PRZEMIANA
Biblia Stary Testament
Wiara Hioba została poddana próbie, która polegała na tym, że Bóg odebrał mu majątek, dzieci i zesłał nań trąd. Z bogatego i szanowanego męża Hiob przemienił się w chorego nędzarza siedzącego na gnoju. Mimo że wszystkie zewnętrzne "światowe" dobra zostały mu odebrane, jego ufność w sprawiedliwość boskich wyroków została nie zachwiana. Dzięki jego stałości Pan nie tylko zwrócił mu całą majętność; została ona także podwojona.
Biblia Nowy Testament
Podczas wesela w Kanie Galilejskiej Chrystus przemienia wodę w wino.
Syn marnotrawny przeżywa wewnętrzną przemianę, gdy jest w skrajnej nędzy (wypasa świnie). Z utracjusza i lekkoducha staje się człowiekiem myślącym i żałującym wsych grzechów. Decyduje się wrócić do ojca.
Mitologia
Dzielny myśliwy Akreon w czasie łowów podpatrzył Atemidę w kąpieli, za co rozgniewana bogini zmieniła go w jelenia. Został wówczas rozszarpany przez własne psy.
Dafne czuła wstręt do mężczyzn i miłości, rozmiłowana tylko w łowach i lasach. Zakochany w niej Apollo gonił ją. Gdy już miał ją doścignąć, nimfa wybłagała u swego ojca ratunek i została przeminiona w drzewo laurowe.
"Legenda o św. Aleksym"
Zawiera motyw przemiany w ujęciu typowym dla literatury hagiograficznej (obejmującej żywoty świętych i legendy o nich). Bohater był synem zamożnego patrycjusza rzymskiego. W noc poślubną zdecydował się porzucić żonę, bogaty dom i ojczyznę. Przez 17 lat pędził żywot żebraczy w Syrii, a następnie wrócił pod bramę domu ojcowskiego i tam żył jak żebrak, nie rozpoznany przez bliskich. Po zgonie został uznany za świętego.
J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy"
Bohaterowie doznają przemiany za sprawą napoju miłosnego, który został przygotowany przez matkę Izoldy dla niej i król Marka. Po jego wypiciu dozgonna miłość związała przyszła królową i młodego wasala.
J. Kochanowski "Treny"
Jest to przykład przemiany światopoglądowej. W trenach IX, X i XI podmiot stawia pod znakiem zapytania wszystkie ideały etyczne, religijne i filozoficzne. Zanika optymizm religijny, tak charakterystyczny dla wcześniejszej twórczości poety. Ostatni teren (XIX), tzw. "Tren albo Sen", stanowi syntezę ideałów humanistycznych. Mówiący znów szuka wsparcia w Bogu, poddaje się jego wyrokom. Przemiana podmiotu lirycznego prowadzi zatem od presuponowanej postawy stoickiej, poprzez zanegowanie związanych z nią wartości, a nawet zwątpienie we wsparcie boskie, do połączenia filozofii epikurejsko-stoickiej z filozofią chrześcijańską Odtąd przyświecać mu będzie dewiza Terencjusza: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce.
W. Szekspir "Makbet"
Jest to studium przemiany człowieka pod wpływem demonicznych mocy. Budzą one w tytułowym bohaterze uśpioną żądzę władzy, przepowiadając mu godności, o jakich nie marzył. Także w jego żonie - Lady Makbet - wieść o tych proroctwach wzbudza mroczne siły zła. Nakłania ona swego męża do zabicia króla Dunkana. Pierwsze morderstwo pociąga za sobą kolejne.
G.G. Byron "Giaur"
Giaur to bohater aktywny, stale ulegający przemianom. Poznajemy go jako kochanka, lecz gdy jego wybranka, Leila, zostaje uśmiercona przez swego męża, wciela się on w rolę mściciela i zabija Hassana. Efektem kolejnej przemiany jest wstąpienie Giaura do zakonu.
Mickiewicz "Konrad Wallenrod"
Przemianie ulega tożsamość bohatera. Pod płaszczem mistrza krzyżackiego kryje się pojmany jako dziecko i wychowany w Zakonie Litwin. Mimo że jego osobowość kształtowała się wśród Krzyżaków, Wallenrod określa siebie ostatecznie jako Litwina i prowadzi Zakon do klęski.
Mickiewicz "Dziady III"
Gustaw przemienia się w Konrada; można sądzić, że oznacza to, iż bohater z cierpiącego romantycznego kochanka przeobraża się w patriotę. Początkowo jego miłość i do ludzi jest despotyczna i bluźniercza, bowiem bohater ulega szatańskim podszeptom. Ocalony przez Księdza Piotra, Konrad przechodzi koleją przemianę: jego bunt zostaje zastąpiony pokorą, prometeizm - mesjanizmem. Staje się pielgrzymem.
J. Słowacki "Kordian"
Przemiany bohatera są efektem poszukiwania przez niego sensu życia, idei, której mógłby się poświęcić. Początkowo ogarnięty jaskółczym niepokojem i poczuciem bezsilności, sceptycznie odnosi się do zastanych wartości. Doświadczenia zdobyte w czasie podróży pogłębiają rozczarowanie rzeczywistością. Przemiana w jego widzeniu świata następuje na Mont Blanc. Nihilizm zastępuje ideą ofiarnej służby swemu narodowi. Po zamachu na cara Kordian zostaje przedstawiony w odmiennym świetle - jako wariat.
Z. Krasiński "Nie-Boska komedia"
Hrabia Henryk jest początkowo Mężem - członkiem rodziny. Jednak jego małżeństwo rozpada się. Gdy wybucha rewolucja, hrabia przemienia się w Męża walczącego w obronie honoru swej klasy - arystokracji, która jest skazana na zagładę.
Jego żona, Maria, z początku cicha i łagodna, podporządkowana mężowi, oszalała, gdy hrabia porzucił ją dla kochanki. Stała się profetyczną (proroczą) poetką.
J. Słowacki "Balladyna"
Balladyna to biedna chłopka. Aby porzucić swój stan dzięki małżeństwu z rycerzem, zabija swoją rywalkę - siostrę Alinę i - krocząc drogą zbrodni, opanowana żądzą władzy - zdobywa upragnioną koronę. Z wieśniaczki staje się królową.
Mickiewicz "Pan Tadeusz"
Jacek Soplica w warcholskiego sarmaty i zbrodniarza przemienia się w pokutnika, cnotliwego żołnierza, emisariusza i przyjmuje imię "Robak".
Prus "Lalka"
Wokulski to zubożały szlachcic, który przejmuje po zmarłej żone mały sklepik, co przenosi go do stanu kupieckiego. Dzięki zmianie sytuacji finansowej (zdobywa ogromny majątek podczas wojny tureckiej) chce wedrzeć się do sfery arystokracji, do której przynależy jego ukochana - Izabela Łęcka. Zawód miłosny i rozczarowanie rozdźwiękiem między ideą a praktyką pracy u podstaw sprawiają, że postanawia zmienić swoje życie. Porzuca wszystko najprawdopodobniej z zamiarem wyjazdu do Geista.
H. Sienkiewicz "Potop"
Andrzej Kmicic pod wpływem miłości do Oleńki zmienia się z warchoła sarmaty w patriotę. Przed jej poznaniem łamał prawo, sam wymierzał sprawiedliwość. Później sprawa poświęcenia dla stała się dlań najważniejsza. Przemiana jego postawy łączy się ze zmianą nazwiska (Babinicz). Dzieje Kmicica można uznać za konfigurację losów ówczesnej polskiej szlachty.
F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara"
Raskolnikow to biedny student, który dokonuje mordu na lichwiarce. Uważa on bowiem, że stoi ponad ludźmi i ich zasadami etycznymi. Pod wpływem uczucia do Soni jego sposób myślenia ulega radykalnej zmianie. Raskolnikow przyznaje się do zabójstwa, gdyż odczuwa potrzebę oczyszczenia się i poniesienia kary.
S. Żeromski "Przedwośnie"
Cezary Baryka początkowo żyje otoczony miłością rodziców, ale gdy w czasie wojny ociec wyjeżdża, chłopak, pozbawiony autorytetu moralnego, porzuca szkołę i usamodzielnia się. Podczas rewolucji w Baku angażuje się w działalność polityczną - sympatyzuje z komunistami. W Nawłoci poznajemy Barykę w roli kochanka. Po powrocie do Warszawy znów wciąga go polityka (ponownie wiąże się z komunistami).
Witkacy "Szewcy"
Zmiana rządów miała w założeniach powodować zmianę systemu politycznego. Następują jednak kolejne przewroty, wciąż nowi ludzie obejmują władzę (burżuazja, szewcy, Hiper-Robociarz), a sposób rządzenia (dyktatura, totalitaryzm) pozostaje niezmienny.
G. Herling-Grudziński "Inny świat"
Książka ta ukazuje, jak zmienia się człowiek w ekstremalnych warunkach stworzonych przez łagry. Instynkt samozachowawczy wypiera moralność, cielesność zmusza do zachować potępianych w normalnych czasach, humanitaryzm zostaje stłumiony przez głód i pożądanie.
Camus "Dźuma"
Rambert początkowo próbuje wyjechać z Oranu, nie chce angażować się w walkę z epidemią, jednak gdy coraz więcej doświadczeń łączy go z mieszkańcami, zaczyna odzywać się jego sumienie. Wreszcie decyduje się na rezygnację z osobistego szczęścia, by ratować ludzkość Oranu.
Cottard przed epidemią jest nieufny, zdesperowany (próba samobójcza), odgradza się od ludzi. W czasie trwania dżumy staje się nagle uprzejmy i przyjacielski, gdyż odciąga ona od niego uwagę policji. Gdy epidemia mija, znów zaczyna się bać. W końcu nie wytrzymuje napięcia psychicznego (oszalał).
Ojciec Panelouz początkowo głosi, że dżuma to kara za grzechy. Jego podejście ulega przemianie, gdy widzie śmierć niewinnego dziecka. Od tej pory twierdzi, że wyroków boskich nie można wyjaśnić. Proponuje nową religię: albo wierzy się w Boga i przyjmuje wszystko, co On zsyła (także niezawinione cierpienie), albo należy Boga odrzucić
ARTYSTA
przypisywana nadwrażliwość; inne normy etyczne i moralne (większa swoboda)
Mitologia:
Hefajstos wytwarzał pioruny i dzieła sztuki; tarcza dla Achillesa na prośbę Tetydy (ze scenami z życia Greków; w Iliadzie);
Apollo jest opiekunem artystów; pięknie gra na lirze;
Atena pięknie tkała (b. plastyczne sceny przedstawione);
Arachne też pięknie tkała (podejrzenie że uczennicą Ateny); zgubiła ją pycha (wezwała Atenę na pojedynek-->surowa kara);
Marsjasz pięknie grał na lirze; wyzwał na pojedynek Apollina-->okrutna kara (obdarty ze skóry żywcem);
Orfeusz pięknie grał na lirze i śpiewał (zwierzęta kładły się mu u stóp, drzewa wyrywały korzenie aby iść za nim); gdy udał się do Podziemia po żonę, nawet mściwe Erynie wzruszyły się
Dedal uważany za artystę; jego dzieła to dzieła sztuki (największe osiągnięcie to labirynt na Krecie na życzenie króla Minosa, będący symbolem dzieła doskonałego dla starożytnych);
Biblia Stary Tesament
można powiedzieć, że artystą był król Dawid (śpiewem i tańcem wysławia Boga)
Średniowiecze
Sztuka była tworzona ad maiorem Dei gloriam (dla większej chwały Boga); większość dzieł anonimowa, a osoba artysty całkowicie nie znana; prawie nigdy artysta nie był przedmiotem sztuki;
J. Kochanowski "Pieśń XXV" ks. II
(Czego chcesz od nas, Panie) Bóg to Deus artifex (Bóg - artysta), ponieważ świat jest doskonale piękny i służy człowiekowi.
W. Szekspir "Hamlet"
Aktorzy, którzy zjeżdżają się do Elsynoru, swoim talentem i magią sztuki scenicznej pomagają potwierdzić podejrzenia na temat Klaudiusza;
C.D.Norwid "Fortepian Szopena"
Wspomnienie dni przedostatnich Chopina budzi refleksje na temat jego sztuki, która była doskonałym-wypełnieniem;
Fidiasz jest uosobieniem sztuki - doskonałego-wypełnienia w rzeźbie;
Obraz zrzuconego na bruk fortepianu Szopena wyraża charakterystyczną dla Norwida myśł, że jednostka wybitna nie znajduje zrozumienia u współczesnych;
E. Orzeszkowa "Nad Niemnem"
Zygmunt Korczyński uważa siebie za niezwykle utalentowanego artystę. Nie tworzy jednak niczego, bo monotonny polski pejzaż nie dostarcz mu natchnienia. Marzy o ponownym wyjeździe za grznicę, bo tylko bogactwo i różnorodność krajobrazu południowej Europy dostarcza mu bodźców do tworzenia i pozwoli rozwinąć skrzydła malarskiego talentu.
Prus "Lalka"
Występy Rossiniego budzą zachwyt Rzeckiego, który nie zdaje sobie sprawy, że Wokulski wysłał go do teatru tylko po to, by wręczając aktorowi albym, sprawił przyjemność pannie Łęckiej;
Skrzypek Molinari wzbudza nie tylko artystyczny zachwyt panny Izabeli, choć jego niestosowne zachowanie wywyłuje pewną ambiwalencje uczuć Łęckiej. Na pytanie pani Wąsowskiej, czy Molinari będzie przyjmowany, Książę odpowiada: Owszem, a po chwili dodaje: W przedpokoju;
H. Sienkiewicz "Janko Muzykant"
szlachta nie zauważa talentów takich jak Janko, natomiast dofinansowuje rozwój zachodnich artystów.
S. Przybyszewski "Confiteor"
Artysta to ipse philosophus, daemon, Deus et omnia. Jest kapłanem najwyższej religii - sztuki. Stoi ponad życiem, ponad światem, jest panem panów, nie ograniczony żadną siłą ludzką.
K. Przerwa-Tetmajer "Evviva l'arte"
Sztuka jest wartością najwyższą, a artysta, choć przymiera głodem, zawsze będzie stał ponad światem filistów. W jego piersi płoną ognie przez Boga samego włożone, więc odrzuca dobra materialne i patrzy na tłum z głową pdniesioną.
S. Wyspiański "Wesele"
W borowickiej chacie zgromadzili się na weselu artyści różnych dziedzin. Ale łączyą ich tylko powierzchowna fascynacja wsią i ludem, bierność, młodopolska poza i skłonność do logorei, która potokiem słów pokrywa zupełną pustkę wewnętrzną.
W.S. Reymont "Chłopi"
Jagna jest wyraźnie obdarzona artystycznymi talentami: jej pisanki są najpiękniejsze, ona najgustowniej się ubiera, najlepiej dobierając kolory stroju. Jest też bardzo wrażliwa na piękno otaczającego świata. Przyznaje sobie prawo do swobodnej ekspresji własnych pragnień, upodobania się nijako do modernistycznych artystów, tak jak oni wchodząc w konflikt ze społecznością, w której żyje.
M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka"
Róża Żabczyńska nie może się zrealizować jako artystka. Źle ustawiona kiść, jak twierdzi, uniemożliwia jej zagranie koncertu Brahmsa. Dopiero przed śmiercią zrozumie, co w rzeczywistości nie pozwalało jej na wydobycie całego piękna muzyki.
PRZEMIJANIE
Jego początków należy doszukiwać się w Księdze Koheleta, ale także w filozofii starożytnej (Heraklit z Efezu).
Motyw vanitas
popularny w średniowieczu i baroku motwy przemijania ukazujący zmienność, niedoskonałość i kruchość tego, co doczesne, by tym samym podkreślić doskonałość życia wiecznego i spraw duchowych.
Biblia Stary Testament
Wraz z grzechem pierworodnym człowiek utracił nieśmiertelność. Odtąd jego życie będzie naznaczone piętnem śmierci, która zakończy ziemskie trudy. Bóg mówiąc do Adama i Ewy: prochem jesteś i w proch się obrócisz, ukazuje im, jak kruche jest to wszystko, co wiąże się z ludzką egzystencją.
Księga Koheleta - W nieodwracalny i stały porządek świata (Nic nowego pod słońcem) wpisuje Kohelet życie ludzkie (Marność nad marnościami i wszystko marność). To, co doczesne (dobra materialne, życiowe troski, a nawet cierpienie), jest marnością. Wszystko przeminie, a człowiek nigdy nie zgłębi sensu istnienia, dlatego też powinien zaufać Bogu i oprzeć swe życie na wierze, by tym samym żyć godnie.
Mitologia
Prometeusz stwarza człowieka za gliny i łez. Ten symboliczny opis wskazuje, że w życie ludzkie wpisane jest przemijanie (glina symbolizuje kruchość kondycji człowieka) i cierpienie (łzy).
Heraklit z Efezu
Uznał, że obraz świata jest dynamiczny. Prezasadą świata jest ogień, który ustawicznie przemienia się w inne pierwiastki. Śmierć jednych oznacza narodziny drugich. W ten sposób panta rhei (wszystko płynie), w przyrodzie trwa bezustanny ruch i stawanie się rzeczy. Jednocześnie podkreśla to przemijalność i śmierć rzeczy innych.
Horacy "Exegi monumentum..."
Zgodnie ze starożytną maksymą ars langa, vita brevis (sztuka trwa długo, życie krótko), Horacy twierdzi, że jego poezja zapewni mu nieśmiertelność i sławę u potomnych. Według niego to właśnie twórczość ocala człowieka przed całkowitym zapomnieniem i przemijaniem (Nie wszystek umrę). Podobną myśl podejmie Jan Kochanowski w Pieśni XXIV.
Horacy "Oda XI"
Podejmując temat przemijania, zmienności życia, jak i jego tajemnicy, poeta nawiązuje do filozofii stoickiej i epikurejskiej. Nakazuje, by nie troszczyć się zbytnio o czas przyszły, a ponieważ mknie rok za rokiem jak jedna rodzina, mówi, iż należy korzystać z czasu (Carpe diem - Chwytaj dzień).
J. Kochanowski "O żywocie ludzkim"
(Fraszki to wszystko...) Życie człowieka opisuje poeta zgodnie z filozofią stoicką, nawiązując także do motywów vanitas. Cokolwiek posiadamy (np. pieniądze, sława) na tym świecie, nie ma to większego znaczenia, ponieważ wszystko to minie jako polna trawa. W życiu nie ma nic pewnego, a z człowieka, który zabiega o dobra doczesne, śmieje się Fortuna... a może Bóg.
J. Kochanowski "Pieśń XIX"
Głównym celem w życiu rozumnego człowieka jest, według poety, dobra sława, którą zapewni on sobie dzięki własnym talentom i umiejętnościom. Dobra sława jest także sposobem na zapewnienie sobie pamięci u potomnych (...A starać się, ponieważ musi zniszczeć ciało, Aby imię przynajmniej po nas tu zostało), czyli wieczność.
M. Sęp-Szarzyński "O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego"
Spoglądając na ulotność i krótkość życia, poeta gani sam siebie za pogoń za doczesnymi rozkoszami, która odwróciła jego uwagę od spraw wiary. Człowiek powinien zrozumieć, iż te niestałe dobra nie przynoszą szczęścia i prowadzą do grzechu. Jedynym zaś prawdziwym dobrem jest Bóg.
M. Sęp-Szarzyński "O nietrwałej miłości rzeczy świata tego"
Miłość życia doczesnego, zaszczytów, sławy, rozkoszy i złota, uważa Szarzyński za niepełną. Człowiek kocha bowiem to, co skazane jest na przemijanie, podczas gdy jedyną prawdziwą miłością powinna być miłość do Boga (wiecznej i prawej piękności).
W. Szekspir "Hamlet"
Kiedy Hamlet ogląda na cmentarzu czaszkę Jorika, błazna królewskiego, snuje refleksję na temat przemijania i śmierci. Niewiarygodne jest dla niego, iż nawet po wielkich bohaterach (np. Aleksandrze Macedońskim) pozostają tylko szczątki kości i garstka popiołu. Scena ta jest potwierdzeniem i dopełnieniem wcześniej wypowiedzianych przez bohatera słów: Wszyscy tuczymy się na pokarm dla robactwa. Tłusty król i chudy żebrak to tylko odmiana tej samej potrawy.
Nabrowski "Do Anny"
Jedyną nieprzemijającą wartością dla Naborowskiego jest miłość. Podczas gdy z czasem wszytko przemija, z czasem bieżą lata, uczucie do jego Anny nie zmieni się.
Nabrowski "Cnota grunt wszytkiemu"
Dobra ziemskie, godności, powodzenie w życiu, a nawet rodzina nie zapewniają człowiekowi szczęścia, bo iż to wszystko mija, za nic wszystko stanie. Nawiązując do filozofii starożytnej poeta poucza, iż jedynie cnota i płynąca z niej sława są wieczne i zapewniają człowiekowi pełne, prawdziwe życie.
Mickiewicz "Sonety krymskie" ("Bakczysaraj")
Widok ruin pałacu ogrodów - Bakczysaraju - które porasta bujna roślinność, rodzi refleksję o przemijaniu i nietrwałości dzieł człowieka, a jednocześnie niezmiennej potędze natury.
Mickiewicz "Pan Tadeusz"
Poemat jest powrotem do przeszłości, do dawnej kultury szlacheckiej, która przemija i odchodzi w niepamięć. Tylko starsze pokolenie pamięta dawne obyczaje, dlatego też tak często pojawia się w tekście słowo: ostatni. Ostatni jest więc zajazd, ostatnie są obyczaje czy przedmioty domowe, a Podkomorzy to ostatni, co tak poloneza wodzi.
Prus "Lalka"
Powieść ukazuje społeczeństwo polskie w momencie przemian kulturowych, obyczajowych, historycznych i gospodarczych. Śmierć Rzeckiego symbolizuje przemijanie świata romantyków, wyjazd Ochockiego - dezaktualizację i utopijność idei pozytywistycznych. Przeminęła także świetność arystokracji, która stała się skostniałą, konserwatywną i zamkniętą grupą społeczną. W miejsce starego świata nastaje nowy: oparty na potędze pieniądza i bezwzględny. Jego przedstawicielami są Henryk Szlangbaum i Maruszewicz.
H. Sienkiewicz "Quo vadis"
Świat kultury antycznej ukazany został w momencie jej rozkładu. Przeminęła dawna świetność Rzymu, a jej miejsce zajęła amoralność i dekadencja. Odchodzenie tej kultury przyspiesza także fakt narodzin chrześcijaństwa (nowej religii zyskującej sobie wielu wyznawców), jak i pożar Rzymu wywołany przez Nerona, a zyskujący tu wymiar symboliczny (ogień trawi i niszczy miasto, które skazane jest na zagładę).
K. Przerwa-Tetmajer "Koniec wieku XIX"
Za podmiot rozważań obrał poeta odchodzenie wieku XIX, a zarazem dawnych wartości (przewartościowanie wszystkich wartości). Wobec nowych realiów żadna z dotychczasowych idei nie ma racji bytu, w ich miejsce nie pojawiły się jednak nowe.
Schulz "Sklepy cynamonowe"
W swych opowiadaniach Schulz buduje obraz tradycyjnego miasteczka żydowskiego z tajemniczymi sklepami cynamonowymi, sprzedawcami - magami, uliczkami przypominającymi labirynt. Miasteczko skazane jest jednak powolną zagładę. Jego piękno ustępuje miejsca nowej dzielnicy (Ulicy Krokodyli) symbolizującej cywilizację i kulturę masową.
Poezja W. Szymborskiej
nazwana przez samą poetkę możnością utrwalenia i zemstą ręki śmiertelnej, podejmie nieustannie problem przemijania. Bliska filozofii Heraklita z Efezu ("W rzece Heraklita") i egzystencjalizmowi, mówi ona, że: Nic dwa razy się nie zdarza i nie zdarzy ("Nic dwa razy"), dodając w innym wierszu: I cokolwiek uczynię, zamieni się na zawsze w to, co uczyniłam ("Życie na poczekaniu"). Przemijanie pojmuje jako dramat, a zarazem tajemnicę ludzkiej egzystencji, tym boleśniejszą, że prowadzi do nieuchronnego końca. Jednocześnie porusza uniwesalne i niezmienne problemy obecne od wieków w życiu ludzkim i nie poddające się procesowi przemijania (np. "Zdumienie", "Buffo", "Bez tytułu").
"Vanitas vanitatum et omnia vanitas" (Marność nad marnościami i wszystko marność) (Księga Koheleta)
"Panta rhei" (Wszystko Płynie) (Heraklit z Efezu)
PRZYJAŹŃ
Przyjaźń - Duchowa, emocjonalna i platoniczna więź łącząca dwoje lub więcej ludzi, oparta na wzajemnym zrozumieniu, wspólnych doświadczeniach. Literackie przykłady przyjaźni wskazują, że związek taki kończy się zazwyczaj wraz ze śmiercią jednego z przyjaciół.
Biblia (ST) - Dawid, przyszły król Izraela, przyjaźni się w młodości z Jonatanem, synem króla Saula. Dzięki niemu Dawid uchodzi z życiem z obozu króla. Dla Jonatana ważniejsze są więc więzi przyjaźni od miłości synowskiej.
Homer "Iliada"
Patrokles, przyjaciel Achillesa, bezskutecznie namawia swego drucha, by ten wziął udział w wojnie z Trojanami. Odziany w zbroję Achillesa, Patrokles wyrusza do walki, a następnie ginie z ręki Hektora, który znieważa jego zwłoki (odziera je z szat i wydaje psom na pożarcie). Zrozpaczony Achilles mści się na Hektorze za ten niegodny czyn, nie tylko zabijając go w pojedynku, ale też profanując jego ciało.
Villon „Wielki Testament”-„Zapisy”, które Villon czyni w swoim testamencie poetyckim i życiowym, przeznaczone są zarówno dla jego nieprzyjaciół jak i najbliższych druhów. Wśród „obdarowanych” znaleźli się jego towarzysze zabaw i hulanek, a także złodziejskich eskapad, których autor charakteryzuje z właściwą sobie swadą (Ragier mistrz Iacenty (...) choćby miał przedać, biedny dzióbek, to, czem okrywa nagie udko, y gnać bez pludrów i bez gaci (...) „ Pod Szyszkę” ku swey wierney braci). Z utworu wyłania się obraz przyjaźni opartej na zamiłowaniu do pełni życia, z mnóstwem niebezpieczeństw, a jednak trwałej
W. Szekspir "Romeo i Julia"
Przyjaźń Ropea i Markucja przypomina mitologiczną przyjaźń Patroklesa i Achilles. Romeo, na wieść o śmierci przyjaciela, który zginął w pojedynku z rąk kuzyna Julii, nie waha się go pomścić. Za zabicie Tybalta zostaje wygnany z Werony.
J.W. Goethe "Cierpienia młodego Wetera"
1)Listy Wetera adresowane są do jego przyjaciela, Wilhelma. Zażyłość między nimi musiała być duża, skoro Weter nie waha się zwierzyć mu się ze swoich najskrytszych marzeń i pragnień. Także Wilhelmowi wyjawia zamiar popełnienia samobójstwa. Po śmierci Wertera Wilkelm spisuje dla współczesnych i potomnych historię nieszczęśliwego przyjaciela.
2)aby opowiedzieć historię Wertera, Wilhelm (przyjaciel bohatera) rekonstruuje jego dzieje sięga do przeszłości, wraca do korespondencji z Werterem. Powieść jest nie tylko retrospektywnym ujęciem historii miłosnej, ale także historii przyjaźni między tymi dwoma mężczyznami
A.Mickiewicz „Dziady” cz. III- patrz pokolenie stracone.
Mickiewicz "Przyjaciele"
Jest to obraz przyjaźni dwóch kumów, Leszka i Mieszka, opartej na słownych obietnicach i zapewnieniach. Jednak w sytuacji prawdziwego zagrożenia (gdy zaskakuje ich niedźwiedź) Leszek ucieka na drzewo, pozostawiając przyjaciela samego i bezbronnego. Bajka kończy się przysłowiowym dzisiaj morałem: prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie.
Dumas "Trzej muszkieterowie"
Powieść Damusa ojca, jak i dalsze części cyklu opowiada o przyjaźni Atosa, Portosa, Aramisa i d'Artagnana. Wszyscy czterej służą królowi i królowej, walczą przeciwko kardynałowi Richlieu, nieustannie ryzykując życiem. Łączy ich nie tylko kariera żołnierska, ale przeżycia osobiste, wspólne radości i cierpienia. By ocalić zagrożonego przyjaciela, skłonni są nadstawić głowę (Jeden za wszystkich! Wszyscy za jednego!). Po opuszczeniu muszkieterów spotykają się ponownie w dwadzieścia lat później.
Prus "Lalka"
1)Spośród wielu przyjaciół Wokulskiego najbardziej oddany mu jest Ignacy Rzecki. W przeszłości wpajał mu ideały patriotyczne, dzięki czemu Wokulski trafił do powstania styczniowego. Rzecki, który później został subiektem w sklepie przyjaciela, nie tylko pomaga mu w interesach, ale także stara się wpłynąć na jego życie osobiste (marzy mu się małżeństwo Stacha z panią Stawską). W rzeczywistości jednak nie jest w stanie wpłynąć na Wokulskiego ani też zmienić kolei jego losów. Umiera samotnie, wkrótce po zniknięciu przyjaciela, któremu poświęcił niemal całe życie.
2)Przyjacielem Wokulskiego jest także doktor Szuman, którego Stach poznał na Syberii. Szuman, człowiek sceptyczny i rzeźwo myślący, krytycznie patrzy na swego przyjaciela, gdy ten zakochuje się w pannie Łęckiej. podobnie jak Rzecki, nie jest w stanie wpłynąć na Wokulskiego; a szkoda, bo jego rady mogłyby ocalić głównego bohatera "Lalki".
H. Sienkiewicz "Trylogia"
1)Przyjaźń Zagłoby ze Skrzetuskim i jego żoną, Heleną, przeradza się w więź niemal rodzinną. Zagłoba zostaje ich domownikiem, ukochanym ojcem, a dla ich dzieci - dziadkiem
2)Początkowa niechęć i awersja Kmicica i Wołodyjowskiego z czasem przeradza się w prawdziwy szacunek, a nawet zaczątek przyjaźni. Wołodyjowski nie tylko darowuje życie Kmicicowi, ale także uczy go władania szablą, doskonalenia żołnierskiego rzemiosła.
H. Sienkiewicz „Quo vadis?” - Przyjaźń Petroniusza (artysty, człowieka trzeźwo myślącego, a nawet cynika) z Markiem Winicjuszem przypomina przyciąganie się dwóch przeciwieństw. Wraz z odchodzeniem Winicjusza od życia światowego ( uczestnictwo w zabawach na dworze Nerona) na stronę chrystianizmu więzi łączące go z Petroniuszem słabną. Zapomina niemal, jak bardzo pomagał mu przyjaciel w zdobywaniu ukochanej Ligii. Kiedy Petroniusz umiera, jego dawny przyjaciel jest już nawróconym chrześcijaninem, oddanym swej wierze.
S. Żeromski "Ludzie bezdomni"
Inżynier Korzecki i Tomasz Judym należą do tej samej grupy ludzi, tj. ludzi bezdomnych. O ile jednak Judym ma wytyczony cel w życiu i zadaje sobie sprawę ze swego posłannictwa, o tyle Korzecki, niespokojny duch, dekadent, poszukuje odpowiedzi na pytanie o sens życia. Przyjaźń z Judymem jest jednym z najważniejszych wydarzeń w jego życiu, ponieważ mobilizuje go i daje mu oparcie; nie jest jednak na tyle silna, by powstrzymać go przed samobójstwem.
de Saint-Exupery „Ziemia planeta ludzi” - powieść ta jest przejmującym obrazem przyjaźni między lotnikami obsługującymi pocztę lotniczą. Jakkolwiek nie widują się oni często, a ich spotkania trwają krótko, łączą ich: wspólnota doświadczeń, wykonywany zawód i strach przed śmiercią. Dzięki tej przyjaźni poznają najważniejszą prawdę życiową, że „być człowiekiem to właśnie być odpowiedzialnym” Śmierć każdego z lotników stanowi memento dla pozostałych, ponieważ losy tych ludzi niewiele różnią się od siebie.
de Saint-Exupery "Mały Książę"
Spotkanie Małego Księcia z lisem to lekcja wspaniałe przyjaźni. Lis tłumaczy mu, iż najpierw należy oswoić drugiego człowieka, by potem przywiązywać uwagę przede wszystkim do jego charakteru i duszy, bowiem: Dobrze widzi się tylko sercem. Najważniejsze jest niewidoczne dla oczu. Lis ostrzega także Księcia, że przyjaźń niesie ze sobą ryzyko łez, zwłaszcza gdy przyjaciołom grozi rozstanie.
R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty"
Jest to opowieść o przyjaźni w czasach szczególnie trudnych - spełniającej się apokalipsy, czasach pogardy. Bohaterów utworu charakteryzuje młodzieńczy idealizm, uwikłanie w historię, potrzeba wielkiej bliskości z drugim człowiekiem. Ich przyjaźnie często musiały zdawać trudny egzamin, gdy trzeba było dzielić się nielicznymi nabojami lub iść na pomoc koledze pod gradem niemieckich kul (tak Jerzy uratował Zygmunta). Kolumb, patrząc na postać Chrystusa na cmentarnym grobowcu, powiedział: Szczycisz się, że umarłeś za ludzkość, my umiemy umrzeć za jednego kumpla.
Herling-Grudziński "Inny świat"
Przyjaźń w warunkach łagrowych, wystawiona na zagrożenie (ryzyko donosu, obawa przed utratą życia), jest jedną z niewielu radości w życiu więźniów. Przyjaźń autora z profesorem N. opiera się przede wszystkim na wspólnych zainteresowaniach i wzajemnym zaufaniu. Obaj pasjonowali się literaturą, a rozmowy o niej były rzadkimi chwilami ucieczki od potwornej rzeczywistości. Ta idyll trwałą zaledwie trzy miesiące - napisze później Grudziński. Profesora, całkowicie wycieńczonego i schorowanego odesłano do innego łagru.
Szczypiorski „ Początek”- Pawełek Kryński i Henio Fichtelbaum zaczęli się przyjaźnić w szkolnych latach. Obaj pochodzili z rodzin inteligenckich, tyle że wojna zmieniła status każdego z nich. W czasie wojny Henio ukrywał się, dopóki nie zrozumiał, że musi wrócić do getta. Matka Pawła zaopiekowała się także młodszą siostrą Henia. Obraz Polaków, którzy ratują Żydom życie w imię przyjaźni, polemizuje z utartym dziś stereotypem Polaka-antysemityzm.
REWOLUCJA
Z. Krasiński "Nie-Boska komedia"
Uniwersalny obraz rewolucji przypomina wizję oszalałej żony hrabiego Henryka (... ale ja ci ogłoszę, co by było, gdyby Bóg oszalał...). winą za wybuch rewolucji obarcza Krasiński nie tylko plebs, ale i zgnuśniałą arystokrację. Obóz rewolucji przedstawiony został na wzór dantejskiego piekła, gdzie świat tradycji i kultury został zastąpiony przez świat cielska. Jest to komedia "Nie-Boska", czyli ludzka (albo szatańska); od początku rozgrywana przez ludzi. Rzeźnicy, kamerdynerzy, lokaje, chłopi i przechrzty protestują przeciwko niesprawiedliwości, która dotknęła nie tylko ich, ale i ich przodków. Na czele rewolucjonistów stoi Pankracy (jedyny sprawiedliwy w tym obozie), a ich duchowym przywódcą jest Leonard (postać stylizowana na proroka, a jednak amoralna i wyuzdana), traktowany jak człowiek-bóg. Okopy Świętej Trójcy, czyli obóz arystokratów, skupiają ludzi słabych, tchórzy i konformistów. Jeszcze przed ostateczną klęską oddają się w ręce Pankracego. Jedynie hrabia Henryk popełnia samobójstwo, by ocalić swój honor. Końcowa scena dramatu ukazuje Chrystusa ingerującego w "Nie-Boską komedię", kiedy razi on gromem Pankracego, jednocześnie udaremniając dzieło całkowitego zniszczenia.
Prus "Lalka"
Stary subiekt opisuje w pamiętnikach wydarzenia Wiosny Ludów, w których brał udział. Przez ówczesnych ludzi uznawana ona była za rewolucję, ponieważ sprzeciwiła się porządkowi ustalonemu na Kongresie Wiedeńskim i skierowana była przeciw tyranii panującej w ówczesnej Europie. Rzecki brał udział w Wiośnie Ludów jako kilkunastoletni chłopak, ale do końca życia będzie wspominał swoje wojenne koleje losu. Walka była dla niego potwierdzeniem idei napoleońskich, dążeniem do wolności w duchu I Cesarstwa. Na zawsze przypisze go do romantycznej tradycji niepodległościowej.
S. Żeromski "Przedwiośńie"
Obraz rewolucji w Baku skonstruował Żeromski na podstawie opowiadań naocznych świadków i skąpych notatek w prasie. Miasto przypomina pandemonium, w którym toczą się walki na tle społecznym i narodowościowym. Ulice Baku pełne są trupów, a chodnikami płynie krew. Przerażające są obrazy wieców, na których rewolucjoniści palą kukły przedstawiające znanych ludzi ze świata polityki. Równie wstrząsające są opisy grzebania zwłok ofiar rozruchów. Na okres rewolucji przypada formowanie się światopoglądu Cezarego Baryki, który od tej pory sympatyzować będzie z komunistami. Sam obraz wydarzeń bakuńskich ma jednak ostrzec Polaków, do czego może prowadzić komunizm.
Witkacy "Szewcy"
Inspiracją dla Witkacego stały się własne przeżycia z czasów Rewolucji Październikowej. Obraz rewolucji w dramacie wyrasta także z katastroficznych przekonań autora o końcu kultury i cywilizacji. Rewolucja ma charakter permanentny: od rządów arystokracji przechodzi do ustroju dyktatorskiego (prokurator Scurvy i organizacja młodzieżowa Dziarscy Chłopcy), by następnie władzę przejęli tytułowi szewcy pod wodzą Sajetana Tempe. Ostatecznie jednak rządy przechodzą w ręce Hiperrobociarza i tępych biurokratów (towarzysz Abramowski i towarzysz X). Ostatnia scena utworu ma charakter wieszczy. Ukazuje, iż działanie rewolucji jest destrukcyjne i prowadzi do zmechanizowanego porządku społecznego i politycznego, przed którym jednocześnie przestrzega.
Orwell "Folwark zwierzęcy"
Paraboliczny obraz rewolucji w folwarku zwierzęcym odwołuje się do mechanizmów przewrotu politycznego. Zwierzęta wypędzają gospodarza, by samodzielnie sprawować rządy w folwarku. Przywódcami rewolucji są dwie świnie: Napoleon i Snow-Ball; z czasem jednak pierwszy z nich zdobywa przewagę. Rewolucja nie kończy się wraz z objęciem folwarku przez zwierzęta, ale trwa do momentu ugruntowania się rządów Napoleona. Mechanizmy jej są proste: odsunąć od władzy inne zwierzęta, powołać policję polityczną (psy), znaleźć tzw. wspólnego wroga, do którego nienawiść podtrzymywałaby solidarność rewolucjonistów i umacniała autorytet rządu. Efekt końcowy rewolucji przypomina obraz folwarku za rządów właściciela: jedynie świnie (chodzą teraz na dwóch nogach jak człowiek) mają jakikolwiek wpływ na rządy, podczas gdy pozostałe zwierzęta zmuszone są do ciężkiej pracy
RODZINA
Biblia Stary Testament
Rodzina Adama i Ewy, czyli prarodziców, daje początek całemu rodzajowi ludzkiemu. Ich synami są: Abel, Kain i Set. Dwaj ostatni są protoplastami plemion Kaintów (wyklętych przez Boga) i Setytów (błogosławionych przez Boga).
Rodzina Noego (jako jedyni ludzie uratowani z potopu) ma za zadanie odbudować na nowo ludzkość i ocalić świat przed całkowitą zagładą (w tym celu zabierają na arkę po parze z każdego gatunku zwierząt).
Księga Hioba - Jedną z klęsk, które dotknęły Hioba, była utrata całego potomstwa; ponieważ jednak zniósł on cierpienie z godnością i zwątpił w sprawiedliwość Stwórcy, Bóg obdarzył go nowym potomstwem.
Biblia Nowy Testament
Rodzina Święta - Jezus, Maryja i Józef - to prototyp rodziny chrześcijańskiej, znany głównie ze średniowiecznych apokryfów (motyw niezwykle popularny w tej epoce). Dla niej najwyższą wartością i dobrem jest wiara w Boga; religii podporządkowuje się całe życie. Tradycja katolicka podaje, że Jezus był jedynym synem Maryi, natomiast protestanci uważają, iż miał on braci.
W naukach i przypowieściach Chrystusa ludzkość traktowana jest jak wielka rodzina, której ojcem jest Bóg.
Mitologia
Rodzina bogów, której głową jest Zeus, przypomina swoje odpowiedniki w ludzkim świecie. Jakkolwiek zawiera się tu małżeństwa, znamy przykłady licznych zdrad i sprzeniewierzeń, a bogowie chętnie obcują ze zwykłymi śmiertelniczkami (potomstwo z takich związków nie wchodzi do rodziny bogów). Uczucia, jakie żywią do siebie bogowie, przypominają te z rodzin ludzkich.
Mit tebański - Ród Labdakidów, do którego należy Jokasta (żona Lajosa, a potem Edypa - swojego syn), obciążony jest klątwą bogów. Tragiczna wyprawa siedmiu przeciw Tebom czyli historia Antygony to konsekwencje popełnionego zła.
Mit trojański - Przedstawiona tu rodzina Priama ma charakter poligamiczny (wielożeństwo). Priam, król Troi, był ojcem 50 synów i 50 córek, owoców związku z Hekabe, innymi żonami i nałożnicami. Najbardziej znanymi wśród jego potomstwa to: Kasandra, Parys i Hektor.
J. Kochanowski "Pieśń świętojańska o Sobótce"
Autor przedstawia wyidealizowany obraz rodziny ziemiańskiej. Ojciec spełnia tu rolę gospodarza, jedynie doglądającego dobytku. Jego żona, skrzętna gospodyni, pomaga mu w prowadzeniu gospodarstwa i winna być wzorem dla wszystkich kobiet. Rodzina wspólnie uczestniczy nie tylko w pracy, ale i w zabawie. Wnukowie, wzorem dziadków, zwykli poprzestawać na małym i nade wszystko cenić cnotę.
W. Szekspir "Hamlet"
W rodzinie królewskiej nad więzy krwi przedkłada się własne namiętności i pragnienia. Klaudiusz zabija brata, by objąć po nim tron. Zaślepiona miłością Gertruda poślubia uzurpatora zaledwie w dwa miesiące po śmierci męża. Jedynym pamiętającym o swych powinnościach względem Hamleta-ojca jest Hamlet-syn, na którym spoczywa obowiązek zemsty.
J.U. Niemcewicz "Powrót posła"
Rodzina Podkomorzego, który jest wzorem sarmaty oświeconego, podporządkowuje swe życie sprawom ojczyzny. Podkomorzyna to doskonała gospodyni, gospodyni i matka. Walery, ich syn, jest posłem na Sejm Wielki.
Rodzina starosty Gadulskiego to konglomerat różnych postaw. Sam Gadulski, pieniacz i konserwatywny szlachciura, żeni się dla majątku. Starościna, zaczytująca się w zachodnich romansach sentymentalnych, to satyrycznie przedstawiona postać przypominająca często wówczas spotykane młode damy hołdujące modzie na cudzoziemszczyznę. Jedynie córka starosty zdaje się prezentować zdroworozsądkowe myślenie i nie ulega presji macochy ani ojca, gdy chcą ją wydać za Szarmanckiego.
Mickiewicz "Pan Tadeusz"
Ród Horeszków, szlachecki, z tradycjami, kończy się wraz ze śmiercią stolnika Horeszki. Ostatnimi potomkami rodu są Zosia i Hrabia. Gerwazy, skarbnica wiedzy o rodzinie, dawny klucznik Horeszków, będzie namawiał Hrabiego, by ten zemścił się na rodzinie Sopliców.
Głową rodziny Sopliców jest Sędzia, brat Jacka, opiekun Tadeusza. Więzi rodzinne mają tu charakter tradycjonalny, choć oparte są na uczuciu i zaufaniu, a przede wszystkim na szacunku dla starszych. Jacek Soplica (później ksiądz Robak) nie uczestniczy w życiu rodzinnym, rezygnując z niego na rzecz działalności politycznej.
Z. Krasiński "Nie-Boska komedia"
Mąż (hrabia Henryk), opętany przez widmo Dziewicy, opuszcza swoją rodzinę. Jest to początkiem tragedii: jego żona, Maria, traci zmysły i ogłasza, że jest poetką; jego syn , Orcio, ślepnie w dzieciństwie, a w wyniku tego żyje we własnym, odizolowanym świecie. Matka nadała mu na chrzcie imię: "Poeta", naznaczając go w ten sposób. Tragedia rodzinna kończy się śmiercią oszalałej Marii, a potem przedwczesną śmiercią Orcia.
Prus "Lalka"
Rodzina Łęckich, zubożałych arystokratów, opiera relacje interpersonalne na konwenansach i poczuciu własnej wyjątkowości. Zamknięta na ludzi spoza arystokracji, dba o zachowanie swej pozycji społecznej. Małżeństwo Izabeli z Wokulskim byłoby mezaliansem, ale jednocześnie poreparowałoby sytuację finansową Łęckich, dlatego też panna Łęcka godzi się na nie.
W.S. Reymont "Chłopi"
Rodzina Macieja Boryny ma charakter patriarchalny (mężczyzna głową rodziny). Stary Boryna decyduje o przyszłości swych dzieci, utrzymuje je i nie zgadza się przypisać na nie majątku. Więzy rodzinne ustępują racjom majątkowym (np. po śmierci ojca Antek prowadzi spór ze starszą siostrą o majątek). Powodem waśni rodzinnych staje się małżeństwo Macieja z młodszą od niego i urodziwą Jagną, dla której będzie on bardziej hojny niż dla własnych dzieci.
W rodzinie Antka do pewnego momentu tylko on decyduje o wszystkim. Nie kocha swej żony i nie szanuje jej. Hanka stopniowo zdobywa zaufanie męża, a gdy ten jest w więzieniu, ona zajmuje się całym gospodarstwem i opiekuje się starym Boryną. Prawdziwe życie rodzinne Hanki i Antka rozpoczyna się po jego wyjściu z więzienia i objęciu ojcowizny.
S. Żeromski "Ludzie bezdomni"
Rodzina Wiktora Judyma, działacza robotniczego, skazana jest na tułaczkę w poszukiwaniu nowego miejsca pobytu. Judymowa z dziećmi jedzie do Szwajcarii, by potem wraz z mężem wyemigrować do Ameryki.
Z. Nałkowska "Granica"
Życie rodziców Zenona Ziembiewicza oparte było na zakłamaniu. Romansujący z chłopkami ojciec i przymykająca na to oczy matka budzili w synu prawdziwe obrzydzenie. Piętnował on w swych myślach ich ograniczoność, schematyczność i niewiedzę. W pewnym momencie przestał zauważać, jak wiele od nich otrzymał (wychowanie, miłość, pieniądze na kształcenie się). Potępiając schemat boleborzański, nieświadomie sam zaczyna naśladować swego ojca. Nawiązuje romans z Justyną i kontynuuje go, pomimo związku z Elżbietą. Od własnej żony oczekuje postawy właściwej jego matce, a więc akceptacji jego stylu życia.
W. Gombrowicz "Ferdydurke"
Rodzina Młodziaków jest na pozór antytezą rodziny drobnomieszczańskiej. Programowo nowoczesna, wyzwolona z norm obyczajowych i moralnych, przypomina swój amerykański odpowiednik. Niekonwencjonalność i odrzucenie wszystkich zasad prowadzą jednak Młodziaków do uwięzienia w innej formie.
M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka"
Przedstawiona w powieści rodzina Żabczyńskich nie należy do najszczęśliwszych. Róża zdominował swoją niezwykle silną osobowością zarówno męża, jak i dzieci. Wszystko w domu musi toczyć się tak, jak ona tego sobie życzy. Krótkie chwile jej nieobecności stają się dla dzieci czasem nieograniczonej wolności. Całą sytuację pogarsza jeszcze to, że Róża swoją rodzinę traktuje jako obiekt, na którym może wywrzeć zemstę za nieudane życie i nie zrealizowane marzenia.
SAMOTNOŚĆ
Samotność-stan wyobcowania, brak bliskich ludzi, brak możliwości porozumienia się z innym człowiekiem. Przyczyny samotności mogą być różne. Czasem jest ona wynikiem negatywnego stosunku do świata, czasem jest niezawiniona przez człowieka i wynika z zaistniałej sytuacji.
Biblia Stary Testament
1)Adam jest samotny, więc Bóg stwarza towarzyszkę życia - Ewę, która jest kością z jego kości.
2)Kain po zabójstwie brata skazany zostaje na tułaczkę i samotność, bowiem Bóg naznaczył go piętnem jego czynu.
Biblia Nowy Testament
1)Chrystus samotnie wychodzi na pustynię, by tam modlić się i pościć.
2)Samotny jest także podczas modlitwy w Ogrójcu, gdyż apostołowie posnęli.
3)Samotny jest Chrystus w swoim cierpieniu, bo nawet najwierniejszy Piotr zaparł się Go.
Mitologia
Prometeusz w samotności cierpi przykuty do skał na Kaukazie.
Sofokles "Antygona"
Antygona jest samotna w swoim buncie przeciw ustawionym przez Kreona prawom. Nawet jej siostra, Ismena, odmawia jej pomocy w pogrzebaniu zwłok Polinejkesa.
"Legenda o św. Aleksym"
Aleksy skazuje siebie na samotną egzystencję, by poświęcić się Bogu i swoim życiem zasłużyć na zbawienie.
J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy"
Tristan, skazując siebie na dobrowolne wygnanie, jednocześnie skazuje się na samotność, której nie przerwą ani jego żona, ani napotkani w życiu ludzie. Tak samo samotnie umrze.
Dante Alighieri „Boska Komedia”- samotny Dante „ w głębi ciemnego zabłąkał się lasu”. Gdyby nie pojawienie się duch Wergilego, nie udałoby mu się odnaleźć drogi wyjścia z mroku.
W. Szekspir „Makbet” - opuszczony przez wszystkich, Makbet musi sam stanąć wobec swojej klęski.
J. W. Goethe „Faust”- Faust całe życie strawił na samotnym studiowaniu ksiąg i poszukiwaniu wiedzy absolutnej. W ten sposób odizolował się niejako od świata, skazał na samotność, której będzie doświadczał nawet po pojawieniu się Mefista.
J.W. Goethe "Cierpienia młodego Wetera"
Werter jest samotny z powodu swego uczucia do Lotty. Izoluje się od świata i ludzi, zamykając się w świecie miłosnych cierpień.
G.G. Byron "Giaur"
Giaur żyje w samotności, ponieważ jest jedynym chrześcijaninem wśród wyznawców islamu. Po śmierci Leili i dokonaniu zemsty na Hassanie świat cały ma w obrzydzeniu i zamyka się w klasztorze. Ale i tu nie staje się członkiem wspólnoty, żując na uboczu. Nawet w kościele dopiero wtedy zbliża się do ołtarza, gdy odejdą już inni zakonnicy.
Mickiewicz "Romantyczność"
Obłąkana Karusia, mimo otaczającego ją tłumu ludzi, czuje się samotna. Nikt nie jest w stanie zrozumieć jej miłości do zmarłego Jasińka. Skarży się: Źle mnie w złych ludzi tłumie, Płaczę, a oni szydzą; Mówię, nikt nie rozumie; Widzę, oni nie widzą!
Mickiewicz "Dziady IV"
Gustaw jest samotny, ponieważ nikt nie jest w stanie pojąć ogromu jego uczucia. Kamienni ludzie wyśmiewają jego miłość i cierpienie. Samotność Gustawa jest tym dotkliwsza, że stracił także całą rodzinę. Szuka więc przyjaciół w świecie natury.
Mickiewicz "Konrad Wallenrod"
1)Konrad skazany jest na samotność, ponieważ żyje wśród wrogów. Tego jednak wymaga jego misja.
2)Aldona każe się zamurować w wierzy i pędzi w niej życie pustelnicy.
Mickiewicz "Dziady III"
Losem Konrada jest samotność. Czuje więcej niż inni ludzie, a jego poezja pozostaje niezrozumiała ze względu na niedoskonałość słowa jako tworzywa i ludzi jako odbiorców. Samotnie też buntuje się przeciwko Bogu, bo tylko on może się z Nim równać. Ale jego osamotnienie jest też próbą. Aniołowie w scenie prologu mówią: My uprosiliśmy Boga, by cię oddał w ręce wroga. Samotność - mędrców mistrzyni.
J. Słowacki "Kordian"
Samotność Kordiana w walce jest koniecznością. nikt nie chce wesprzeć go w zamachu na cara. Inni spiskowcy wycofali się, przekonani argumentacją Prezesa. Naród zaś zobojętniał na sprawy ojczyzny. W ostatnim monologu Kordian powtarza wielokrotnie: Nie będę z nimi, ponieważ nie czuje już żadnego związku z narodem, który pogodził się z niewolą.
Z. Krasiński "Nie-Boska komedia"
1)Hrabia Henryk skazany jest na samotność, ponieważ żyje w świecie swoich imaginacji i nieustannego poszukiwania. Nie czuje się tez związany z warstwą społeczną, z której pochodzi. Pogardza nią za jej tchórzostwo i upadek wartości moralnych.
2)Orcio jest samotny, ponieważ żyje w świecie poezji. Jego ślepota dodatkowo izoluje go od realnego świata.
3)Pankracy doświadcza samotności, bo tylko on rozumie prawdziwe cele rewolucji. Wie, że po okresie burzenia musi nadejść okres budowania, jeśli rewolucja rzeczywiście ma przynieść nowe, lepsze życie.
Balzac „Ojciec Goriot”-Goriot jest samotny, ponieważ spełniając zachcianki córek, stracił cały majątek, a w świecie, w którym przyszło mu żyć to właśnie pieniądze decydują o pozycji człowieka.
F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara"
Raskolnikow żyje w samotności, unikając ludzi, ponieważ sytuuje siebie wśród wybitnych jednostek, które stoją ponad światem i prawami. Później jego alienację wzmoże świadomość popełnionej zbrodni.
Orzeszkowa "Nad Niemnem"
1)Benedykt Korczyński żyje w samotności ponieważ pogrążył się w pracy i nie może znaleźć wspólnego języka z żoną. Jego samotność pogłębia fakt, że nie potrafi porozumieć się z synem.
2)Andrzejowa Korczyńska po śmierci męża w powstaniu pogrążyła się w żałobie i odizolowała od świata.
Prus "Lalka"
1)Wokulski jest samotny, ponieważ nie przystaje do społeczeństwa, w którym żyje. Wyrasta ponad nie śmiałością planów i rozległością horyzontów myślowych. Nawet jego najbliższy przyjaciel, Rzecki, nie jest w stanie go zrozumieć i snuje jakieś fantastyczne teorie na temat jego działalności politycznej. Samotność Wokulskiego pogłębia jeszcze miłość do Łęckiej - próbuje wejść w krąg arystokracji, ale tam traktowany jest jak kupiec.
2)Rzecki jest samotnym, starym kawalerem. Żyje tylko dla sklepu i dla Stacha
S. Żeromski "Ludzie bezdomni"
Judym skazuje się na samotne życie, ponieważ uważa, że jeśli chce się poświęcić służbie najbiedniejszym, nie może wiązać się z żadną kobietą. Natomiast jego bezkompromisowość i rygoryzm w pojmowaniu obowiązków społecznych izolują go od środowiska lekarskiego.
Conrad „Lord Jim”-po ucieczce z Patny Jim żyje w całowitym osamotnieniu. Co prawda, jest przy nim przez pewien czas Marlow, ale młody człowiek izoluje się nawet od jedynego przyjaciela. Potem kiedy będzie wędrował, uciekając przed wspomnieniami i samym sobą, skazany będzie na samotność całkowitą. Dopiero na Patusanie Jim zdoła przezwyciężyć swoje wyalienowanie.
Kafka „Proces”- Józef K. nie należy do ludzi nazbyt towarzyskich, ale powolne uleganie władzy sądu i podporządkowywanie życia tajemniczemu procesowi alienuje go całkowicie. Józef kontaktuje się tylko z tymi ludźmi, którzy pozostają w jakimś związku z sądem. Wreszcie pozostaje zupełnie sam i w samotności przyjmuje dwóch katów.
M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka"
Róża, mimo że otoczona rodziną, naprawdę żyje w samotności. Nikt nie jest w stanie zrozumieć jej miłości do muzyki i niespełnienia tego uczucia. Po przyjeździe do Polski jej wyobcowanie pogłębia kacapski akcent. Róża, jak sama mówi, zawsze i wszędzie jest cudzoziemką. Także i dlatego, że na otaczających ją ludziach mści się za zawód miłosny, jaki sprawił jej Michał.
de Saint-Exupery "Mały Książę"
W swojej wędrówce po planetach Mały Książę jest zupełnie osamotniony. Ludzie, których spotyka, są mu całkowicie obcy. Żyją we własnym świecie, zajęci wyłącznie swoimi sprawami. Dopiero na Ziemi uda się chłopcu znaleźć przyjaciela.
Orwell „Rok 1984”- Winston Smith żyje w samotności jak większość obywateli, bo system sprawił, iż każdy człowiek może być donosicielem i śmiertelnym wrogiem.
TANIEC
Taniec od zarania dziejów zajmuje niezwykle ważne miejsce niemalże we wszystkich kręgach kulturowych. Taniec jest zwykle rezultatem i wyrazem radości. Ponadto ma moc jednoczenia ludzi. Poza radością może też wyzwalać agresję, bunt, nastrój wojowniczy. Taniec rytualny z kolei odgrywa szczególną rolę w religiach prymitywnych, a znany był prawdopodobnie już w okresie paleolitu. Średniowieczne tańce śmierci (danse macabre) symbolizowały nicość, przemijanie, a przede wszystkim równość człowieka wobec śmierci.
Taniec odgrywa bardzo ważną rolę w życiu człowieka i może właśnie dlatego stał się niezwykle nośnym symbolem literackim. Spróbujemy pokazać w naszym opracowaniu na przykładach zaczerpniętych ze znanych dzieł literatury polskiej, jak ważną, a jednocześnie różnorodną rolę może odgrywać motyw tańca.
Polonez, pięknie ukazany w Panu Tadeuszu przez Adama Mickiewicza, to polska tradycja narodowa; w utworze jest wyrazem pojednania, nadziei na przyszłość. Z kolei chocholi taniec, kończący słynne Wesele Stanisława Wyspiańskiego, symbolizuje marazm społeczeństwa polskiego, jakby pogrążonego we śnie - jest oceną stanu jego świadomości. Tango to tytuł nie mniej znanego dramatu Sławomira Mrożka, a zarazem kolejny motyw w literaturze polskiej, który posłużył autorowi do ukazania poglądów politycznych.
Walc to tytułowy bohater pięknego wiersza Czesława Miłosza - wypełnia on salę balową w noc sylwestrową, uspokaja kołysze, wprawia przestrzeń w ruch.
Polonez, chocholi taniec, walc, tango stały się niejako "bohaterami" literatury polskiej, na stałe wchodząc do kanonu jej symboliki. Niekiedy taniec nie pełni roli symbolu, lecz staje się po prostu tłem do ukazania przeżyć bohaterów. W ten sposób motyw tańca wykorzystany został przez Stefana Żeromskiego w powieści Przedwiośnie. Autor posłużył się tym motywem dla bardziej wyrazistego przedstawienia postaci, ich wyglądu, zachowania, temperamentu, dla ukazania uczucia miłości i zazdrości.
TOTALITARYZM
XX stulecie przyniosło wydarzenia, które okazały się być jednymi z najbardziej tragicznych w dziejach ludzkości. Szukając przyczyn tego wielkiego dramatu, jakim były cierpienia milionów ludzi podczas dwóch wojen światowych (obozy koncentracyjne, planowe eksterminacje ludności na wielką skalę, miliony ofiar zbrodni komunizmu i faszyzmu), natrafiamy na pojęcie - zagadnienie totalitaryzmu. Wydaje się, że to właśnie totalitaryzm, generujący zbrodnicze postępowanie władzy państwowej, jest jedną z głównych przyczyn tego, co się stało.
Historia pokazuje, że ustrój totalitarny jest wielkim niebezpieczeństwem dla człowieka, nie tylko ze względu na dokonywane zbrodnie, lecz również z powodu zagrożenia, jakie niesie dla duchowo-intelektualnego życia człowieka. Ogrom tragedii powodowanej przez istnienie tego ustroju sprawił, że literatura współczesna dość obszernie podejmuje temat totalitaryzmu, jego genezy i wpływu na człowieka.
Przyczyny istnienia w danym państwie ustroju totalitarnego były w zależności od miejsca i czasu różnorodne. Zwykle pojawiał się człowiek lub grupa ludzi, którzy byli przekonani, iż realizowana przez nich ideologia zbawi człowieka i świat, w zależności od uwarunkowań społeczno-politycznych. Dochodzili oni do władzy dzięki zamachowi stanu, jak miało to miejsce w 1917 roku w Rosji, lub też zyskiwali mandat do rządzenia od społeczeństwa w wyniku demokratycznego wyboru, co z kolei stało się w Niemczech za czasów Hitlera. Natomiast sposób funkcjonowania, metody działania grupy rządzącej w państwie totalitarnym były bardzo podobne.
Określenie cech państwa totalitarnego będzie pomocne w odszukiwaniu motywu totalitaryzmu w literaturze współczesnej. Jedną z elementarnych cech takiego państwa jest wszechobecność we wszystkich dziedzinach życia społecznego, w celu realizacji stawianych sobie celów. Państwo kontroluje obywateli, począwszy od ich działań gospodarczych, obywatelskich, po życie osobiste. Dobrze widoczne jest to w sferze kultury, która jako oddziałująca na człowieka, jest wykorzystywana w programie powszechnej indoktrynacji, prowadzonej w celu zapewnienia akceptacji dla działań władzy. Przykładem tego typu działań jest chociażby ideologizacja historii i nauki, tak aby uzasadniały istnienie systemu totalitarnego z jego ideologią. W państwie totalitarnym interes państwa dominuje nad interesem jednostki, władza jest zmonopolizowana przez jedną partię, a działalność innych jest zakazana; najmniejsze próby działalności opozycyjnej są dławione przez niezwykle rozbudowany aparat policji politycznej, stosującej terror psychiczny i fizyczny. Państwo totalitarne działa tak, aby wszelkimi dostępnymi metodami
TUŁACZKA
Mitologia
Odyseusz po zakończeniu wojny trojańskiej tuła się przez 10 lat, zanim uda mu się powrócić na rodzinną Itakę. Jego wędrówka jest z jednej strony spowodowana gniewem bogów, którzy mszczą się za zniszczenie ich ukochanego miasta Troi, z drugiej - klątwą cyklopa Polifema, którego Odys oślepił. Polifem błaga swojego ojca, Posejdona, aby Odyseusz nigdy nie powrócił do rodzinnego domu, a jeśli jego przeznaczeniem jest jednak ujrzeć brzeg Itaki, niech powróci do swego królestwa samotnie i na obcym okręcie, bez towarzyszy, bez zdobytych w Troi łupów. Podczas swojej podróży Odys przeżywa liczne przygody: trafia na wyspę czarodziejki Kirke, odwiedza króla wiatrów Eola, poznaje tajemnice królestwa umarłych, spotyka syreny, musi stawić czoła Sylli i Charybdzie itd. Na rodzinną Itakę powraca na okręcie Feaków, kierowanym myślą króla Alkinoosa. Według niektórych mitografów stary Osyseusz wyrusza jeszcze w jedną podróż, z której już nie powrócił.
Mickiewicz "Upiór"
Co roku w Dzień Zaduszny, młody samobójca powstaje z grobu i błąka się po świecie, jeszcze raz przeżywając to wszystko, co doprowadziło go do śmierci.
Mickiewicz "Dziady II"
Dusze , które nie zasłużyły na niebo, błąkają się po świecie i cierpią wyznaczona im kary. Dla duchów lekkich i pośrednich ta wędrówka będzie małą kres. Dla duchów ciężkich jest ona karą wieczną.
Mickiewicz "Sonety krymskie"
Bohater liryczny tego cyklu podróżuje po Krymie, podziwiając orientalne krajobrazy. Jest pielgrzymem - tułaczem wygnanym z ojczyzny, do której nie może powrócić ("Stepy akermańskie", "Pielgrzym"). Stąd też piękno Krymu nieustannie przywołuje wspomnienia utraconej Litwy. Wędrówka staje się także pretekstem do snucia refleksji o przemijaniu, znikomości człowieka wobec nieśmiertelnego piękna natury.
Słowacki "Kordian"
W kilka lat po nieudanej próbie samobójczej Kordian wyrusza w podróż po Europie. W Anglii uświadamia sobie, że świata, którym rządzi pieniądz, daleki jest od Szekspirowskich ideałów. We Włoszech przekonuje się, że miłość kobiet można kupić. W Wtykanie pada autorytet moralny papieża . Wreszcie Kordian dociera na szczyt Mont Blanc, gdzie dokonawszy podsumowania życia, odnajduje ideę, której chce się poświęcić. Z okrzykiem: Ludy! Winkelried ożył pada na chmurę, która unosi go do Polski.
Słowacki "Hymn" ("Smutno mi, Boże...")
Płynąc statkiem przez Morze Śródziemne do Aleksandrii, Słowacki obserwuje zachód słońca. Piękno natury wywołuje refleksje o losie tułacza, przemijaniu, małości człowieka w obliczu Boga.
Życie wygnańca jest nieustanną tułaczką, żeglugą, której ostatecznym portem nie jest ojczyzna.
Prus "Lalka"
po upadku powstania na Węgrzech Rzecki z kilkoma innymi oficerami tuła się bez celu. Po śmierci Katza sam wędruje po całej Europie, by wreszcie zdecydować się na powrót do Warszawy.
Sienkiewicz "Latarnik"
Skawiński, powstaniec - emigrant, tuła się po świecie, nie mogąc znaleźć dla siebie miejsca. Także w Aspinwall nie zatrzyma się dłużej. Lektura "Pana Tadeusza" sprawi, że rozmyślając o utraconej ojczyźnie, zapomni zapalić latarnię morską i straci pracę. Wyruszy znowu na tułaczkę, ale bogatszy wewnętrznie o odzyskane wspomnienia o Polsce.