
7. Metoda termiczna.
8. Stosunek przerywany.
9. Miejscowe środki plemnikobójcze.
10. Wewnątrzmaciczna wkładka antykoncepcyjna hormonalna lub mechaniczna (spirala).
11. Chirurgiczne pozbawienie płodności.
Do biologicznych, czyli naturalnych metod należą: metoda termiczna, Billings'ów, kalendarzykowa, stosunek przerywany i wstrzemięźliwość płciowa.
1. Chirurgiczne pozbawienie płodności polega na trwałym, na ogół nieodwracalnym zabiegu przecięcia jajowodów, podwiązania jajowodów, przecięcia nasieniowodów, podwiązania nasieniowodów. W Polsce zabronione. U kobiet stosuje się tę metodę, jeżeli ciąża stanowi dla niej zagrożenie śmiertelne.
2. Stosunek przerywany polega na szybkim wycofaniu prącia z pochwy zanim nastąpi ejakulacja, czyli wytrysk nasienia. Oczywiście mężczyzna jest pozbawiany w ten sposób przeżycia najprzyjemniejszej chwili w całym akcie płciowym - orgazmu. Doprowadza to do bardzo poważnych nerwic i zaburzeń psychicznych (nerwowość, wybuchowość, chwiejność nastrojów, kłótliwość, depresja, niemożność skupienia się). Stosowanie tej metody wkrótce doprowadza do niemocy płciowej mężczyzny, przedwczesnego wytrysku i zaburzeń erekcji. Nie jest obojętne to również dla zdrowia i psychiki kobiety. W dodatku metoda ta nie jest pewna, bowiem pierwsze krople śluzu (z gruczołów opuszkowo-cewkowych) wydzielane podczas wzwodu mogą zawierać plemniki zdolne do zapłodnienia.
3. Metody biochemiczne - w Polsce słabo rozwinięte i rozpowszechnione. Polegają na wyznaczaniu dnia płodności i ewentualnie na zaniechaniu wówczas współżycia. W Polsce są dostępne następujące testy: LH.Test /Veda Lab/ (oznacza hormon lutropowy w moczu), OvuBand /Point/, LHOvulation /Point/ (oznacza lutropinę w osoczu) - czas badania około 8 minut. Umożliwiają określenie dnia owulacji. Pomagają w zaplanowaniu ciąży. Raczej dla antykocepcji się nie nadają, bowiem są kłopotliwe i kosztowne. Mogą pełnić rolę kontrolną w stosunku do metody kalendarzowej i Billings'ów.
4. Prezerwatywy - dzielą się na żeńskie (dla kobiet - femidomowe = femidom) i męskie (dla mężczyzn). Wskaźnik Pearla 2-8.1 Męskie prezerwatywy są rozmiaru afrykańskiego (duże, ponad przeciętne) i europejskie (przeciętne wymiary). Mogą mieć rozmaitą barwę, strukturę powierzchni, zapach i smak. Są ze zbiorniczkiem (rezerwuarek) lub bez zbiorniczka na nasienie (ejakulatę). Najczęściej są pudrowane talkiem od wewnątrz co ułatwia nałożenie na prącie. Mogą być także zwilżone specjalnymi środkami zarówno od zewnątrz jak i wewnątrz. Różnorodne gadżety (wyrostki, brodawki, pajacyki, truskaweczki, fałdki itp.) na prezerwatywie mają zwiększyć rozkosz seksualną i urozmaicić seks oraz doznania. Istnieją bardzo rozbudowane podziały prezerwatyw, w które nie będę wnikał, bo nie jest to intencją niniejszej strony www. Prezerwatywy przed wdrożeniem do handlu są obecnie testowane i coraz lepszej jakości a przy tym coraz cieńsze i bardziej wytrzymałe. Rzadko więc dochodzi do uszkodzenia powłoki prezerwatywy w czasie normalnego stosunku i prawidłowego stosowania (w tym nałożenia) prezerwatywy. Ich główną funkcją jest zapobieganie zaplemnienia; uniemożliwiają więc wypełnienie dróg płciowych kobiety nasieniem męskim. Stanowiąc izolator zabezpieczający przed wymianą wydzielin płciowych w szerokim rozumieniu. Służą więc profilaktyce chorób zakaźnych. Ich wadą jest zmniejszenie doznań seksualnych z powodu zmniejszonego odczuwania tarcia oraz dyskomfort w czasie kopulacji (uczucie ciała obcego). Przyjmując hipotezę istnienia i stopniowego rozwoju więzi biochemicznej między partnerami i absorpcji wydzielin płciowych do krwiobiegu kochanków - można przyjąć, że prezerwatywa jest poważną ku temu barierą. W związkach partnerskich opartych lub mających się opierać na czymś więcej niż akt seksualny (tzn. miłości i tym samym uczuciach) należy odrzucić przewlekłe stosowanie prezerwatyw. Femidom jest mało rozpowszechniony w Polsce, chociaż dostępny w niektórych sklepach typu sexshop. Produkowane w jednym wymiarze, poliuretanowe, stosowane dopochwowo. Raczej niewygodne i kłopotliwe w stosowaniu.
5. Wewnątrzmaciczne wkładki mechaniczne. Zwana jest potocznie spiralką (IUD), ze względu na kształt pierwszych modeli. Zakładane są do jamy macicy za pomocą specjalnego aplikatora. Wykonane są z metalu lub z tworzywa sztucznego. Obecnie maja kształt litery S, omega, T lub laski. Stosowane są spirale Margulisa, Lippesa, Cooper`a T, polski Spiran, fińska Nova T Cu 200 Ag. W macicy można je trzymać różny okres, zależnie od spiralki, od kilku miesięcy do kilku (nawet 7) lat. Są skuteczne, współczynnik Pearla wynosi 0,3-2. Działanie spirali jest prymitywne i szkodliwe dla zdrowia kobiety. Metalowe spirale uwalniają jony uszkadzające plemniki. Do takich metali należy np. aluminium., srebro, żelazo i miedź. Spirala jest traktowana przez macice jak ciało obce, organizm dąży do usunięcia, wydalenia tego przedmiotu z dróg rodnych. Wyraża się to zarówno w skurczach mięśniówki jak i w wydzielaniu błony śluzowej. Układ immunologiczny również staje się bardzo aktywny w obrębie dróg płciowych. Wzmożone odruchy wydzielania i wydalania skutkują w zapobieganiu zapłodnienia> Plemniki giną lub są bardzo szybko usunięte. Ponadto chroniczny nieżyt (czytaj stan zapalny i wysiękowy) dróg płciowych wywołany spiralą również nie sprzyja zapłodnieniu, a tym bardziej inplantacji zarodka. Skutkami ubocznymi stosowania spirali są: nadżerki, nieregularne, obfite i bolesne krwawienia miesiączkowe, upławy, zaburzenia płodności pomimo usunięcia spirali, poronienia, zrosty, degeneracja macicy uniemożliwiająca zajście w ciążę; nieodwracalne zniszczenie endometrium macicy; ogólne osłabienie organizmu kobiety. Spirala to czynnik mechaniczny mogący wywołać nowotwór (rak przyczyny mechanicznej).
6. Wewnątrzmaciczna wkładka hormonalna wykazuje ogromną skuteczność antykoncepcyjną, współczynnik Pearla wynosi 0,1-0,3. Łączy w sobie cechy spirali mechanicznej i hormonów gestagennych (levonorgestrel). Produkowana jest przez firmę Schering (Finlandia) - wkładka Mirena. Wg oficjalnych wyników badań nie zwiększa obfitości krwawień, wręcz przeciwnie - zmniejsza je. Zwiększa gęstość śluzu w macicy i w pochwie. Wkładka wydziela w ciągu doby 20 ug hormonu. Ma kształt litery T i jest wyposażona w specjalne nitki umożliwiające jej usunięcie. Działa przez 4-5 lat. Do działań ubocznych wkładki należą: przerosty i torbiele pęcherzyków jajnikowych, złe samopoczucie, bóle w podbrzuszu, trądzik sterydowy oporny na leczenie, zatrzymanie miesiączki, bóle piersi, obrzęki, bóle krzyża, hirsutyzm, tendencja do zatorów i zakrzepów.
7. Wstrzemięźliwość płciowa polega na zaniechaniu stosunków płciowych. Wymaga jedynie (a może raczej aż!) postanowienia psychicznego i w pewnym sensie poświęcenia się sprawie. Jest to prosta, tania i skuteczna metoda antykoncepcji. Niemożliwa do realizacji u osób z wielkim temperamentem i wybitnym popędem płciowym. Wymaga wielu przemyśleń i ustalenia rozsądnych powodów abstynencji seksualnej (aby nie istnieć w konflikcie z samym sobą i z własnymi potrzebami). Niewłaściwie zastosowana lub realizowana “na siłę” bez uprzedniego psychicznego przygotowania powoduje zaburzenia psychiczne, zaburzenia wegetatywne, stres, a nawet głęboką depresję. Uniemożliwia zbudowanie związku partnerskiego opartego na miłości i seksie (brak więzi seksualnych między partnerami)., chyba, że oboje tego nie potrzebują i chcą oprzeć związek jedynie na przyjaźni J . Sprzyja nasileniu masturbacji, czyli samodzielnemu doprowadzaniu się do orgazmu (samodzielne zaspokajanie potrzeb seksualnych), co oczywiście nie jest szkodliwe zdrowotnie i moralnie.
8. Środki plemnikobójcze (wskaźnik Pearla 4-8). Należą tu substancje chemiczne powodujące fizykochemiczną destabilizację nasienia - ejakulaty lub wprost uszkadzające plemniki = spermatozoity. Uszkodzone plemniki nie są zdolne do zapłodnienia komórki jajowej = ovocytu. W Polsce dostępne są preparaty zawierające nonoxinols (nonylo-fenylo-hydroksy-poli-oksyetylen)= dawniej Macrogol. Występują pod postacią globulek, pianek, aerozoli i kremów; dostępne bez recepty w aptekach i w sexshopach. Działają około 4-6 h. Stosuje się je per vaginum przed stosunkiem. Przeciwwskazaniem jest uczulenie na środek chemiczny. Dobrze jest połączyć tę metodę z metodami biologicznymi. Najbardziej jest godna poleceniu. Przede wszystkim możliwa do realizacji w “polskich warunkach”, bowiem jest łatwo dostępna, bezpieczna dla kobiety, tania i prosta w zastosowaniu. Nazwy handlowe nonoksynolu:
· Delfen (Cilag) - aerozol 20 g, z aplikatorem - 12%, pianka; tuby 70 g (aplikator) - 5% krem;
· Secural (SecFarm) - globulki per vaginum 75 mg;
· Patentex Oval N - globulki per vaginum 75 mg;
· Ortho-Gel (Janssen-Cilag) - tuby 81 g, 2% żel dopochwowy;
· Kolpotex (Adamed) - globulki per vaginum 75 mg.
9. Płukanki plemnikobójcze (wskaźnik Pearla 8-25). Jest to najstarsza i najmniej skuteczna metoda zapobiegania zajściu w ciążę. Do płukania pochwy (irygacje, nasiadówki) stosowano rozmaite roztwory związków chemicznych i wyciągi roślinne zabijające plemniki. Jako przykład można podać: odwary z wrotyczu, jałowca, kory chinowej, berberysu, glistnika jaskółczego ziela, roztwór octu 10% (1 łyżeczka na 100 ml wody przegotowanej), roztwór kwasku cytrynowego (1 łyżeczka na 1 l wody przeg.), roztwór kwasu mlekowego (1 łyżka na 1 l wody przeg.). Ponadto stosowano roztwory rakotwórczego fenolu, roztwory soli (siarczan miedzi, chlorki), kwas węglowy (roztwory). Do przepłukiwania pochwy stosowano gruszkę gumową (do lewatywy) lub specjalne irygatory (szklany lub gumowy), mało skuteczne były bowiem nasiadówki (w misce lub w bidecie z danym roztworem, ruch roztworu w kierunku pochwy wymuszany dłonią; zanurzano oczywiście w miarę możliwości całe narządy płciowe i pośladki z równoczesnym opłukiwaniem pochwy).
10. Hormonalne preparaty antykoncepcyjne zawierają estrogeny i gestageny. Nadmiar estrogenów hamuje wydzielanie folikulostymuliny (folitropiny) FSH, a nadmiar gestagenów (progestyny) hamuje uwalnianie lutropiny w przysadce mózgowej. Preparaty te zatrzymują więc rozwój pęcherzyka jajnikowego oraz owulację. Zmieniają skład chemiczny i konsystencję endometrium macicy zapobiegając inplantacji zarodka. Wyróżnia się preparaty I, II i III fazowe. Osobną grupę stanowią preparaty postosunkowe - postcoital contraception stosowane do antykoncepcji po akcie płciowym. W zależności od ilości składników w tabletce można je podzielić na jedno- i dwuskładnikowe. Wskaźnik Pearla wynosi około 0,2-0,3. Są więc skuteczne, ale szkodliwe. Wszystkie środki antykoncepcyjne zwiększają ryzyko zawału serca, zakrzepów, i zatorów (np. zator mózgu) . Sprzyjają zastoinowym uszkodzeniom wątroby. Powodują zaburzenia miesiączkowania w razie ich odstawienia. Wywołują bóle głowy, przebarwienia na skórze (np. brunatne plamy). Dzieje się to za sprawą zwiększenia stężenia czynników krzepnięcia krwi pod wpływem gestogenów. Nadto zwiększają stężenie cholesterolu we krwi potęgując rozwój wczesnych zmian miażdżycowych. Zaburzają również gospodarkę tłuszczową zwiększając możliwość rozwoju otyłości. U kobiet zażywających hormonalne środki antykoncepcyjne występują bóle stawów, stany depresji, u niektórych - zwiększone napięcie przedmiesiączkowe. Obserwuje się również zaburzenia emocjonalne. Zwykły trądzik młodzieńczy poczatkowo zanika pod wpływem estrogenów, ale potem (po odstawieniu preparatów) przechodzi w oporny na leczenie trądzik sterydowy i przewlekły. Dokonajmy przeglądu ważniejszych preparatów handlowych.
· Preparaty antykoncepcyjne I fazowe zażywa się od 1 do 21 dnia cyklu menstruacyjnego - 1 tabletka (draż.) o tej samej porze od 1 dnia (od momentu krwawienia) miesiączki, do 21 dnia, potem 7 przerwa w czasie której zachodzi krwawienie. Efekt antykoncepcyjny utrzymuje się także w czasie przerwy. Składnikiem estrogennym jest najczęściej etynyloestradiol a gestagenem jest levonorgestrel, dezogestrel lub gestoden. Należą tutaj:
· Cilest (Cilag) - tabl. 21 sztuk;
· Femoden (Schering) - draż. 21 szt.;
· Gravistat (Schering) - tabl. 21 szt.;
· Jenetten (Schering) - tabl. powl. 21 szt.;
· Loveston (Jelfa) - tabl. 21 szt.;
· Marvelon (Organon) - tabl. 21 szt.;
· Mercilon (Organon) - tabl. 21 szt.;
· Microgynon 21 (Schering) - tabl. powl. 21 szt.;
· Minulet (Wyeth-Lederle) - draż. 21 szt.;
· Regulon (Gedeon Richter) - tabl. powl. 21 szt.
· Neogynon 21 (Schering) - tabl. 21 szt.
· Preparaty antykoncepcyjne dwufazowe zawierają różne proporcje progestynu do estrogenu. Tabletki są w różnych kolorach co ułatwia ich odpowiednie zażywanie w trakcie menstruacji. Są one dostosowane do zmian hormonalnych kobiety występujących w trakcie cyklu. Pierwszą tabletkę białą należy przyjąć w 1 lub 5 dniu cyklu. Następnie codziennie o tej samej porze należy przyjmować kolejne białe tabletki a następnie różowe. Po przyjęciu 21 tabletek należy zrobić przerwę 7-dniową, a 8 dnia należy rozpocząć przyjmowanie tabletek z następnego opakowania. Należy tu Anteovin (Richter) tabl. 21 szt. i Synphase (Searle) - tabl. 21 szt.
· Preparaty antykoncepcyjne trójfazowe działają podobnie jak dwufazowe. W różnobarwnych tabletkach jest różna zawartośc hormonów, uwzględniająca zmienne stężenie hormonów we krwi kobiety w okresie menstruacji. Tabletki zażywa się od 1 dnia cyklu (a nie w 5!), najpierw żółte, potem brązowe i jako ostatnie białe. Przez 21 dni zażywa się 1 tabletkę o tej samej porze. Po 21 dniach przeprowadza się przerwę. W ten sposób stosuje się: Milvane (Schering) - tabl. 21 szt.; Tri-Minulet (Wyeth-Lederle) - tabl. powl. 21 i 63 szt.; Tri-Regol (Gedeon-Richter) - tabl. powl. 21 i 63 szt.; Trinordiol 21 (Wyeth-Lederle) - draż. 21 szt.; Trinovum (Cilag) - tabl. 21 szt., Trisiston (Jenapharm) - tabl. powl. 21 szt.
· Postosunkowe preparaty antykoncepcyjne postcoital contraception (after-pill) - zapobiegają implantacji zarodka w macicy. Wskaźnik Pearla 1-5. Po stosunku (ale nie dalej niż 1 godzinę) przyjmuje się 1 tabl. preparatu Postinor (Gedeon-Richter) tabl. 750 ug (4 sztuki). Zawiera norgestrel o działaniu gestagennym. W razie licznych stosunków (np. gwałt zbiorowy) należy przyjąć 1 tabletkę, a potem po 8 godzinach następną.
· Antykoncepcyjne preparaty antyandrogenne - zawierają cyproteron czyli pochodną progesteronu o działaniu antyandrogennym (innymi słowy zapobiega zmężczyznieniu kobiet, hamując działanie testosteronu i dehydroepiandrosteronów). Należy tutaj Diane 35 (Schering) - draż. Diane 35 zawiera oprócz cyproteronu również etynyloestradiol. Nabiera więc działanie antykoncepcyjne, ale nie jest do takiego zastosowania przewidziana w lecznictwie. Diane wykorzystuje się w leczeniu trądziku u kobiet, nadmiernego owłosienia dziewcząt i kobiet i łysienia androgennego. Stosowana w leczeniu trądziku i hirsutyzmu (wirylizmu) u kobiet zapobiega równocześnie zajściu ciąży.
11. Metoda kalendarzowa - pozwala określić dni płodne i niepłodne kobiety. Jest mocno krytykowana, uważam jednak, że niesłusznie. W wyniku kilkuletniej pracy ze studentami doszedłem do wniosku, że niewiele osób umie tak naprawdę zastosować tę metodę. W rozmaitych publikacjach spostrzegłem niewłaściwe sposoby wyliczania dni niepłodnych. Widać było z zagmatwanego tekstu wyraźnie, że wiele autorów po prostu nie rozumie tej metody. Zatem metoda jest dobra, pod warunkiem, że umie się ją zastosować. Wskaźnik Pearla wynosi około 20. Przede wszystkim, aby wyliczyć dni płodne i niepłodne kobieta powinna zorientować się jak długo trwał u niej najdłuższy i najkrótszy cykl w ciągu ostatniego roku. Matki powinny wyuczyć córki prowadzenie kalendarzyka miesiączkowego. Jest to ważna czynność pozwalająca na poznanie własnej fizjologii oraz zaplanowanie wielu istotnych kwestii życiowych. Długość cyklu liczymy od pierwszego dnia jednej miesiączki (czyli od dnia wystąpienia krwawienia!) do dnia wystąpienia kolejnej miesiączki. Przeddzień przed kolejnym krwawieniem to ostatni dzień ostatniego cyklu, pojaw nowego krwawienia to pierwszy dzień nowego cyklu. Mówię tak o tym, bo często zamężne kobiety niewiedza co to pierwszy dzień miesiączki L . Owulacja, czyli jajeczkowanie, niezależnie od długości trwania cyklu przypada na 14 dzień przed pierwszym dniem przyszłej miesiączki. Od ogólnej liczby dni trwania okresu odejmujemy 14 dni uzyskując dokładnie dzień owulacji, np. jeśli menstruacja trwa 28 dni to 28-14 = 14, jeżeli cykl nasz trwa 35 dni to 35-14 = 21, jeżeli 21 dni to 21-14 = 7, jeżeli 29 to 29-14=15. Wynik oznacza dzień owulacji. Aby uniknąć nieplanowanej ciąży, nie należy współżyć 6 dni przed owulacją i dwa dni po owulacji (tzw. dni bezpieczeństwa). Pewniejszym okresem na bezpieczne współżycie jest druga faza - faza progestacyjna, czyli po owulacji. Dwa dni po owulacji można współżyć, jest to okres niepłodności. Proszę jednak zwrócić uwagę, że kobiety z krótkim cyklem, np. 22-25 dniowym cyklem pozbawione są możliwości współżycia przed jajeczkowaniem. 22-14=8 dni W ósmym dniu po krwawieniu jest owulacja u kobiety mającej cykl 22 dniowy. Jeśli doliczymy dni bezpieczeństwa 6 dni przed owulacją to wypadnie nam możliwość bezpiecznego współżycia w czasie krwawienia. Bo krwawienie trwa u kobiety około 3-5 dni. Nie jest przyjemne oczywiście współżycie w czasie krwawienia, stąd najczęściej jest zaniechane przez związki partnerskie. Podobny problem jest u kobiet z 24 dniowym cyklem, bo 24-14 =10. Doliczając 5 dni rezerwowych przed owulacją wypada nam 5 dzień możliwy do współżycia, na ogół kobieta też jeszcze wówczas krwawi, stąd staje się niemożliwe współżycie. Pogratulować więc można kobietom z długim cyklem miesiączkowym, bo mogą dłużej współżyć przed owulacją. W określeniu dni płodnych kobiety z różnie trwającymi cyklami pomaga praktyczna tabela O`Briena:
Korzystając z tabeli wystarczy, aby kobieta wiedziała ile dni trwa jej cykl i aby prowadziła kalendarzyk zaznaczając w nim dzień rozpoczęcia i zakończenia każdej miesiączki. W tabeli odczytuje dni w jakich może współżyć.
Metoda nie może być stosowana u kobiet z wybitnie nieregularnymi miesiączkami. Zawodzi także przy nagłej zmianie miejsca pobytu (np. wyjazd w góry osób z niżu i odwrotnie), w czasie stresu i depresji, przy dużym wysiłku fizycznym. Dnie mogą wówczas ulec przesunięciu i to w znaczący sposób. Kobiety zestresowane (np. bite, w związku partnerskim z alkoholikiem), ciężko pracujące na nocne zmiany - nie mogą stosować metody kalendarzowej, bo wszystko to odbija się ujemnie na przebiegu menstruacji. Młode dziewczęta o nieustabilizowanej menstruacji oraz kobiety przekwitające też nie mogą ufać tej metodzie. Polecam ją skojarzyć z metodą środków plemnikobójczych.
Przed owulacją 6 dni bezpieczeństwa <<dzień owulacji>> po owulacji 2 dni bezpieczeństwa
Przykład:
Cykl trwa 29 dni
29-14=15
6 dni bezp.przed<<owulacja 15 dnia >>2 dni bezp po.
Można współżyć od 1 do 9 dnia cyklu (w fazie od krwawienia) oraz od 18 dnia (w fazie po owulacji - do krwawienia) cyklu do ostatniego dnia cyklu, czyli na przeddzień kolejnej miesiączki.
12. Metoda termiczna polega na ustalaniu dniu płodnych i niepłodnych za pomocą pomiaru temperatury ciała kobiety. W II fazie cyklu, w tzw. fazie progestacyjnej następuje wzrost temperatury ciała kobiety o 0,6-1oC. Na początku cyklu, w fazie estrogennej temperatura ciała kobiety wynosi 36,6-36.8oC. W śodkowym okresie cyklu następuje spadek ciepłoty, a potem nagły wzrost temperatury ciała powyżej 37oC. Ten skok temperatury oznacza chwilę owulacji., czyli najbardziej płodny dzień. Temperatura utrzymuje się na zwiększonym poziomie przez 10-15 dni i spada ponownie na 2 dni przed krwawieniem, czyli pojawem następnej miesiączki. Oczywiście analogicznie do metody kalendarzowej wyznacza się 6 dni bezpieczeństwa przed owulacją i 2 dni bezpieczeństwa po owulacji, kiedy to nie można współżyć z mężczyzną. Są to dni płodne kobiety. Zatem metoda termiczna pozwala na wyznaczeniu dnia owulacji i obliczenie okresu płodnego. Wskaźnik Pearla wynosi około 1. Temperaturę należy mierzyć tym samym termometrem, przed wyjście z łóżka, rano i przed oddaniem moczu. Najlepiej pomiar dokonać w pochwie, odbytnicy lub w pochwie. W odbytnicy należy uwzględnić nieco wyższą temperaturę niż w pozostałych częściach ciała!. Aby mieć wiarygodne wyniki pomiary należy stosować cyklicznie i zapisywać (obserwowane wartości) przez minimum 4-6 miesięcy.
13. Metoda Billings'ów, czyli obserwacji objawów zespołu jajeczkowania. Wskaźnik Pearla wynosi około 10-12, ale w sumie zależy od znajomości diagnostyki i może wynosić nawet około 1. Na 5 dni przed jajeczkowaniem zwiększa się wilgotność pochwy i ilość mlecznej wydzieliny, wargi sromowe są pulchniejsze i bardziej zwarte. Przedsionek pochwy jest barwy sinawej (okresowo!). Kobieta odczuwa większy popęd płciowy. Tuż przed owulacją, śluz staje się ciągliwy, wytrzymały na przerwanie, klarowny, a rozmazany na szkiełkach podstawowych daje po wysuszeniu charakterystyczne obrazy liści paproci. Po owulacji śluz staje się gęsty i mętny. Sam moment owulacji wiele kobiet wyczuwa - ukłucie w jajniku (podbrzusze). Ustalenie dni płodnych moim zdaniem tą metodą jest trudne i wymaga skojarzenia z metodą kalendarzową lub termiczną. Wymaga praktyki i rzetelnej obserwacji zmieniających się właściwości fizykochemicznych śluzu oraz sumiennego zapisywania wyników każdego dnia.
---------------
1