Pneumatologia
Wiadomości ogólne
Termin pneumatologia wywodzi się z języka greckiego pneuma - Duch i logos - słowo, nauka czyli nauka o Duchu Świętym. Duch Święty jest imieniem własnym 3 Osoby Boskiej. Objawiony został nam przez Jezusa Chrystusa dzięki wiedzy Boskiej. W Piśmie św. mamy wiele określeń na Ducha Świętego, np. Duch Obietnicy, Duch Chrystusa (Rz 8,11), Duch Pana (2Kor 3,17), Duch Boży (Rz 8,9 i 14), Duch Chwały (1P 4,14), Duch przybrania za synów. Rdzeń semantyczny brzmi:
ruach - z hebr. rodz. żeński;
pneuma - z gr. rodz. nijaki;
spiritus - z łac. rodz. męski;
duch - z pol. rodz. męski.
Duch kojarzy się z ruchem, powietrzem, wichrem, tchnieniem. W sensie antropologicznym jest to moc życiowa, wola, dusza, dążenie, ludzkie ja. W sensie teologicznym ruach to Duch Boży, moc stwórcza, przenikliwość prorocka, moc Boża. W ST najczęściej występuje termin Duch Boży (Ruach Jahwe).
Pneumatologia jest najmłodszą nauką z pośród traktatów teologicznych mimo, że Duch Święty w Kościele jest zgłębiany od początku. Dyscyplina naukowa wytworzyła się niedawno. Nie było traktatu o Duchu Świętym.
Doświadczenie Ducha Świętego w ST
Doświadczenie Bożego Ducha w Narodzie Wybranym jest nierozerwalnie związane z doświadczeniem Boga Jahwe. Poznawanie Bożego Ducha wynikało z odwagi wierzących w Jahwe. W centrum wiary Izraela znajduje się jeden jedyny Bóg. Bóg, którego doświadczał Izrael nie był tylko ukryty, transcendentny. Izrael doświadczał Jego opieki, opatrzności, mądrości. Na doświadczeniu działania Boga przez Izraelitów opiera się pneumatologia.
Historia religii
Wiara w Izraelu nie była odizolowana od życia. Religia ich istniała obok innych religii pogańskich. Izraelici posiadali również jakieś wyobrażenia religijne. Świadectwo tego znajdujemy w księgach prorockich. Prorocy byli napełnieni Duchem, byli wprowadzani w stan ekstazy. Również król Saul czuł taką siłę. W miarę rozwoju religii w Izraelu rozpoczął się dystans do określania ludzi w stanach ekstatycznych, że są napełnieni Duchem. Rozpoczął się silniejszy kult Słowa Bożego. Dystans zrodził się również w wyniku utożsamiania tych stanów z działaniem złych duchów. Teologia izraelska dążyła do monoteizmu. Wyklucza istnienie innych bożków, a nawet duchów. Bóg jest Panem duchów złych i dobrych.
Historia narodu izraelskiego - okres monarchii i niewola babilońska
Większy wpływ na teologię Ducha miała historia narodu, a szczególnie powstanie królestwa i niewola babilońska. W czasie powstania królestwa rodzi się teologia Ducha. Król, który jest wybierany namaszczany jest olejem co jest znakiem przyjęcia Bożego Ducha. Taki Król nazywany jest pomazańcem, namaszczonym, a nawet synem Bożym. Król jawił się równocześnie jako przedstawiciel Jahwe. Dlatego potrzebował Ducha Jahwe do swoich rządów. Stąd pojawia się obrzęd namaszczenia na króla np. Saula czy Dawida.
Drugi ważny okres w historii narodu to niewola babilońska (586-538 przed Chr.). Kiedy Izrael utracił suwerenność odpadł bardzo ważny czynnik jednoczący naród - król. Z jednej strony przyjmowane są tradycje religijne w świetle zmienionej sytuacji, a z drugiej strony odrzucone tradycje rodzą nowe w miejsce starych. I tak ideał kultu ofiarniczego w jednym miejscu, w świątyni jerozolimskiej, zmienił się w charakter społeczny - gromadzono się na wspólnotowych modlitwach i rozważaniu Pisma św. Kształtowanie teologii o Duchu ulega zmianie. Na czoło wysuwa się dwóch proroków Ezechiel i Joel. Obaj obiecują Ducha Bożego, który ma być nadzieją i przyczyną radości dla odnowienia życia Izraela z Bogiem. Ponad to Ezechiel uznaje moc Ducha w uniwersalnym dziele stwórczym i ożywczym. Przykładem jest opowiadanie o ożywieniu kości pobitych żołnierzy izraelskich. Duch ma moc powrotu tego co martwe do życia. W nowym świetle wyłania się wizja mesjańska w narodzie izraelskim. Naród nie patrzy już w przeszłość na moment utracenia wolności, ale spogląda w czasy eschatologiczne przyjścia Mesjasza. Mesjasz miał być obdarzony Duchem Bożym i miał wylewać tego Ducha na wszystkich. Duch Jahwe nie ma działać na sposób króla, ale w sposób pokorny, taki jak to opisują pieśni o słudze Jahwe. W czasach ostatecznych oczekiwano odmiany relacji między Bogiem a człowiekiem w skutek działania Bożego Ducha.
Wpływ hellenizmu
Społeczność żydowska podczas deportacji spotkała się z myślą grecką. Chciała pogodzić własne przekonania religijne z kulturą grecką. Nastąpiła hellenizacja kultury izraelskiej czyli łączenie Ducha z mądrością Bożą. Mądrość Boża i Duch Boży osiągnęły taką samą rangę w teologii żydowskiej. Po okresie niewoli dochodzi element kosmologiczny i teologia stworzenia. Duch Pański wypełnia ziemię. W księgach mądrościowych występuje proces personifikacji i utożsamienia Ducha z mądrością (Mdr 7,22). Znajduje się w tym fragmencie 21 określeń na Bożego Ducha. Personifikacja Mądrości i Ducha jest zapowiedzią określeń przyjętych przez późniejsze Magisterium Kościoła dla opisania Osoby Ducha Świętego.
Działanie Bożego Ducha jako realne i nieuchwytne
Już sam termin ruach pokazuje nam, że jest to coś realnego, ale w pojmowaniu semickim oznacza ruch, coś co ożywia, przemienia, kształtuje. W ST jest żywe przekonanie, że nie można rozporządzać Duchem Bożym, tak jak nie można wpłynąć na naturalną siłę wiatru. Można tylko obserwować i podziwiać. Człowiek powinien Mu się poddać. Oznacza to suwerenność Boga. Bóg nie może być ogarnięty przez człowieka. Pneuma oznacza więc wszechmoc Boga. Duch objawia się w naturze oraz w historii Izraela. Nieuchwytność Bożego Ducha świadczy o Jego mocy i niezależności. Od Boga zależy przychodzenie i ofiarowywanie swej mocy.
Charakter indywidualny i kolektywny Ducha
Ruach w czasach sędziów jawi się jako gwarant przywództwa. Duch ma charakter indywidualny, gdyż ofiarowywany jest poszczególnym jednostkom, ale jest dany dla wspólnego dobra całej wspólnoty, np. Samson. Wielcy prorocy, pisarze VII i VIII w. przed Chr. dystansowali się od teologii Bożego Ducha. Powoływali się na autorytet Słowa Bożego. Dopiero w czasach niewoli odżyła teologia Ducha Bożego. Po niewoli babilońskiej teologia ta rozszerzyła się na cały naród. Duch Boży ma być dany całej wspólnocie. Ezechiel i Joel piszą o powszechnym wylaniu Ducha Bożego. Nie tylko sędziowie, prorocy, królowie dostaną Ducha, ale wszyscy. Wylanie Ducha oznacza przemianę serca. Jednocześnie oznacza połączenie dwóch wymiarów antropologicznego i teologicznego.
Działanie Bożego Ducha w kosmosie (świecie)
W ST Duch Boży przedstawiany jest jako działający od początku od samego stworzenia. Psalmy, np. Ps 104, świadczą o powiązaniu Ducha z Jahwe. Ten psalm ukazuje nam teologię Ducha Bożego - jaką funkcję pełni On w świecie. Duch Boży stwarza świat. Stwarzanie jest przypisane tylko Bogu. Bóg stwarza świat poprzez Ducha. Poza związkiem ruach i barach (stwarzanie) istnieje również związek między ruach i dabar (słowo) w Psalmie 33.
Słowo Duch stało się synonimem słowa Bóg. Był to czas pod koniec ST. Izrael żył w diasporze. W pojęciu rabinistycznym wytworzyło się pojęcie Duch Świętości i ma swoje odzwierciedlenie w Święcie Namiotów. W czasie obrzędu tego święta następuje pokropienie ludu wodą. To pokropienie symbolizuje otrzymanie Ducha Bożego - Ducha Świętego. Oprócz tego Duch Boży był nierozerwalnie związany ze świątynią. To tam Duch udzielany był wyznawcom. Bóg miał zamieszkiwać w świątyni. Określano je terminem Szekinah Jahwe. Bóg zamieszkuje w świątyni w swoim Duchu.
Okres międzytestamentalny i dzieła pozabiblijne
Na ten okres miały wpływ 4 podstawowe źródła:
apokryfy czy pseudoepigrafy - duchowo-teologiczne dzieła nie zaliczone do kanonu Pisma św.;
świadectwa jahwistyczne piśmiennictwa rabinistycznego;
pisma Filona z Aleksandrii;
spuścizna duchowa esseńczyków.
W Biblii nie oddziela się ducha ludzkiego od Ducha Bożego. Życie pochodzi od Ducha Bożego. W rabiniźmie to co fizyczne pochodzi z ziemi, a Duch pochodzi z nieba. Stąd przejęto pogląd filozofii greckiej o nieśmiertelności duszy. Mimo to pozostawiono obraz semicki i głoszono zmartwychwstanie czyli połączenie duszy z ciałem.
W pismach Filona z Aleksandrii znajdujemy ślady greckiego dualizmu. Rozróżnia on człowieka niebieskiego i ziemskiego. Pierwszy jest odbiciem Boga, drugi dotknięty jest przez Ducha Bożego w intelekcie (rozumie). Poza tym Filon pokazuje dwie odrębne rzeczywistości: Ducha Bożego jako transcendentnego i świata Bożego.
Ważnym tematem pneumatologii rabinistycznej jest zagadnienie natchnienia prorockiego. Duch Boży jest natchnieniem dla proroków. Jest określany mianem Ducha prorockiego. Dzięki temu tekst spisany jest natchniony przez Boga. Łaską Ducha Świętego cieszą się nie tylko królowie, sędziowie, wielcy ludzie w Izraelu, ale ludzie studiujący Torę i żyjący wg niej. Ducha Bożego można otrzymać za święte życie. Z drugiej strony ten sam Duch jest sprawcą takiego życia. Inny pogląd rabinistyczny rezerwował Bożego Ducha dla przyszłego mesjasza. Szczególnie odwołują się do pisma Iz 11,1-2, gdzie mowa jest o darach duchowych jakie ma otrzymać mesjasz. Pisma rabinackie wspominają o powszechności wylania Duch na końcu czasów (Ez 36,27; 37,37).
Esseńczycy z Qumran mieli przekonanie, że mają wylanego Ducha w sobie. Była to ekskluzywna grupa. Czuli się wybrańcami.
Powstaje pytanie czy Duch Święty w ST jest uznany za Osobę? Mimo, że Duchowi przypisuje się działanie jakie posiada osoba, to egzegeci twierdzą, że jest to pewne ujęcie samego Jahwe. Dlatego nie możemy powiedzieć, żeby Duch w ST miał status odrębnej Osoby. Był raczej reprezentantem samego Jahwe.
Doświadczenie i teologia Ducha Świętego w NT
Św. Paweł zastosował pierwotny w chrześcijaństwie schemat przepowiadania (por. Ga 4,4-6) i w tej krótkiej formule zawarł całość przepowiadania (oczywiście skrótowo). Mówi on o nadejściu nowych czasów wraz z przyjściem Chrystusa. W Duchu Świętym chrześcijanie stają się braćmi i siostrami. Uczniowie Chrystusa oglądają spełnienie się obietnic ST. Jezus jest Mesjaszem namaszczonym przez Ducha, a my narodem obdarzonym Jego Duchem. Synoptycy (Mt, Mk, Łk, Dz) interesują się Jezusem jako Nosicielem Ducha natomiast św. Paweł i św. Jan więcej uwagi poświęcają obdarowaniu Duchem ludzi, a więc interesują się nowym stworzeniem, na które został wylany Duch.
Przedwielkanocne pojęcie Ducha Świętego
Jezus otrzymuje Ducha Świętego podczas chrztu. Wzrasta więc znaczenie prorockie ST zwłaszcza proroctwo Izajasza (Iz 60,61). Mk 3,28nn oddodaje autentyczne słowa Jezusa oraz świadczy o mesjańskim posłannictwie Jezusa. Jezus działa w mocy Ducha Świętego. Wyrzuca złe duchy. Przeciwnicy zarzucają, że czyni to mocą Belzebuba. Grzech przeciwko Duchowi Świętemu jest zaprzeczeniem mesjańskiego posłannictwa Jezusa.
Doświadczenie Ducha Świętego po Wielkanocy
Sam Jezus niewiele przepowiadania poświęcił Duchowi Świętemu. Jednak wczesne przekazy powielkanocne opisują Jego pouczenia na temat Królestwa Bożego oraz Jego czyny w mocy Ducha Świętego. Doświadczenie Jezusa Zmartwychwstałego jest również doświadczeniem mocy Ducha Świętego. Uczniowie doświadczają wypełnienie obietnic ST zesłania Ducha Świętego i Jego darów. Opisują różne duchowe fenomeny, np.:
Obecność Ducha we wspólnocie podobnie jak kiedyś w świątyni (1Kor 3,16; 6,12-20, Ap 2,17 nawiązanie do J 3,1-5; Ga 3,26).
Chrystologiczne albo typologiczno -pneumatyczne podejście do Biblii.
Pneumatologiczne podejście do prawa (2Kor 3,3; Flp 3,3).
Zachęta do dawania świadectwa wiary w Duchu Świętym (Mk 13,11; Mt 20,20).
Duch Święty Jako świadek, adwokat (Rz 8,16.27; 9,1; Ap 5,32).
Modlitwa ekstatyczna - mówienie językami (1Kor 12,14)
Prowadzenie oraz porwanie przez Ducha (Ap 8,39; 20,22).
Uzdrowienia (1Kor 12,9.28; Ap 5,32).
Duchowa egzystencja Jezusa i chrześcijan wg św. Pawła
Po nawróceniu Paweł chce służyć tylko Panu, który został wskrzeszony mocą Ducha Świętego, który to Duch wzywa do wiary, który w chrzcie uzdalnia do duchowego życia, który jednoczy wierzących i uzdalnia do budowania wspólnoty oraz który we wszystkich przejawach daje się poznać jako Duch Ojca i Syna. Jezus wskrzeszony mocą Ducha jest dla Pawła ostatnim Adamem czasów eschatycznych. Duch jest Duchem Chrystusa. Duch ma wskazać na Chrystusa. Nikt bez Ducha nie jest w stanie powiedzieć Panem jest Jezus. Św. Paweł nowe życie jako życie w Duchu lub życie w Chrystusie (por. Ga 2,17 - 1Kor 6,11; 1Kor 1,2.30 - Rz 15,16). Paweł zrównuje życie w Duchu i życie w Jezusie używając je zamiennie (por. Rz 8,1-11).Paweł uważa, że usprawiedliwienie uzyskujemy zarówno przez Jezusa jak i przez Ducha. Być wyznawcą Chrystusa to poddać się działaniu Ducha Świętego, pozwolić, aby Duch znalazł w nas mieszkanie. Mimo wszystko w teologii św. Pawła nie zachodzi identyfikacja Chrystus - Duch Święty. Zainteresowanie Duchem u Pawła wyraża się w przeciwstawieniu tablic kamiennych a żywych tablic serc.
Św. Paweł ma na celu:
przypomnieć, że Duch Święty jest Duchem Chrystusa, w którego wierzą;
oraz zachęcić do życia wg Ducha Świętego (czy też w Duchu Świętym).
Duch Święty jest zasadą życia wierzących. W Ga 5,25 św. Paweł powiada, że mamy żyć wg Ducha, otrzymując od niego życie. Paweł stawia alternatywę: albo egzystencja cielesna albo duchowa. Znajdujemy u niego mocne kontrasty: życie - śmierć, duch - ciało, wolność - zniewolenie. Człowiek stosujący się do ciała pokłada ufność w swoich umiejętnościach, polega tylko na sobie, postępuje tylko wg litery prawa. Jest on zniewolony. Człowiek żyjący wg Ducha jest wolny, w Bogu pokłada nadzieję, żyje w Nim i dzięki Niemu. Przez to jest zdolny do uczynków miłości względem bliźnich. Streszcza on to w słowach we fragmencie Ga 2,20. Cierpliwość i wytrwałość są to niezbędne elementy duchowości. Duch pomaga nam się modlić. Duch w NT objawia się tak samo jak w ST jako Duch życia. Uzdalnia On do życia we wspólnocie czyli w Kościele. Duch Święty jest źródłem życia i jedności w całego Kościoła, ale również Duch Święty zamieszkuje w każdym konkretnym chrześcijaninie. Duch Święty poszczególnym członkom Kościoła daje charyzmaty i dary. Dary wypisane są w 1Kor 12,13. Wylicza on następujące dary: aby nie było chaosu we wspólnocie, aby każdy odnalazł swoje miejsce we wspólnocie. Oceny wszystkich charyzmatów dokonuje się wg dwóch kryteriów:
wiara w Jezusa Chrystusa;
budowanie wspólnoty.
Dary Ducha Świętego nie objawiają się najpierw w spektakularnych, nadzwyczajnych dziełach, czynach. Można je odnaleźć głęboko w wierze obdarzonego darem. Można je również zobaczyć w oddziaływaniu na wspólnotę (jednoczącą, budującą wspólnotę).
Mesjasz jako Sługa Boży działający w mocy Ducha Świętego - Synoptycy
Wszystkim trzem synoptykom wspólne jest bardzo ważne wydarzenie chrztu Pana Jezusa w Jordanie. Św. Marek chce pokazać, że Jezus jest kimś więcej niż jednym z proroków. Wyraża to w głosie mówiącym z nieba. Słowa te są zaczerpnięte z proroctwa Izajasza. Fakt zstąpienia Ducha Świętego i słowa z obłoku są ze sobą związane. Duch Święty znajduje się u podstaw działalności Jezusa.
W przeciwieństwie do Marka, Mateusz formułuje słowa skierowane nie bezpośrednio do Jezusa, ale do uczniów. Podobnie jak Marek tak również Mateusz zaczerpnął te słowa z pieśni o słudze Jahwe. Mamy tam również rozróżnienie między dobrym a złym duchem (demonem). Uczeni w Piśmie zarzucają Jezusowi, że wyrzuca złe duchy mocą złego ducha. Jezus mówi, że grzech przeciwko Duchowi Świętemu nie będzie przebaczony. Grzech przeciwko Duchowi Świętemu jest silnie związany z uznaniem posłannictwa Chrystusa. Duch Święty u Mateusza jest związany z przyjściem Królestwa Bożego.
U św. Łukasza najmocniej przedstawiony jest związek Jezusa z Duchem Świętym. Jezus nie jest jakimś prorokiem, czy zwykłym wysłannikiem obdarzonym Duchem. Jezus jest trwale związany i złączony z Duchem Świętym. Już w momencie zwiastowania ukazane jest owe połączenie. Duch Święty ma osłonić Maryję i Jej Syna. Zasadnicze połączenie z Duchem Świętym jest ukazane we fragmencie kiedy Jezus odczytuje w synagodze fragment z Iz: Duch Pański spoczął nade mną. Jezus stwierdza, że do Niego odnoszą się proroctwa, dlatego On posiada w pełni Ducha. Duch Święty również u Łukasza jest związany z przyjściem Królestwa Bożego. Jezus więc posiada pełnię Ducha oraz po Zmartwychwstaniu jest Jego dawcą.
Również w Dziejach Apostolskich, drugim dziele św. Łukasza, autor bardzo często odnosi się do Ducha Świętego. Wyraz pneuma spotykamy tu aż 68 razy. To w Dz jest opisana Pięćdziesiątnica czyli Zesłanie Ducha Świętego na uczniów. Zesłanie Ducha Świętego wyraża się w fenomenie mówienia w różnych językach. Oznacza to, że apostołowie mieli dar mowy prorockiej. W kazaniu św. Piotra po zesłaniu Ducha Świętego namawia on zebranych do przyjęcia chrztu, który zmywa grzechy i daje zbawienie.
Pneumatologia wg św. Jana Ewangelisty
Obok św. Pawła jest on największym teologiem zajmującym się Duchem Świętym. Św. Jan stwierdza, że Duch Święty jest od samego początku związany z Jezusem. Jan rozpoczyna od świadectwa Jana Chrzciciela o Jezusie napełnionym Duchem Świętym.
Duch jako żywa woda. W odróżnieniu od pozostałej tradycji NT, Jan daje wyraz pierwotnemu doświadczeniu, że Jezus zmartwychwstały stał się Chrzcicielem, tzn. udziela Ducha Świętego. Swoim wezwaniem z J 7,37 Jezus nawiązuje do Święta Namiotów, które w Jego czasach przepełnione było oczekiwaniem na Mesjasza. W Ez sam Bóg nazwany jest źródłem wody żywej. Woda oznacza symbol Bożego Ducha. Dla egzegetów problemem było ustalenie, kiedy Jezus chrzcił Duchem. Wielu wskazuje, że na krzyżu Chrystus udzielił swojego Ducha. Wskazują na to słowa oddaję Ducha Mego. W języku greckim oddać Ducha nie oznacza śmierci. Dlatego wielu egzegetów skłania się do uznania udzielenia Duha Apostołom na krzyżu. U św. Jana nie ma oczekiwania na 50-cio dniowego na zesłanie Ducha Świętego. Wszystko dzieje się płynnie. Udzielenie Ducha u św. Jana nie jest jednorazowym aktem: weźmijcie Ducha Świętego. W Ewangelii wg św. Jana są trzy charakterystyczne momenty: odejście św. Jana Chrzciciela, opuszczenie przez Apostołów i obietnica zesłania Ducha Świętego.
Paraklet. Po odejściu Jezus obiecuje posłanie Pocieszyciela. Określa Go jako drugiego Pocieszyciela, Oznacza to, że Jezus jest pierwszym Pocieszycielem. Pierwszy Pocieszyciel ma za zadanie wstawianie się za ludzi u Ojca. Drugi Pocieszyciel ma świadczyć o prawdzie, ma przypominać słowa Jezusa, dawać o Nim świadectwo i ma brać z tego, co Jezus otrzymał od Ojca. Nie chodzi o zastąpienie dzieła zbawienia, ale jego kontynuację.
Duch Prawdy. Inny Paraklet jawi się jako Duch Prawdy (J 14,17; 15,26; 16,13). Funkcje Ducha Prawdy:
przypomina i naucza słowa Jezusa;
daje świadectwo o Jezusie
przekonuje świat o grzech i przygotowuje do przyjścia Pana.
Duch Święty pogłębia naukę Jezusa i ją wyjaśnia. W centrum pneumatologii św. Jana znajduje się Pocieszyciel jako Duch Prawdy. Słowa Jezusa są Duchem i życiem. Św. Jan zna współzależność między wiarą a udzielaniem Ducha. Narodzić się z Ducha oznacza narodzić się z Boga. U św. Jana nie ma starotestamentalnych egzaltacji Duchem Świętym. U św. Jana podobnie jak u św. Pawła modlitwa pochodzi od Ducha. W modlitwie pożegnalnej Duch Święty ukazany jest jako dar Ojca i Syna. Posłanie Ducha dokonuje się również przez Syna. Podkreśla to kontekst równości działania Ojca i Syna.
Kształtowanie się dogmatu o Duchu Świętym
Po odejściu Jezusa wśród Apostołów i uczniów kształtował się nurt prorocki. W późniejszych wiekach Tertulian opowiadał się za tym nurtem. Również ruch cenobicki był za nurtem spontanicznego podążania za Duchem. Mimo to ok. IV w. górę wziął inny nurt. Stało się to w wyniku dzieła Didache i pism Klemensa Aleksandryjskiego. Nurt drugi był tradycyjny mówił, żeby podążać za tradycją. Znaleźli się tacy, którzy chcieli połączyć oba nurty z prymatem nurtu tradycji. Wyznacznikami Tradycji Kościoła był:
kanon Pisma św.;
Sukcesja Apostolska;
przekaz Wiary przez Magisterium Ecclesiae.
Herezje pneumatologiczne
W wyniku kształtowania się nauki teologicznej na temat Ducha Świętego ukształtowały się trzy herezje.
Sabelianizm - negował hipostazę Syna i Ducha Świętego. Ojciec , Syn i Duch mieli być jedynie trzema sposobami jawienia się i działania jednej Osoby. Ojciec jawił się jako Stwórca, Syn jako Zbawiciel, a Duch Święty jako Uświęcicie. Wg tej nauki Trzeciej Osoby w ogóle nie było.
Duchobórcy - przedstawicielem jest Eunomiusz i Eustachiusz, inaczej zwani macedonianami. Syn i Duch Święty są stworzeniami, niżsi od Ojca, podporządkowani Mu. Prawdziwy i jedyny Bóg to Ojciec. Arianizm negował Bóstwo nie tylko Syna Bożego, ale i Ducha Świętego. Wpłynęło to na powstanie formuły filioque. Naukę arian obrazuje wyznanie wiary biskupa ariańskiego Wulfrana.
Fantaści - mówi o nich św. Paweł w 1Kor 14. Powoływali się na prywatne objawienie poza Kościołem. Przeciwstawiali objawienie Ducha objawieniu Chrystusowemu zwłaszcza w jego postaci eklezjalnej. Było to więc ostre przeciwstawienie urzędu i charyzmatów.
Duch Święty w Credo Apostolskim
U apologetów nie ma jeszcze rozróżnienia między Logosem a Pneumą. Najstarsze jednak formuły chrzcielne zawierają Trzy Osoby Boskie. Dlatego w Credo obok wyznania wiary w Ojca i Syna pojawia się wyznanie wiary w Ducha Świętego. Synod w Aleksandrii w roku 362 potępił tych, którzy jak arianie uczyli, że Duch jest stworzeniem. Sobór Konstantynopolitański I z roku 381 uzupełnił Credo chrzcielne nicejskie. Credo nicejskie posiada tylko fragment wierzę w Ducha Świętego. Dopiero Credo nicejsko-konstantynopolitańskie rozwinęło ten trzeci artykuł Credo w takiej postaci jaką mamy obecnie. Również w drugim artykule znajdujemy poboczne sformułowanie poczęcia z Ducha Świętego. Sformułowania Pana oraz uwielbienie i chwała użyte w Credo oznaczają jedność i równość Ojca i Syna z Duchem Świętym co do Bóstwa. Pan i Ożywiciel oznacza źródło wszelkiego działania zbawczego na stworzenie, odkupienie i eschatologię. Przemawianie przez proroków oznacza powszechny zakres działania Ducha Świętego. Logos posiada synostwo od Ojca a nie Ducha. Duch Święty jest zasadą zjednoczenia natur ludzkiej i Boskiej, a także namaszczenia człowieczeństwa Jezusa. Ojcowie kapadoccy uzupełnili Credo chrzcielne rozpowszechnioną doksologią. Św. Bazyli obok tradycyjnej formy podał równorzędną: chwała niech będzie Ojcu z Synem i Duchem Świętym. Bał się jednak określić Ducha Świętego Bogiem. Nie używał terminu homousios w odniesieniu do Ducha. Używał on inne określenia, mianowicie, że jest On równy Ojcu i Synowi. W roku 382 na Synodzie Rzymskim papież Damazy określił Ducha Świętego, że ma jedną moc i jedną substancję z Ojcem i Synem. Wykład teologii jest wtórny w stosunku do artykułu Credo.
Rozwój pneumatologii na Wschodzie chrześcijaństwa
Nauka o Duchu Świętym na Wschodzie ma charakter właściwie apofatyczny (tym kim nie może być lub nie jest - nieokreślony) i praktyczny. Teologia rozwijała się na bazie liturgii, świąt, obrzędów, ascezy, życia monastycznego i modlitwy. Najpierw przyczynili się do tego mnisi syryjscy, kapadoccy oraz Ojcowie Wschodni i cały szereg mnichów rosyjskich (szczególnie Rusi Kijowskiej). Na Wszodzie Duch Święty określany był jako hipostaza (persona), jako ktoś odrębny od Ojca i Syna. Duch był źródłem życia Bożego, łask. Był mocą Bożą. W niektórych źródłach Duch Święty był separowany od Osoby i określany jako Moc, Łaska. Teologowie wczesnosyryjscy np. Efrem, mówili, że Ducha Świętego nie można określić. Charakterystyczne jest to, że Duch Święty był rodzaju żeńskiego. Określany był jako Matka, Gołębica, Łaska, Miłość. W późniejszych pismach syryjskich określany był jako Matka ascezy i mnichów.
Orygenes jako pierwszy usystematyzował naukę o hipostazie Ducha Świętego. Syn odgrywa rolę pośrednika. Różnica między synostwem a tchnieniem. Syn i Duch Święty są niestworzeni. Tak jest w Trójcy immanentnej i historiozbawczej. Ojciec jest stwórcą wszystkiego, Logos daje mądrość i zrozumienie, a Duch Święty uświęca.
Symeon nowy teolog z Konstantynopola rozwinął teologię na motywie światła (rozumianego chrystologicznie). Duch Święty jest niestworzonym Światłem, które stwarza, wybawia z ciemności, daje życie, uwzniośla człowieka. Podstawę biblijną dla tej teologii zaczerpnął z 1J 1,5: Bóg jest światłością. Odniósł to szczególnie do Ducha Świętego, który jest kluczem do bramy Królestwa ora drogą do niego. Duch Święty rozświetla życie chrześcijanina przez praktykę życia (asceza).
Grzegorz Palmas (+ poł. XIV) był pneumatologiem energetycznym. Trójca Święta to jedna Istota o trzech energiach Boskich (brak charakteru osobowego - hipostazy). Duch Święty jest energią jednoczenia, miłości, mocy duchowej. Człowiek osiąga zbawienie przez zanurzenie się w tej energii.
Teologowie rosyjscy: Homiakow, Bułhakow, Loski, Ewdokimow rozwinęli pneumatologię w ścisłym związku z Trójcą Świętą i monarchią Ojca. Bułhakow określił Matkę Bożą jako ludzką quasi-hipostazą wcielonego Ducha. Nazwał ją pneumatoforą - nosicielką Ducha. Duch Święty jest czynną zasadą wszelkiego działania Bożego. Zauważmy zacieranie granicy między osobowością Ducha a Jego funkcją przez co określany jest jako Moc, Miłość Boża.
Rozwój pneumatologii na Zachodzie chrześcijaństwa
Cechą charakterystyczną na Zachodzie jest to, że podkreślany jest rys indywidualny, osobowościowy Ducha Świętego.
Tertulian zainaugurował pneumatologię o wyższych rysach personalnych. Opowiadał się za trynitarną regułą wiary - równością Osób Trójcy. Występował przeciwko modalizmowi i monoperosonalizmowi Boga. Osiągnięciem jest ekspilacja językowa w odniesieniu do Trójcy. wprowadził zaimki osobowe: Ja do Ojca, Ty do Syna i On do Ducha Świętego. Ojciec i Syn prowadzą dialog w Duchu Świętym i przez Ducha Świętego. Duch Święty mówi niejako o Ojcu i Synu.
Obok Hilarego, Ambrożego, Hieronima największą naukę o Duchu Świętym przedstawił Augustyn w dziele De Trynitate (O Trójcy Świętej). Punktem wyjścia w jego pneumatologii jest relacja między Ojcem, Synem i Duchem Świętym. Kładł nacisk na jedność Boga. Duch Świętego określił następująco:
dar Ojca i Syna;
komunia między Ojcem i Synem;
wzajemna miłość - więź miłości.
Pod wpływem Augustyna na Zachodzie ukształtowały się dwa kierunki pneumatologii:
psychologiczny - w odniesieniu do woli, działania, dążenia. O ile Syn rodzony jest na bazie intelektu o tyle Duch Święty pochodzi na bazie woli (św. Tomasz).
społeczny - Duch jest więzią miłości pomiędzy Ojcem i Synem. Ryszard od św. Wiktora nazwał Ducha Świętego Condilectus - współumiłowany. Inne określenie to dar wzajemny między Ojcem i Synem.
W średniowieczu Ducha Świętego łączono z łaską, udzielaniem się Boga ludziom.
Joachim z Poire podzielił dzieje ludzi na okresy coraz doskonalszych epok. Określał obecne czasy jako epokę pneumatologiczną, inaczej eschatologiczną. Wcześniej istniały dwa okresy stworzenia (epoka Ojca) oraz odkupienia (epoka Chrystusa).
W XVI w. reformatorzy głosili pneumatologię wypracowaną przez Augustyna. Luter łączył pneumatologię z chrystologią w tym sensie, że Duch był określany jako moc Chrystusa.
W okresie nowożytnym teologia na Zachodzie ogranicza się raczej do podkreślania jedności działania na zewnątrz Trójcy Świętej (una Dei ad extra).
Powoli dochodziło do zaniku pneumatologii zarówno w teologii jak i w życiu Kościoła Sytuacja zaczyna się zmieniać w XIX w. Joachim Adam Mülle opracował eklezjologię powiązaną z pneumatologią. Zaczął wiązać Ducha Świętego z życiem Kościoła. W XX w., a szczególnie po Soborze Watykańskim II rozpoczął się rozwój pneumatologii pod wpływem ruchów charyzmatycznych, wiązania Ducha z życiem Kościoła.
Leon XIII w Divinum illud munus nazwał Ducha Świętego duszą Kościoła. Jest obecny w duszy człowieka sprawiedliwego. O Duchu Świętym pisze również papież Pius XII w Divino afflante Spiritu. Wielki impuls dał Sobór Watykański II zwłaszcza w dokumencie Lumen gentium, który przedstawił czas Kościoła jako czas Ducha Świętego. Papież Paweł VI w swoich katechezach Ewangeli tradendi mówi o nowej ewangelizacji w Duchu Świętym. Jan Paweł II w encyklice Dominum et vivificantem stara się łączyć doświadczenie Wschodu i Zachodu dotyczące pneumatologii. Pisze również o obecności Ducha Świętego w świecie, w historii ludzkości. Obecnie w pewnym sensie powraca pierwotne napięcie między chrześcijaństwem charyzmatycznym a instytucjonalnym (pneumatologicznym a chrystologicznym).
Filioque
Począwszy od Augustyna Kościół pojmował Ducha jako dar, miłość, łaskę. Dlatego powszechnie przyjęło się, że Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna. Bardziej podkreślano pochodzenie od Ojca. Wprawdzie w Piśmie św. bezpośrednio napisane jest, że Duch Święty pochodzi od Ojca, jednak pośrednio w mowie arcykapłańskiej przed wieczerzą mamy odwołanie do Ojca i Syna. Symbol Epifaniusza mówi, że Duch Święty pochodzi od Ojca przez Syna. Symbol macedoński (?) mówi, że Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna. Symbol z Toledo z 675 roku oraz inne powstałe po nim mówią, że Duch Święty pochodzi od Ojca przez Syna. Takie sformułowanie użył również ostatni sobór powszechny (obowiązujący na Wschodzie i Zachodzie) Nicejski II z roku 787.
Filioque (i Syna) zostało dodane do Credo nicejskokonstantynopolitańskiego najpierw w Neapolu i Galii. Później wprowadził to słowo Kościół Rzymski w całym Kościele Zachodnim. Na początku powstania tego Credo wyznanie w tym miejscu brzmiało, że Duch Święty od Ojca pochodzi. Termin filioque został wprowadzony w wyniku powstania arianizmu i macedonianizmu, aby przeciwstawić się błędnym naukom.
Spór filioque nie dotyczył sporu o Trójce Świętą, ale miał tło polityczne. Chodziło o jurysdykcję nad obszarem dzisiejszej Bułgarii oraz spór o władzę (zwierzchnictwo). Misjonarze Zachodni nawracający Bułgarię głosili filioque i patriarcha Konstantynopola oburzył się.
Synod zwołany w IX w. przez Focjusza potępił filioque zwłaszcza, że zostało ono wprowadzone do Credo. Następny synod w Konstantynopolu przyjął Credo, ale bez filioque. Rozdarcie między Rzymem a Bizancjum rozpoczęło się w momencie kiedy patriarcha wschodni przyjął Bizancjum za nowy Rzym. W Konstantynopolu utworzono nową stolicę dla Kościoła Wschodniego.
Według teologów wschodnich obie formuły w Credo i oraz przez są poprawne i równoważne. Według Wschodu jest różnica między tymi terminami. Wschód kładł nacisk na monarchię Ojca. On jest początkiem i zasadą wszystkiego. Ojciec gwarantuje Boskość i współistotność pozostałych Osób. Gdyby Duch pochodził tylko od Ojca wg teologów zachodnich niczym by się nie różnił od Syna. Byłby drugim Synem. Dlatego nie można pochodzenia Ducha separować od Syna. W dialogu ekumenicznym, niektóre wspólnoty i Kościoły Zachodnie próbują usunąć termin filioque. Niektórzy prawosławni teologowie dopuszczają termin filoque jako przeddogmatyczny telogoumen. Komisja wiary podaje kilka formuł zastępczych:
Duch Święty pochodzi od Ojca, Syna;
Duch Święty pochodzi od Ojca przez Syna;
Duch Święty pochodzi od Ojca i przyjęty przez Syna;
Duch Święty pochodzi od Ojca i spoczywa na Synu;
Duch Święty pochodzi od Ojca i jaśnieje w Synu.
Boskość Ducha Świętego
Objawił ją Jezus Chrystus. Nie wynika ze spekulacji teologicznych, ale ma swoje źródło w Biblii.
1. Związek między Duchem a Jezusem
Duch Święty jako Trzecia Osoba Boska jest objawicielem Boskości Jezusa Chrystusa. W takim razie sam musi być Bogiem. Jawi się On jako Duch Chrystusa. Objawia również mesjaństwo Jezusa i to, że jest Bożym Synem. Duch Święty zapośrednicza jedność poznania Ojca i Syna. Duch Święty jest objawicielem i gwarantem mesjaństwa Jezusa. Duch wzbudza wiarę w mesjańskość i Boskość Jezusa. Jezus działa mocą Ducha Świętego, np. wyrzuca złe duchy. Duch Święty interpretuje soteriologicznie krzyż i zbawcze dzieło Jezusa. Wiara w Jezusa i całe Jego dzieło może dokonać się tylko w Duchu Świętym.
2. Duch Święty a Kościół
Kościół stał się niejako kontynuatorem Jezusa po Jego odejściu. Jezus działa w Kościele przez swojego Ducha. Duch Święty odnosi wydarzenie mesjańskie do całej historii świata. Duch Święty dany przez Chrystusa staje się duszą Kościoła. Duch Święty ożywia, uświęca Kościół. Działa w swoim Kościele. Przybliża prawdę Jezusa Chrystusa. To działanie wyraża się jako Boskie.
3. Duch Święty jako inny Paraklet wg Jana
Opisany jest On w rozdziale 14 jako Duch Prawdy i jako jedność Ojca i Syna. Czynności przypisywane Duchowi świadczą o Jego osobowości. Duch Święty jest wyodrębniony, jest kimś innym niż Ojciec i Syn. Określenie Paracletos czyli Paraklet po łac. oznacza Advocatus inaczej Orędownik przed trybunałem Bożym, Rzecznik. Duch Święty chociaż jest inny od Jezusa jest z Nim ściśle związany, bowiem jest współautorem dzieła zbawienia i jego kontynuatorem. Sw. Paweł mówi o jednym Pneuma, jednym Kyrios i podsumowuje, że jest jeden Bóg sprawca wszystkiego we wszystkim.
Różne typy myślenia na temat Ducha Świętego
Cztery główne typy myślenia pneumatologicznego:
Rewelacjonistyczno-biblijne - Duch Święty rozumiany jest jako Duch działający w człowieku i objawiającym mu Boga i Jego słowo.
Witalistyczne - związane jest z misterium życia zarówno doczesnego jak i wiecznego.
Liberalistyczne i psychologizujący - związane z wolnością, spontanicznością, nieoznaczonością, wyzwoleniem.
Egzystencjalno-historyczne - Duch Święty w historii, w losach człowieka i w dziejach zbawienia.
Miejsce Ducha Świętego w Trójcy. Mówi się, że Duch Święty jest trzecią Osobą. Nie oznacza to, że nie jest drugą Osobą. Nie ma gradacji wśród Osób Boskich. Oznacza to tylko pochodzenie i tak się powszechnie przyjęło określać Ducha Świętego. Można określić Duch jako drugą Osobę szczególnie mówiąc o posłaniu Ducha w czasie Wcielenia Syna Bożego. Duch Święty może być również określany jako jeden z dwóch. Ojciec Daje się poznać przez dwie Osoby Jezusa i Ducha. Ojcowie Kościoła określali Syna i Ducha jako ręce Ojca, którymi działa i się objawia. Można również dać pierwszeństwo Duchowi w znaczeniu działania w świecie, zwłaszcza teraz w Kościele. Może On być określany jako pomiędzy Osobami Ojca i Syna. Balthasar określa Ducha jako Osobę w Osobach - określenie perychorezy między Osobami (wzajemne przenikanie).
Ks. dr hab. Krzysztof Wojtkiewicz - Pneumatologia
5