Wstęp

do

prawoznawstwa

Wprowadzenie

Zdanie - w sensie logicznym wyraża sąd, tzn. jakąś myśl odnoszącą się w sposób sprawozdawczy do jakiegoś stanu rzeczy. Zdaniami posiadającymi wartość logiczną są tylko zdania oznajmujące.

Wypowiedzi nie posiadające wartości logicznej:

1. dyrektywy - norma, przepis, reguła, wskazówka, rada, zalecenie, sugestia - skonwencjonalizowane akty werbalne wpływania na zachowanie się ludzi. Przepisy są aktami oddziaływań stanowczych.
   

2. oceny - wyrażają naszą aprobatę lub dezaprobatę względem pewnego stanu rzeczy. Wyróżniamy oceny zasadnicze (właściwe) oraz oceny instrumentalne (celowościowe, utylitarne). Zasadnicze oceniają przedmiot dla niego samego bez względu na relację do innych przedmiotów. Instrumentalne to takie, w których oceniamy dany przedmiot ze względu na skutki które powoduje, jako „dobry środek do dobrego” itd.

Rozdział I - Przepisy prawa

Przepis prawa - zdaniokształtny zwrot językowy wskazujący bądź narzucający sposób postępowania (a więc będący regułą postępowania), formalnie wyodrębniony w tekście prawnym jako artykuł, paragraf, ustęp lub jako zdaniokształtny fragment artykułu, paragrafu lub ustępu.

Struktura przepisów prawa jest dwuczłonowa:

• poprzednik - mówi o okolicznościach

• następnik - ustala skutki prawne wiązane z okolicznościami

Zwroty językowe łączące poprzednik i następnik i nadające im charakter reguł zachowania nazywane są funktorami normotwórczymi. (może, musi, powinien, jest zobowiązany, jest uprawniony).

Przepisy nie posiadają wartości logicznej

Fakty prawne - okoliczności wymieniane w przepisach prawa, które pociągają za sobą, wywołują lub rodzą skutki prawne (powodują powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego).

Rodzaje faktów prawnych:

1. zdarzenia - wywołujące skutki prawne okoliczności niezależne od zachowania się podmiotów prawa

2. zachowania:
   - działanie - zachowanie polegające na wykonywaniu określonych czynności, które można poznać na podstawie obserwacji zewnętrznej
   - zaniechanie - rozumiane jako brak działania
   * * *
   - czyny - zachowania rodzące skutki prawne, choć podmiot nie zmierzał do tego (zgodne lub niezgodne z prawem)
   - czynności prawne - świadome i zgodne z przepisami prawa zachowanie podmiotów, zmierzające do wywołania skutków prawnych mocą odpowiednich oświadczeń woli.
   

Skutki prawne - wszelkie następstwa prawne, jakie przepisy prawa wiążą z faktami prawnymi, następstwa następujące lub mogące wystąpić, gdy zaistnieje fakt prawny.

Obowiązek prawny polega na tym, że przepis prawa ustanawia dla danej klasy adresatów nakaz lub zakaz określonego zachowania się. Niewypełnienie obowiązku powinno lub może pociągnąć za sobą przewidziane przez prawo ujemne skutki prawne dla adresata.

Sankcje - ujemne skutki prawne polegające na zastosowaniu represji w postaci przymusu państwowego, jakie powinny nastąpić, jeżeli adresat nie zastosuje się do nakazu lub zakazu.

Sankcja represyjna - zło, dolegliwość, przykrość wyrządzone tytułem odpłaty za zachowanie niezgodne z obowiązkiem. Polegają na pozbawieniu danego podmiotu określonych dóbr, takich jak życie, wolność, dobra materialne i inne.

Sankcje represyjne wg polskiego Kodeksu karnego:

• kary (grzywna, ograniczenie lub pozbawienie wolności, 25 lat pozbawienia wolności, dożywocie) zrezygnowano z kary śmierci

• środki karne (pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu, prowadzenia określonej działalności gospodarczej, prowadzenia pojazdów, przepadek przedmiotów, obowiązek naprawienia szkody, nawiązka, świadczenie pieniężne, podanie wyroku do publicznej wiadomości)

Sankcje karne mogą być:

1. bezwzględnie oznaczone - ściśle określające rodzaj i wymiar kary, nie zostawiające sądowi możliwości wyboru

2. względnie oznaczone - określające rodzaj kary i granice jej wymiaru

3. alternatywnie oznaczone - pozostawiające ocenie sądu wybór rodzaju kary spośród kar, jakie przewiduje dany przepis prawa

Sankcja egzekucyjna - polega na zmuszeniu adresata zachowującego się niezgodnie z nakazami lub zakazami przepisu prawa do osiągnięcia takiego stanu rzeczy, jaki powinien nastąpić w wyniku dobrowolnego zastosowania się do postanowień owego przepisu. (zastosowanie przymusu osobistego, zastosowanie przymusowego wykonania zastępczego)

Nieważność

Jeśli dana czynność „jest nieważna” oznacza to że nie rodzi ona skutków prawnych. Wyróżniamy nieważność ex lege, z mocy samego prawa, bądź wynikającą z wszczęcia określonego postępowania.

„Sankcja nieważności” - prawna bezskuteczność danej czynności - termin dyskusyjny, lepiej mówić o rygorze nieważności. Następstwo ale nie zło - tak więc „nieważność” nie mieści się w zakresie nazwy „sankcja”.

Uprawnienie

Uprawnienie polega na tym, że przepis prawa przewiduje dla danego podmiotu pewną możliwość zachowania się wywołującego skutki prawne, ale zachowanie to nie jest obowiązkiem danego podmiotu.

W odróżnieniu od zachowań indyferentnych dozwolenia mocne (uprawnienia) pociągają za sobą skutki prawne.

Kompetencje

Przez kompetencje rozumie się zazwyczaj:

1. całokształt uprawnień dotyczących określonego zakresu spraw, w których to zakresie organ państwa jest uprawniony do działania

2. całokształt uprawnień i obowiązków dotyczących dziedziny, w obrębie której organ państwa jest uprawniony a zarazem zobowiązany do działania.

Adresaci przepisów prawa

Adresatami przepisów prawa nazywa się te podmioty, do których skierowane są postanowienia prawa, których zachowania normuje prawo, a więc te podmioty, którym przepisy prawa wskazują określony sposób postępowania. Adresatami są wszystkie podmioty, jednak niektóre przepisy nie dotyczą wszystkich podmiotów.

Podział naukowy:

1) podmioty stosując prawo (organy państwa) wydające na podstawie przepisów jednostkowe rozstrzygnięcia

2) pozostałe podmioty prawa

Dwie teorie: adresaci pierwotni (bezpośredni), adresaci pośredni.

Rodzaje przepisów prawa

ius cogens vs. ius dispositivum

Przepisy o charakterze iuris cogentis są bezwzględnie stosowanymi, natomiast przepisy iuris dispositivi to przepisy o zastosowaniu względnym. Zastosowanie ius cogens nie może być zmienione wolą podmiotów prawa, gdyż nie pozostawiają one podmiotom prawa żadnej swobody w ustalaniu ich wzajemnych stosunków, przeciwnie jest z ius dispositivum.

Przepisy nakazujące - ze wszystkich sposobów zachowań w danym przypadku wyróżniają tylko jeden z nich, nakładając najczęściej rygor poniesienia ujemnych konsekwencji prawnych jeśli nie będzie się postępowało tak jak nakazują.

Przepisy zakazujące - ze wszystkich dróg zachowań w danym przypadku wyróżniają jedno z nich i zakazują postępowania w ten sposób - rygor ujemnych konsekwencji prawnych.

Przepisy uprawniające (dozwalające) - przewidują dla danej klasy podmiotów możliwość wyboru określonego sposobu zachowania się, przy czym zachowanie to nie jest obowiązkowe.

Przepisy odsyłające - stosowane są w celu uniknięcia w tekstach prawnych dwukrotnego czy kilkakrotnego powtarzania tych samych postanowień. Mogą odsyłać do jednego lub nawet całej grupy przepisów.

Przepisy blankietowe - ustawy blankietowe - nie rozstrzygają pewnych kwestii same, nie wyznaczają sposobu postępowania, adresatów a wydawane rozstrzygnięcie uzależniają od postanowień innych generalnych aktów prawnych.

Lex generalis vs. lex specialis

Reguła powszechna - reguła szczególna (zawiera wyjątki od reguły powszechnej i ustala inne skutki prawne dla przypadków nią objętych albo też skutki te w ogóle wyłączająca.

Zasady (principles) vs. reguły (rules)

Reguła - spełniona/niespełniona. W przypadku kolizji reguł obowiązuje tylko jedna. Bezwzględnie obowiązują i wyznaczają rozwiązanie które musi zostać przyjęte.

Zasady - spełnione w większym lub mniejszym stopniu, istnieją zasady niezgodne ze sobą i mają zarazem występować. Powołanie się na „doniosłość”. Są racjami argumentacyjnymi.

Lex imperfecta - prawna reguła zachowania się bądź akt prawny nie ustanawiający sankcji.

Przepisy proste vs. złożone.

Przepisy proste określają skutki prawne jednego faktu prawnego, a złożone dwu lub więcej faktów prawnych.

Przepisy ogólne vs. jednostkowe (podział wg adresata i normowanego zachowania).

Przepisy ogólne - adresat określony za pomocą nazw ogólnych - przepis tyczy się zachowań powtarzalnych - akt normatywny.

Przepisy jednostkowe - adresat jednostkowy (wymieniony imiennie) - jednorazowy sposób zachowania się - wyroki sądowe i decyzje administracyjne.

Przepisy generalne i indywidualne (podział tylko ze względu na adresata)

Przepisy abstrakcyjne i konkretne:

Abstrakcyjne - normuje zachowania powtarzalne w rodzajowo określony sposób

Konkretny - wyznacza adresatowi oznaczonemu indywidualnie lub generalnie w wyróżnionych okolicznościach jednorazowe zachowanie się.

Przepisy pierwszego i drugiego stopnia

Podział przepisów na te pierwszego i wyższych stopni.

Przepisy pierwszego stopnia - z określonymi faktami prawnymi wiążą skutki prawne

Przepisy drugiego stopnia - przepisy o przepisach

• normują sprawy związane z tworzeniem przepisów 1 stopnia

• uchylają moc obowiązującą przepisów 1 stopnia

• określają chwilę zyskania mocy obowiązującej przepisów 1 stopnia

• postanawiają o zastosowaniu bądź nie zastosowaniu przepisów 1 stopnia

• ustalają rozumienie przepisów 1 stopnia

Rozdział II - Przepis a norma prawna

Norma prawna - w nauce prawa zgodnie rozumiana jako wypowiedź wskazująca określony sposób postępowania, a więc jako reguła zachowania, od innych rodzajów norm odróżnia ją cecha „prawności”.

Stosunek przepisu i normy prawa:

• przepis prawa jako pojęcie wyłączne (w języku ustaw, język judykatury)

• zamienność określeń przepis i norma - czyli równoważność tych określeń

• norma prawna jako znaczenie przepisu prawa, dwa sposoby interpretacji:
  a) „przepis prawa” - nazwa oznaczająca zarówno sam napis jak i normę
  b) „przepis” = napis, a normą jest znaczenie tego napisu

• norma prawna jako wypowiedź konstruowana z przepisów prawa

• norma prawna jako „zjawisko” odrębne od przepisów prawa, a przepisy to tylko techniczny środek wyrazu norm z których składa się prawo obowiązujące (teorie psychologiczna, praw natury, niemieckiej szkoły historycznej)

Struktura norm prawnych:

• jednoelementowe (sposób powinnego zachowania się + „atrybuty”)

• dwuelementowe (stan faktyczny - skutki prawne; hipoteza - dyspozycja; hipoteza - sankcja)

• trójelementowe (z ZSRR, hipoteza - dyspozycja - sankacja)

• normy sprzężone (podwójne - sankcjonująca i sankcjonowana)

Rozdział III - System prawa

Indywidualne akty prawne:

• decyzje będące wydawane w sprawach jednostkowych na podstawie przepisów prawa obowiązującego i będące aktami stosowania prawa

• wszelkie czynności prawne, ponieważ posiadają doniosłość prawną

Akty indywidualne rozróżniamy następująco:

• jednostronne (rodzą następstwa prawne niezależne od woli podmiotu lub czynności prawne dochodzące do skutku przez oświadczenie woli tylko jednej strony)

• dwustronne (działania organów państwa, wywołujące następstwa prawne za zgodą lub na wniosek osoby zainteresowanej oraz czynności prawne dochodzące do skutku mocą zgodnego oświadczenia woli dwu lub więcej stron.

Wszelkie akty mają charakter normatywny - dzieli się je na akty indywidualne i generalne

Budowa aktu generalnego:

• nagłówek (tytuł, materia, data wydania, rodzaj aktu prawnego)

• preambuła

• podstawa obowiązywania (w przypadku rozporządzeń

• część zasadnicza

• przepisy przejściowe i końcowe (czasem zamiast nich wydawane są odrębne akty prawne zwane „przepisami wprowadzającymi ustawę...”

• podpis

Należycie ogłoszony akt prawny znajduje się:

• ustawy, konstytucje, rozporządzenia prezydenta, Rady Ministrów, premiera ogłasza się w Dzienniku Ustaw

• zarządzenia prezesa Rady Ministrów, Rady, prezydenta czy też uchwały Rady ogłaszane są w Monitorze Polskim

Hierarchia generalnych aktów prawnych:

• Konstytucja

• Ustawy i akty prawne „z mocą ustawy”

• Rozporządzenia

• Akty prawa miejscowego

• Zarządzenia

Zależności między aktami prawnymi:

• powiązania formalne (podstawy obowiązywania, delegacje) - SYSTEM DYNAMICZNY

• powiązania treściowe (możliwość wyjścia od normy ogólnej do szczególnej) - SYSTEM STATYCZNY

Gałęzie prawa:

• państwowe (konstytucyjne)

• administracyjne

• finansowe

• cywile

• rodzinne

• handlowe

• wekslowe i czekowe

• pracy

• karne

• procesowe cywilne

• procesowe karne

• rolne

• międzynarodowe prywatne

• międzynarodowe publiczne

• kanoniczne

Podział prawa na gałęzie:

• unormowania historyczne

• kryterium przedmiotu

• kryterium metody

Zasady systemu prawa:

• pozaprawne postulaty o charakterze moralnym lub politycznym traktowane jako „zasady” prawa

• przepisy uznaniowo oceniane jako „donioślejsze” traktowane jako „zasady” prawa

• zasada jako uogólnienie postanowień szeregu przepisów

System prawa jest to układ generalnych aktów prawnych powiązanych ze sobą powiązaniami o charakterze formalnym.

Rozdział IV - Sposoby powstawania prawa

Źródła prawa:

• źródła poznania prawa (wszystkie czynniki mogące dostarczyć informacji o prawie. pierwotność, autentyczność, wierność i autorytatywność - aby to osiągnąć prawodawca sam stwarza źródła informacji o prawie - np. Dziennik Ustaw)

• źródła powstawania prawa:
  
  * źródła w rozumieniu materialnym (wszystkie czynniki wpływające na ukształtowanie się tekstu ustawy)
  * źródła w znaczeniu formalnym (działania organów prawotwórczych czy też efekty tej działalności)
  
  źródłami w znaczeniu prawniczym są nazwane te sposoby ustalania reguł zachowania, którym państwo nadaje moc prawa, te formy, które przybierają akty tworzenia prawa.

• źródła obowiązywania prawa (czynniki powodujące, że reguła zachowania zyskuje moc reguły prawa - życie społeczne vs. państwo)

• źródła prawa w znaczeniu autorytetów prawotwórczych
  
  Tobor twierdzi, iż należy odłożyć termin „źródła prawa” do lamusa a zastąpić go „sposobami powstawania prawa”.

Stanowienie prawa:

Przez stanowienie prawa rozumiemy określone działania ciał kolegialnych lub jednoosobowych, którym przyznano kompetencje do wydawania nowych przepisów prawnych. Normy kompetencyjne określają warunki przy których proces stanowienia może zachodzić. Istnieją:

• warunki formalne (procedury)

• warunki materialne (treść przepisów lub rodzaj sprawy ustanawianej w danym trybie)

Konstytucja i jej cechy szczególne:

• każda konstytucja jest aktem normatywnym, któremu nadana została nazwa „konstytucja” lub „ustawa konstytucyjna”

• szczególny tryb zmiany konstytucji (podwyższone quorum oraz kwalifikowaną większość głosów - w Polsce przez Sejm 2/3 głosów w obecności połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat bezwzględną większością głosów przy obecności ustawowej liczby senatorów)

• posiada najwyższą moc prawną

• jest podstawą kompetencyjną do stanowienia ustaw zwykłych

• ustawy muszą być zgodne z konstytucją

• często poprzedzona preambułą

• reguluje kwestie ustroju politycznego i społeczno-ekonomicznego

Ustawy i odmienność charakterystyk ustawy:

• ustawa jako akt o postanowieniach ogólnych i abstrakcyjnych (nie zawiera spraw jednostkowych i konkretnych) - obalone gdyż postanowienia tego typu znajdują się także w konstytucjach jak i zarządzeniach czy rozporządzeniach.

• ustawa jako akt o powszechnej mocy obowiązującej - obalone gdyż wszystkie akty normatywne mają powszechną moc obowiązującą

• ustawa jako akt ustalający prawa i obowiązki - obalone bo oprócz tego normują inne kwestie

• ustawa jako akt o najwyższej mocy prawnej - obalone bo najwyższa moc prawna przysługuje konstytucji

• ustawa jako akt powstający w „drodze ustawodawczej” - obalone ponieważ także konstytucje są ustanawiane w takiej drodze

• ustawa jako akt prawny noszący nazwę „ustawa” - zajebisty i nie do obalenia

Ustawa w rozumieniu formalnym i materialnym:

• ustawa w rozumieniu formalnym - akt nie ustanawiający przepisów o cechach ogólności i abstrakcyjności, powstały w „drodze ustawodawczej” i noszący nazwę „ustawa”

• ustawa w rozumieniu materialnym - każdy przepis prawa rozgraniczający sfery wolnej działalności podmiotów, ingerujący w sferę praw i wolności jednostki, a także ograniczający korzystanie z własności, niezależnie od jego rangi

Procedura ustawodawcza:

• inicjatywa ustawodawcza (prezydent, rząd, posłowie - ograniczenia ze względu na liczbę wnioskodawców, czas wykonania inicjatywy, zabezpieczenie finansowe projektu)

• „czytanie” ustawy

• głosowanie (większość bezwzględna - więcej niż połowa głosów, połowa plus jeden; większość względna - czyli kto więcej za bez oglądania się na wstrzymujących; kwalifikowana - każda większa od bezwzględnej)

• podpisanie

• veto zawieszające

• veto ludowe

• ogłoszenie

Inne akty prawne „z mocą ustawy” - niektóre konstytucje przewidują wydawanie takich aktów, jednak istnieją tutaj liczne obwarowania.

Rozporządzenie jest aktem wydawanym przez kompetentne organy na podstawie ustaw i dla ich wykonania. Warunkiem wejścia w życie jest publikacja w Dzienniku Ustaw.

Akty wewnętrzne - zarządzenia prezydenta, premiera i uchwały Rady Ministrów. Obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe wspomnianym organom państwa.

Inkorporacja a kodyfikacja

Inkorporacja - ułożenie i opublikowanie usystematyzowanego zbioru wydanych już wcześniej przepisów prawa. Granice zmian są zależne od odpowiednich wytycznych i upoważnień.

Kodyfikacja - termin wzięty z oświecenia - świadoma i nowa działalność legislacyjna.

Prawo zwyczajowe

W schematach prawa zwyczajowego wyróżniamy dwa elementy:

• element zewnętrzny - faktyczne przestrzeganie danej reguły zachowania - zwyczaj

• element wewnętrzny - przekonanie o prawości danej reguły zachowania

Trzy grupy teorii prawa zwyczajowego:

• klasyczne (istotnym elementem praktyka, musi być powszechna i trwała czyli równomierna)

• niemieckiej szkoły historycznej (prawo to część „ducha narodu” i stanowi bezpośredni przejaw przekonań narodu)

• praktyka organów państwa (państwo jest jedynym i wyłącznym źródłem prawa, normy stosowane przez organy państwowe nabierają cech norm prawnych)

Rola prawa zwyczajowego: prawo międzynarodowe i handel międzynarodowy

Prawo precedensowe - common law

W systemach prawa precedensowego sędzia ma obowiązek orzekać na podstawie przepisów prawa, w systemach prawa precedensowego sędzia orzeka na podstawie wcześniejszych precedensów.

Ratio decidendi - obiter dicta

W każdym orzeczeniu można wyróżnić zasadę ogólną (abstrakcyjną) - ratio decidendi - oraz inne elementy istotne tylko i wyłącznie w danej sprawie - obiter dicta. Orzeczenia nie tworzą zasad abstrakcyjnych, istnieją po to aby rozwiązywać konkretne przypadki, a z nich trzeba wywodzić regułę ogólną.

Cechą systemu common law jest stałość decyzji - stare decisis - odnosząca się do rationis decidendi. Sąd rozstrzygając daną sprawę jest związany precedensową decyzją sądu hierarchicznie wyższego, a sądy apelacyjne swymi wcześniejszymi decyzjami.

Odróżnienie faktów rozpoznawanej sprawy od faktów sprawy precedensowej zwane jest - distinguishing.

Orzeczenia są publikowane w zbiorach prywatnych i półoficjalnych.

Umowa publicznoprawna - sposób tworzenia reguł prawnych obecnie rzadko występujący, a odgrywający w przeszłości doniosłą rolę. Nie opiera się na prawie pozytywnym, ale sama je tworzy.

Rozdział V - Obowiązywanie prawa

Kryteria uznania normy prawnej za obowiązującą:

• kryterium behawiorystyczne (norma jest stosowana nie dlatego, że obowiązuje, lecz dlatego obowiązuje, że jest stosowana) - problem uznaniowości terminu „stosowanie”

• kryterium tetyczne (norma obowiązuje bo jest wydana przez organy mające kompetencje do jej ustanowienia) -> wszystkie normy zawarte w konstytucji są obowiązujące, jeśli akt hierarchicznie wyższy nadaje oznaczonemu organowi kompetencje do ustanowienia nowych norm to normy wydane przez ten organ obowiązują --- problem obowiązywania konstytucji

• kryterium aksjologiczne (obowiązują tylko te normy, które wyznaczają postępowanie oceniane dodatnio)

Wybór ostatecznego kryterium obowiązywania jest sprawą wartościowania

Zakresy obowiązywania:

• czas

• określone podmioty

• terytorium

Terytorialny zakres obowiązywania - prawo obowiązuje na określonym terytorium, w skład terytorium państwa wchodzą, obszar lądowy, wody przybrzeżne, wnętrze ziemi oraz przestrzeń powietrzna.

Wyjątki in plus oraz in minus:

• in plus - terytorium pływające, kosmiczne i powietrzne

• in minus - eksterytorialność ambasad, baz wojskowych

Personalny zakres obowiązywania - prawo danego państwa samo decyduje, kogo ma obowiązywać. Obejmuje wszystkie osoby na jego terytorium, bez względu na ich przynależność państwową.

Wyjątki in minus:

• przedstawiciele państw obcych, którzy korzystają z przywilejów dyplomatycznych

• ograniczenie jurysdykcji występuje wobec członków obcych sił zbrojnych stacjonujących na terenie danego państwa

Wyjątki in plus:

• prawo danego państwa obowiązuje wszystkich jego obywateli bez względu na miejsce ich pobytu

• pewna grupa przepisów obowiązuje obywateli państw obcych, których zachowanie się na terytorium państwa obcego, godzi w interesy danego państwa

Temporalny zakres obowiązywania - obowiązywanie normy obejmuje okres, w którym jej adresaci powinni postępować zgodnie z jej postanowieniami.

Nabycie mocy obowiązującej:

• prawo samo określa, od kiedy obowiązuje dany akt prawny:

1. Mocą aktu o wysokim miejscu w hierarchii określa się, iż wszystkie wydawane akty prawne zyskują moc obowiązującą po upływie oznaczonego czasu od ich ogłoszenia. W Polsce, po upływie 14 dni od ogłoszenia, chyba że stanowią inaczej

2. Każdy normatywny akt prawny mocą własnych postanowień sam określa, od kiedy obowiązuje. Przepisy przejściowe i końcowe - przepisy wprowadzające

Sposoby określenia chwili obowiązywania:

• zyskanie mocy obowiązującej w dniu ogłoszenia

• data kalendarzowa

• liczba dni po ogłoszeniu

• przepisy generalne odnoszące się do wszystkich aktów

Vacatio legis - okres od ogłoszenia aktu do uzyskania przez niego mocy obowiązującej.

Pojęcie retroakcji (wstecznej mocy obowiązującej):

• termin merytorycznie nietrafny; norma z założenia jest skierowana pro futuro

• akty ustalają na przyszłość obowiązywanie przepisów „wstecz”

Sześć sytuacji „mocy prawa względem czasu”, ustawa odnosi się do:

• wydarzeń teraźniejszych i przyszłych

• wydarzeń teraźniejszych

• wydarzeń przyszłych

• wydarzenia z przeszłości, teraźniejszości oraz przyszłości

• wydarzenia z przeszłości i teraźniejszości

• wydarzenia przeszłe

Problem nieretroakcji - lex retro non agit:

• funkcja tej zasady ma chronić pewność prawa

• chroni podmioty zachowujące się w przeszłości niezgodnie z nowymi przepisami

• realizacja zasady przedstawia się różnie w różnych systemach prawnych (zasada konstytucyjna, odnosząca się do praw karnych, ustawy zwykłe wiążą tylko stosującego prawo)

• systemy nie zawierające uregulowań

Utrata mocy obowiązującej

• akty prawne obowiązują do czasu uchylenia przez inne, później wydane akty normatywne - (derogatio). Nowo wydany akt zawiera tak zwane klauzule derogacyjne, uchylające przepisy prawa obowiązujące w danej dziedzinie. Niektóre klauzule pozostawiają w mocy pewne grupy przepisów.

• istnieją także tzw. Akty czasowe - ustanawiające dokładnie czas w przeciągu którego obowiązują

• desuetudo - czyli zwyczaj negatywny, uchyla moc obowiązującą norm, przepis nie stosowany, uważa się za nie obowiązujący

Kolizja norm prawnych - zachodzi wtedy gdy dany przypadek jest unormowany przez więcej niż jeden przepis prawa, a przepisy te wyznaczają adresatom wzajemnie wykluczające się sposoby zachowania.

Reguły kolizyjne:

• lex superior derogat legi inferiori (ustawa wyższa hierarchicznie deroguje niższą)

• lex posterior derogat legi priori (ustawa późniejsza deroguje wcześniejszą)

• lex specialis derogat legi generalis (ustawa specjalna deroguje generalną)

Kolizje reguł kolizyjnych:

• hierarchiczność i chronologiczność /hierarchiczność/

• szczególność i chronologiczność /szczególność aczkolwiek nie ma to wartości absolutnej i jest dyskusyjne/

• szczegółowość i hierarchiczność /teoretycznie hierarchiczność/

Rozdział VI - Podmioty prawa

Podmiotem prawa jest ten, kto może posiadać uprawnienia lub obowiązki. Wyróżnia się dwa rodzaje podmiotów:

1. osoby fizyczne

2. osoby prawne

Osoby fizyczne:

• ludzie i tylko ludzie

• posiadają podmiotowość prawną od urodzenia do śmierci.

• do wyjątków należą zaginieni, 10 lat po zaginięciu (lub 5 jeśli mają ponad 70 lat)

• nasciturus posiada pewne cechy podmiotowości prawnej - może być spadkobiercą, może zostać uznane, może dostać kuratora. Prawo nie określa czy dziecko poczęte ma zdolność prawną czy jej nie ma.

Osoby prawne:

Obowiązujące prawo polskie jak i wiele praw różnych państw nie ustala definicji terminu „osoba prawna”, jednak wyznacza wiążąco pewne aspekty związane z tym terminem:

• tryb powstawania

• zakres działania

• tryb likwidacji

• które jednostki organizacyjne mają osobowość prawną

Rodzaje osób prawnych:

• korporacje (stowarzyszenia, związki) - zorganizowanie się pewnej liczby osób fizycznych w celu osiągnięcia określonych i wspólnych celów

• zakłady (osoby prawne, których cel, rodzaj i sposób działalności określa założyciel w statucie, niezbędnym elementem zakładu jest wyodrębnienie i przeznaczenie przez założyciela określonego majątku stanowiącego podstawę działalności danego zakładu - należą do nich wyższe uczelnie, przedsiębiorstwa, spółki, szpitale, muzea, fundacje)

Różnice - korporacje vs. zakłady:

K O R P O R A C J A	Z A K Ł A D
zbiorowość osób fizycznych, członków korporacji wspólny cel skład członków można określić liczbowo, albo nawet imiennie nie ma korporacji bez członków członkowie korporacji decydują o jej celach i działalności - najwyższa władza to walne zgromadzenie członków, decyduje o strukturze korporacji	zakłady służą zaspokajaniu potrzeb destynatariuszy, tzn. osób trzecich krąg osób korzystających i mogących korzystać z zakładu jest nieoznaczony nie ma zakładu bez majątku cel, rodzaj i sposób działania zakładu określa założyciel, ustala on także strukturę zakładu

Nie jest to podział do końca rozłączny !!!

Tryby tworzenia osób prawnych:

1. Tryb erekcyjny - wydanie aktu erekcyjnego przez określony organ państwa

2. Tryb koncesyjny - osoba prawna powstaje z inicjatywy założyciela, ale koniecznym warunkiem powstania jest koncesja czyli zezwolenie właściwego organu państwa

3. Tryb rejestracyjny (normatywny) - ustawa określa warunki, jakie muszą być spełnione, aby powstała osoba prawna, bez potrzeby uzyskania jakiejkolwiek koncesji ze strony organów państwa. Kontrola organów państwa sprowadza się tylko do tego czy warunki ustawowe zostały spełnione.

Tryby likwidacji osób prawnych:

1. Samorozwiązanie decyzją kompetentnych organów danej osoby prawnej

2. Ogłoszenie upadłości

3. Poprzez upływ czasu, jeśli osoba prawna została powołana do wykonywania działalności na czas określony

4. Akt kompetencyjny organu państwa, zabraniający działania danego rodzaju osób prawnych lub danej tylko osoby prawnej

Teorie osób prawnych, czyli „czym” jest osoba prawna:

• teorie fikcji (tylko człowiek może być podmiotem prawa i podlegać jego regułom, zjawiska mogą być podmiotami tylko wtedy, że przyjmiemy dla nich pewną fikcję, traktując „coś” co osobą fizyczną nie jest)

• teorie substratu (odrzucają twierdzenia o nie istnieniu osób prawnych):
  1. teorie organiczne substratu osobowego - związki ludzi są jak organizmy i rządzą się prawami takimi jak organizmy naturalne
  2. teorie kolektywu osobowego - kolektyw w korporacjach to członkowie, w zakładach destynatariusze lub założyciel i późniejsi darczyńcy.
  3. teoria majątku celowego (substrat nieosobowy) - istnieje majątek, który niekoniecznie jest majątkiem osoby fizycznej, przeznaczony jest czasem „do czegoś” czyli do jakiegoś celu --- zakłady. Jeśli chodzi o korporacje to ich członkowie są destynatariuszami majątku.
  4. teoria własności zbiorowej (substrat nieosobowy) - to co jest osobą prawną to nic innego jak forma własności należąca do pewnej grupy ludzi.
  5. teorie wspólnego interesu i wspólnego celu - materialny element prawa to wspólny interes, „osoba prawna” to termin używany dla wygody, podobnie jest z celem

Zdolność prawna - możliwość posiadania praw i obowiązków = podmiotowość prawna, jeśli odnosimy to do prawa cywilnego to nie będą się pokrywały zakresy z nazwą „podmiotowość prawna”.

Osoby prawne mają zdolność prawną jak i zdolność do czynności prawnych z chwilą wpisania do rejestru, a tracą z wypisaniem.

Zdolność do czynności prawnych - zdolność do tego aby za pomocą czynności prawnych nabywać prawa i zaciągać zobowiązania.

W stosunku do osób fizycznych:

• pełna zdolność do czynności prawnych - przysługuje pełnoletnim oraz małoletnim przez zawarcie małżeństwa - możliwość dokonywania wszystkich czynności prawnych ze skutkami prawnie wiążącymi

• ograniczona zdolność do czynności prawnych - ukończone lat 13 a nie ukończone 18. Niektórych czynności prawnych dokonywać nie mogą, niektóre zaś mogą być dokonywane ze skutkami prawnie wiążącymi, mogą dysponować przedmiotami majątkowymi oddanymi im przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku

• brak zdolności do czynności prawnych - do 13 roku życia - czynności prawne nieważne - drobne bieżące sprawy ważne jeśli nie krzywdzi to jej interesów. Ubezwłasnowolnienie - orzeczenie sądu.

Rozdział VII - Stosowanie prawa

Kontrowersje wokół „stosowania prawa”:

• stosowane tylko przez organy państwowe

• stosowane także przez inne podmioty (np. osoby fizyczne)

Stosowanie prawa jest procesem, działaniem zmierzającym do wydania decyzji indywidualnej. Etapy działania:

• wybór przepisu jako podstawa rozstrzygnięcia

• interpretacja wybranego przepisu

• udowodnienie faktów (zebranie materiału dowodowego)

• subsumcja - zakwalifikowanie danego przypadku do rodzajowo określonego przez przepisy prawa zachowania się.

• ustalenie konsekwencji prawnych

Przedstawiony proces zwie się sylogizmem prawniczym: przesłanka większa to norma generalna, mniejsza to zdanie o fakcie - wnioskiem jest decyzja jednostkowa.

Stosowanie prawa w przypadkach nieunormowanych. W prawie karnym istnieją zasady nullum crimen sine lege i nullum poena sine lege. W prawie cywilnym istnieją takie możliwości, są one nawet potrzebne, gdy pewne zagadnienia są nieunormowane.

Trzy sposoby wnioskowania:

• per analogiam (skutki prawne wiążą się z sytuacjami nieunormowanymi)

• a fortiori (jw.)

• a contrario (wyłącza możliwość wiązania skutków z przypadkami nieunormowanymi)

Wnioskowanie per analogiam:

Istnieją dwie możliwości wnioskowania analogii legis:

• ustalenie, że jakiś fakt jest nie objęty unormowaniem prawa

• ustalenie podobieństwa ze względu na jakieś cechy na tyle doniosłe, że można podobnie potraktować obydwa fakty: unormowany jak i nieunormowany

• wiązanie takich samych lub podobnych skutków dla obu faktów

2.

• ustalenie, że jakiś fakt jest nie objęty unormowaniem prawa

• wyszukanie wśród postanowień obowiązującego prawa takiego przepisu, który swym unormowaniem obejmuje przypadki najbardziej zbliżone do tego rozstrzygniętego

• kierując się postanowieniami tego przepisu należy wywieść z jego treści zasadę o charakterze ogólnym

• ta ogólna racja, obejmująca szerszy zakres przypadków, niż przypadki przez dany przepis rozstrzygnięte, znajduje zastosowanie do wszystkich przypadków nią objętych.

Oprócz analogii legis wyróżniamy analogię iuris - czyli analogię z porządku prawnego, z prawa. Stosujemy ją wówczas kiedy nawet nie ma przepisu normującego jakiekolwiek przypadki podobne.

Wnioskowanie a fortiori:

• z większego na mniejsze - jeżeli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś większego, to tym bardziej jest uprawniony do czynienia czegoś mniejszego (a maiori ad minus)

• z mniejszego na większe - jeżeli coś mniejszego jest zabronione, to nie wolno czynić czegoś co idzie jeszcze dalej (a minori ad maius)

Wnioskowanie a contrario

„Jeśli pewien stan rzeczy spełnia przesłanki prawne A1,A2,A3... to pociąga za sobą konsekwencje prawne B1,B2,B3... a jeśli ich nie spełnia to nie pociąga”

Stosowany gdy przepis zawiera zwroty: „tylko”, „jedynie”, „wyłącznie”

„Kto jest prezydentem ten jest głową państwa, a kto nie jest prezydentem ten nie jest głową państwa”

Ideologia stosowania prawa, czyli jak prawo powinno być stosowane:

• ideologia związanej przez prawo (naczelne wartości to: wolność obywatelska i pewność prawa - ramy działania organów stosujących prawo są ściśle określone przez prawo)

• ideologia decyzji swobodnej (naczelne wartości: celowość wydawania decyzji, słuszność, sprawiedliwość i moralność - normy prawa są przedmiotem oceny pod względem słuszność, przepis niesłuszny i niecelowy powinien być nie stosowany)

Rozdział VIII - Wykładnia prawa

Przedmiotem wykładni może być:

• przepis

• norma

• język

Spośród rozlicznych definicji u Tobora szczególny nacisk kładzie się na następującą definicję:

Wykładnia jest to ustalenie znaczenia i zakresu wyrażeń i wyjaśnienia sensu przepisów prawa i ustaleniu ich właściwego rozumienia.

Bezpośrednie rozumienie tekstu a wykładnia. „Bezpośrednie rozumienie” stanowi jedną z interpretacji przepisu prawa, wiele osób może inaczej rozumieć dany przepis.

Rodzaje wątpliwości interpretacyjnych:

• językowe (nieostrość, wieloznaczność, niejasność)

• nie-językowe (słuszność, celowość)

Ze względu na dyrektywy interpretacyjne wykładnie dzieli się na językowe i pozajęzykowe

Wykładnia językowa polega na ustaleniu znaczenia i zakresu wyrażeń tekstu prawnego ze względu na język, w jakim zostały sformułowane.

1. Gdy użyto tzw. definicji legalnych stosuje się określone wyrażenia w tym właśnie znaczeniu

2. Gdy nie ma definicji legalnych sięgamy do mowy potocznej. Dyrektywy głoszą, że nie należy nadawać zwrotom w języku prawnym innego znaczenia niż w języku potocznym oraz że o ile można to jedno i to samo wyrażenie winno występować w akcie prawnym w tym samym znaczeniu

3. Ustalaj znaczenie przepisów prawnych w taki sposób, by żadne fragmenty nie okazały się zbędne - czyli zwroty w przepisach winny być traktowane jako całość

Wykładnie pozajęzykowe:

• celowościowa - ustawa powinna być tłumaczona tak, żeby była najbardziej zdatnym środkiem osiągnięcia jej celu. (preambuły, teksty prawne i pozaprawne, sprawozdania z posiedzeń komisji, materiały historyczne)

• funkcjonalna - interpretator szuka takiego rozumienia jakie jest mu potrzebne, szuka skutków pożądanych przez niego.

• systematyczna - wykładnia poprzez usystematyzowanie danego przepisu w jakiejś grupie, założenie że prawodawca świadomie i nieprzypadkowo umiejscawia przepisy

Inne kryteria podziału wykładni:

• wykładnia literalna - dosłowna - ma miejsce wtedy kiedy wśród wszystkich znaczeń zostanie wybrane to uzyskane dyrektywami językowymi

• wykładnia rozszerzająca i zwężająca - wybór rozumienia na podstawie dyrektyw pozajęzykowych, które jest szersze lub węższe od rozumienia językowego.

Moc wiążąca wykładni:

• wykładnia o mocy powszechnie obowiązującej

• wykładnia o ograniczonej mocy obowiązującej

• wykładnia nie mająca mocy obowiązującej

Wykładnia o mocy powszechnie obowiązującej - wszyscy adresaci danego przepisu są związani znaczeniem narzuconym przez tą interpretację

• autentyczna (wydana w postaci nowego aktu prawnego przez organ który wydał akt interpretowany - argumentum a maiori ad minus)

• legalna (wykładnia organu, który ma kompetencje dokonywania powszechnie obowiązujących wykładni ale nie przez ten który wydał przepis - często Trybunał Konstytucyjny przed uchwaleniem nowej konstytucji)

Wykładnia czy tworzenie prawa? Każda wykładnia prowadzi do zmiany stanu prawnego czyli zmiany norm prawa obowiązującego, w takim rozumieniu wykładnie legalne i autentyczne są prawotwórstwem.

Wykładnia o ograniczonej mocy wiążącej - dana interpretacja nie wiąże wszystkich adresatów prawa, tylko niektórych lub pewne kategorie.

• wykładnia dokonywana przez organ stosujący prawo (jedynie na użytek danego postępowania, wiąże strony procesu)

• wykładnia dokonywana przez organ odwoławczy (wykładnią związany jest sąd niższej instancji w przypadku zwrócenia sprawy do ponownego rozpatrzenia)

• wykładnia dokonywana przez Sąd Najwyższy w odpowiedziach na pytania prawne (rozpatrywanie zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości, odesłanie z sądu do Sądu Najwyższego, wykładnia obowiązuje wszystkie sądy zajmujące się daną sprawą)

Zasady prawne:

Sąd Najwyższy podejmuje również uchwały mające na celu wyjaśnienie znaczenie przepisów budzących wątpliwości lub takich, których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie. Na wniosek Ministrów, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Prezesa NSA itp. Skład 7 sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej, wiążącej inne składy Sądu Najwyższego

Wykładnia nie mająca mocy wiążącej:

• dokonywana przez prawników dogmatyków i teoretyków

• oderwanie od konkretnych przypadków

Teorie wykładni:

Opisowe - opisują proces powstania wykładni pod kątem logicznym

Normatywne (formułują postulaty jak winien przebiegać proces interpretacji):

• subiektywne (wykładnia przepisu zgodnie z wolą prawodawcy)

• obiektywne (wykładnia w oderwaniu od ustawodawcy)

• statyczne (mając na względzie pewność prawa, ustalają za pomocą wykładni językowej oraz systematycznej znaczenie przepisu)

• dynamiczne (zapewnienie adekwatności prawa i stosunków społecznych, które ulegając ciągłym zmianom winny mieć dostosowanie w nowych wykładniach)

Rozdział IX - Stosunek prawny

Stosunek prawny - rodzi następstwa prawne, jest relacją kogoś do kogoś lub kogoś do czegoś lub czegoś do czegoś. W stosunkach prawnych niezbędny jest jakiś fakt prawny, który spowoduje powstanie wzajemnych praw i obowiązków.

Elementy stosunku prawnego:

• strony (podmioty prawa, przynajmniej dwie, bywają trójstronne lub wielostronne - spółki)

• uprawnienia i obowiązki

• przedmiot stosunku prawnego (materialny, niematerialny - przedmiot, zachowanie)

Stosunek prawny rozumiany jako stosunek podmiotu do rzeczy:

• „węzeł łączący ludzi nawzajem lub z przedmiotami ich władzy”

• jeśli posiadasz coś i jest to twoje to nie można mówić o stosunku prawnym, lecz jeśli ktoś naruszy tą własność to wtedy już możemy mówić o stosunku, gdyż rodzą się określone skutki prawne (np. uprawnienie właściciela do tego aby naruszający zapłacił za szkody

Rozdział X - Prawo

Prawo pozytywne - różne rozumienia tego terminu:

• całe prawo mające swój początek w ludzkiej działalności (ustawodawstwo, zwyczajowe, precedensowe) przeciwstawione „prawu ponadpozytywnemu” - prawu natury, nadprzyrodzonemu

• wszelkie prawo tworzone przez władzę państwową - prawo pozytywne prawem stanowionym - prawo ponadpozytywne - to nie stanowione przez organy państwa, czyli prawo zwyczajowe

• prawo faktycznie obowiązujące - rozumiane jako stosowane przez sądy i przestrzegane przez obywateli

• termin „prawo pozytywne” jest niepotrzebny jeśli nie przyjmuje się, że istnieją jakieś prawa ponadpozytywne

• prawo - to całokształt reguł prawnych, abstrakcyjnych i generalnych, których nieprzestrzeganie zagrożone jest zastosowaniem przymusu państwowego

Prawo przedmiotowe - prawo podmiotowe

• prawo przedmiotowe (całokształt przepisów o cechach abstrakcyjności i generalności będących podstawą decyzji jednostkowych, wydawanych przez sądy lub organy administracji

• prawo podmiotowe - w centrum uwagi są „prawa” (uprawnienia) podmiotów prawa: różne rozumienia:

1. prawa podmiotowe - szczególnie doniosłe uprawnienia

2. prawo podmiotowe - suma lub całokształt uprawnień. Uprawnienie to pojedyncza emanacja prawa podmiotowego

3. prawo podmiotowe = uprawnienie

4. wyeliminowanie terminu „prawa podmiotowego” gdyż nie da się utrzymać do końca twierdzenia, że prawo podmiotowe to coś innego niż uprawnienie - jedynie oceny i tradycja stanowią podstawę wyróżniania takich praw

Teorie praw podmiotowych:

• teoria woli (można robić to co się chce -woli- ale w granicach nakreślonych przez prawo) - kontrargumenty - (dzieci, obłąkani nie mogą wyrażać woli, więc nazwanie prawa władztwem woli jest nie do utrzymania)

• teoria interesu - prawo podmiotowe to „prawnie chroniony interes”. Podmiot ma określone interesy i w granicach prawa je realizuje, a one zyskują ochronę prawną - kontrargumenty - posiadanie praw podmiotowych nie zawsze leży w interesie podmiotu

• teoria mieszana - wymieszanie obydwu poprzednich

Stosunek prawa podmiotowego do prawa przedmiotowego:

• koncepcje pierwotności praw podmiotowych - „przyrodzone”, „naturalne”, „niezbywalne” - teorie prawnonaturalne

• koncepcje pierwotności praw przedmiotowych - prawo podmiotowe powstaje z mocy postanowień prawa przedmiotowego

• negacja istnienia praw podmiotowych (solidaryzm - człowiek nie ma praw, ma tylko funkcje społeczną - istnieją reguły prawne, które wyznaczają mu tę funkcję; normatywizm - prawo przedmiotowe jest tym samym czym podmiotowe, prawo podmiotowe to ma charakter ideologiczny, jest nazwaniem części przepisów prawa przedmiotowego)

---