Architektura Romańska i Gotycka

Romanizm objął Europę w XI i XII w. Budowle romańskie z zewnątrz charakteryzują portale z kolumienkami, małe galeryjki lub płytkie arkady oraz długie występy murów, wewnątrz kolebkowe lub krzyżowe sklepienia, niewielkie okna zamknięte półokrągłym łukiem. Przykładem są: opactwo w Paray-le Monial (1050), katedra w Durham (1133), katedra w Pizzie (XI w.) czy Krypta św. Leonarda w katedrze krakowskiej (1100).

Formy stylu romańskiego wytworzyły się na terenie dzisiejszej Francji i Włoch, a później przeniknęły do całej Europy, w tym i do Polski. Proces wykształcenia się ostatecznej formy stylu przebiegał w różnych krajach rozmaicie, a charakter obronny wyraˇnie wpłynął na ukształtowanie bryły , jej otworów i wież. Początkowo wznoszono kościoły jednonawowe, podłużne, następnie trójnawowe bazylikowe, o masywnych i surowych ścianach z kamienia wapiennego, piaskowca lub granitu. Gdy wykorzystywano cegłę była ona układana w sposób dwa wózki i główka. Kościół często posiadał dwie wieże, mające służyć do celów obronnych. Cechą charakterystyczną był fryz arkadowy, czyli poziomy, ozdobny pas składający się z szeregu małych arkad, biegnący pod okapem frontowych elewacji. Wejścia główne ozdabiano budując portale. Zarówno portale jak i kolumny wewnątrz budynków były bogato zdobione płaskorzeźbami. Nad portalem spotyka się często małe okno koliste - rozetę. Okna były bardzo małe, czasami ozdabiane witrażami.

1. Detale Architektoniczne

Okna Stosuje się małe , półkoliste przesklepione o rozglifionych ościeżach . W wyższych partiach murów stosuje się okna a dwudzielne. - biforia lub trójdzielne triforia . Okna okrągłe nazywa się rozetami Architekturę Romańską datujemy od końca X w. Do XII w. Materiałem budowlanym był kamień , palny, łupany, ciosany. Używano zaprawy wapiennej lub glinianej . Dachy niezbyt strome kryto łupkiem, dachówką ceramiczną lub blachą ołowianą. Szkło stosowano w postaci gomółek łączonych ołowiem

Sklepienia Romańskie : Kolebkowe , Łęki (gurt)

Drzwi są zdobione portalami schodkowymi uchodzącymi uskokami w głąb muru i baldachimowymi , wychodzącymi przed lico od muru. Półkolista przestrzeń po między nadprożami, a archiwaltą portalu, nazywa się tympanonem Okna : stosowane małe, pułkoliście przesklepione o rozglifionych ościeżach. W wyższych partiach murów stosowane okna dwudzielne - biforia lub trójdzielne triforia. Okrągłe okna Rozety .

W Średniowieczu kościoły są orientowane tz. że mają prezbiterium od strony wschodniej

System Wiązany : każdemu kwadratowi sklepienia nawy środkowej (główne) odpowiadają po 2 kwadraty sklepień naw bocznych. 2. Architektura Romańska w Europie :

Katedra Le Mans - I poł. XII w. Jest to kościół orientowany trójnawowy , bazylikowy , o sklepieniach w układzie wiązanym. Ma piecioprzęsłowy transept , prezbiterium otoczone, ambitem (przejściem) z wieńcem kaplic .

Klasztor w Cluny - XII w , kosćiół orientowany, bazylikowy, o trójnawowym przedsionkiem ( kruchtą) , pięcionawowym korpusem zachodnim , dwoma transeptami, prezbiterium z obejciem (Ambitem) całość otacza wieniec kaplic (apsyd) . Zburzony w czasie wlk. Reewolucji Francuskiej .

3. Rotundy i palentia

Palentium - Jest to romańska siedziba możnowładców zawierająca obiekt mieszkalny , dziedziniec z pomieszczeniami gospod oraz kaplica

Rotunda NMP koniec Xw, Część centralna , otoczona czterema symetrycznymi rozmieszczonymi apsydami i piąta niesymetryczna , zawierała schody na emporę lub zakrystię ,budowana z łupka , w sklepieniu okna widać nieporadność budowlaną

Rotunda Zamkowa w Cieszynie z I poł. XI w wykonana z kostki wapiennej , orientowana, z apsydą ołtarzową, w Części zachodniej znajduje się empora możnowładcza , Wejście na Emporę w grubości muru .

Rotunda w strzelnie II poł. XII w zkostki granitowej , wejście przez wieże , część nawowa jest rotundą ,prezbiterium na rzucie kwadrata

Kościół św. Andrzeja IV ćw XI w. W Krakowie : Od zachodu ma 2 wieże kwadratów e jedno przęsło nawy głównej z nawami bocznymi w układzie bazylikowym , transept oraz prezbiterium zakończono apsydą , Nad nawami bocznymi i między węzłami znajdują się empory. Kościół orientowany . Wykonany z kostki wapiennej , naroża i detal z piaskowca . W górnych partiach wież znajdują się biforia

Inowłódź - koniec XI w . - Kościół jednonawowy z empora zachodnią , orientowany . Od strony zachodniej ma emporę spartą na jednej kolumnie i dwóch przęsłach , sklepienia krzyżowe , otwarte triforiami na nawę . Schody na emporę w wieży w górnej partii wieży

Tum pod Łęcznicą - połowa XII w - Kś trójnawowy, kryty stropem (katedra) , układ bazylikowy z emporami , , nad nawami bocznymi , dwuprezbiterialny , ma dwie wysokie kwadratowe wieże i dwie okrągłe niskie wieże , pod jednym prezbiterium krypta, kś bez transeptu

ARCHITEKTURA ROMAŃSKA

Pod wpływem oddziaływania pozostałości kulturowych świata starożytnego, wpływów renesansu karolińskiego i dalekiej, ale konsekwentnie rozwijającej się architektury bizantyjskiej, w połączeniu z pierwiastkami ludowymi północy Europy ukształtował się we Francji nowy styl w architekturze zwany romańskim.

Rozwój romanizmu reprezentuje przede wszystkim architektura sakralna. Oprócz drewna, które stosowano również jako szkielet wypełniony cegłą, podstawowym materiałem budowlanym jest kamień. Używało się go w różnych formach : naturalnych otoczaków, ociosanych głazów, kostek ciosowych. Wystrój zewnętrzny tej architektury charakteryzuje przede wszystkim duża powściągliwość formy.

Mury budowli wznoszono z kamienia wapiennego, piaskowca lub granitu. Jednym z decydujących elementów kształtowania się sylwetki budowli sakralnej jest wieża. Najczęściej wznosi się nad pierwszymi przęsłami naw bocznych przy wejściu, a także przy absydzie z jednej lub dwóch stron. Sposoby przykrycia : sklepienie kolebkowe, sklepienie krzyżowe, strop pułapowy.

Przykłady

Kościół i Klasztor Cystersów w Wąchocku

Kościół Kolegiacki św. Piotra i Pawła w Kruszwicy

Kościół św. Mikołaja w Wysocicach

Kościół św. Andrzeja w Krakowie

STYL ROMAŃSKI

Romańska sztuka, styl w sztukach plastycznych rozwijający się w XI-XII w. w Europie (dzięki wyprawom krzyżowym zaznaczył też swą obecność na Bliskim Wschodzie) jako pierwszy powszechny kierunek sztuki średniowiecznej. Miał charakter głównie sakralny, a jego dokonania wiązały się przede wszystkim z działalnością zakonów, zwłaszcza benedyktynów i cystersów.

Sztuka romańska nawiązywała do sztuki poźnoantycznej (antyk), zapożyczając od niej poszczególne elementy (np. architektoniczne), lecz jej nie naśladowała. Była odbiciem ścisłej hierarchizacji stosunków społecznych i surowości w ujmowaniu spraw religii. Do jej upowszechnienia przyczynił się Kościół, jednoczący kulturowo narody ówczesnej Europy, i wzrost znaczenia władzy papieskiej.

ARCHITEKTURA

Architektura romańska operowała zrytmizowaną, wymierną przestrzenią dzięki zastosowaniu przęseł w budowlach stanowiących zespół geometrycznych brył wznoszonych z kamiennych ciosów. Najważniejszymi typami budowli były kościoły zakonne i pielgrzymkowe o geometrycznych, surowych formach, wieloczłonowe i zwarte.

W rzutach stosowano formy centralne (okrągłe i wieloboczne) oraz plan krzyża łacińskiego w typie poantycznej bazyliki z kryptą pod chórem, z jednym lub trzema portalami flankowanymi dwiema wieżami w części zachodniej, niekiedy też z parą wież na ramionach transeptu i wieżą na skrzyżowaniu naw.

W części wschodniej wznoszono 3, 5 lub 7 apsyd (typ benedyktyński) albo wieniec kaplic promienistych (kościoły pielgrzymkowe). Pod koniec XI w. rozwinięto różne systemy sklepienne tworzące grupy regionalne - sklepienia kolebkowe dominowały we Francji i w Hiszpanii, krzyżowo-żebrowe w Niemczech, kopułowe w południowo-zachodniej Francji, żebrowe we Włoszech. Oprócz sklepień i przęseł stosowanych w systemie wiązanym, do głównych elementów romańskiego wnętrza należały filary, arkady, empory, biforia i triforia.

RZEŹBA

Rzeźba romańska była przede wszystkim rzeźbą architektoniczną, wypełniała portale i tympanony, pokrywała głowice kolumn, trzony filarów oraz węgary. Prezentowała w prostej, ornamentalnej lub znakowej formie logiczne przesłanie dostępne dla ogółu wiernych. Przemawiała do nich wyrazistą, ostro zarysowaną i ekspresyjną formą, która odznaczała się hieratycznością przedstawień i charakterystycznymi, wydłużonymi proporcjami. Tematów dostarczał Stary i Nowy Testament oraz żywoty świętych. W ornamencie dominowała plecionka, częste były również motywy zwierzęce i roślinne symbolizujące m.in. walkę dobra

ze złem.

Malarstwo Romańskie malarstwo ścienne było również związane z architekturą - tworzyło wielkie kompozycje wypełniające apsydy bazylik i pokrywające ich sklepienia, płaskie i linearne, o ograniczonej skali barw (ochra żółta i czerwona, zieleń i błękit). W skryptoriach klasztornych Anglii, Francji, Niemiec i Austrii uprawiano malarstwo miniaturowe.

Malarstwo tablicowe rozkwitło w XIII w. we Włoszech (retabula). Kwitło też witrażownictwo, ewoluując od wyobrażeń świętych wypełniających całe okna do małych scen w kwaterach. Snycerstwo dostarczało krucyfiksów i posągów Marii z Dzieciątkiem, złotnictwo zaś krzyży, relikwiarzy i naczyń liturgicznych (na tym polu wyróżniała się Nadrenia).

Sztuka romańska rozwinęła się najpełniej we Francji, w obrębie jej szkół regionalnych działających na terenie Burgundii (Cluny, Autun, Vézelay), Owernii, Langwedocji, Prowansji, Poitou i Périgord, Île de France, Normandii. We Włoszech głównymi ośrodkami sztuki romańskiej były: Piza, Modena, Werona, Parma. W Hiszpanii: Santiago de Compostela, Zamora, Salamanca, León. W Niemczech: Trewir, Spira, Moguncja, Wormacja, Kolonia.

W Polsce sztukę romańską reprezentują np.: pierwsze katedry w Gnieźnie (1000), Płocku (1126-1141), Poznaniu (1050-1079), Krakowie (poświęcenie 1142), Wrocławiu (1149-1169), kolegiaty w Opatowie (ok. połowy XII w.), Tumie (ok. 1140-1161), Kruszwicy (1120-1140), klasztor w Tyńcu (2. połowy XI w.), kościół grodowy w Inowłodzu (1086).

Ważnym zabytkami polskiej sztuki romańskiej są również Drzwi Gnieźnieńskie (ok. 1170), pokryte płaskorzeźbami kolumny kościoła Św. Trójcy w Strzelnie (po 1175), portal i (częściowo) polichromia w kościele NMP w Czerwińsku nad Wisłą (XII w.).

Informacje ogólne

Architektura

Rodzaje sklepień

Rzeźba

Tympanon z kaplicy Vera Cruz w Segowii

Relief na chrzcielnicy w katedrze San Giovanni, Werona

Malarstwo

Romańskie malarstwo ścienne było również związane z architekturą - tworzyło wielkie kompozycje wypełniające apsydy bazylik i pokrywające ich sklepienia, płaskie i linearne, o ograniczonej skali barw (ochra żółta i czerwona, zieleń i błękit). W skryptoriach klasztornych Anglii, Francji, Niemiec i Austrii uprawiano malarstwo miniaturowe.

Architektura gotyku

Gotyk dzieli się na: wczesny (1144-1200), dojrzały (1200-1400) oraz późny (1400-1500). Za początek gotyku w historii sztuki przyjmuje się datę 11 VI 1144, kiedy to w St. Denis nastąpiło poświęcenie nowego chóru. W architekturze gotyku charakterystyczne są krzyżowo-żebrowe sklepienia i ostre łuki, znacznie wzrasta wysokość ówczesnych budowli. Przykładem są m.in.: katedra Notre Dame (1182), katedra w Reims (1210), katedra w Canterbury (1120), katedra w Mediolanie (XV w.), czy kościół Mariacki w Krakowie (XV w.).

1. KONSTRUKCJA GOTYCKA :

Powstała przez zespolenie :

-prostokątnego pola przekroju

-ostrołuku

-systemu przypór i łuków przyporowych

2. DETALE GOTYCKIE:

Materiały Budowlane : Rozpowszechniały się mury ceglane nie tynkowane o licach zdobionych ornamentem, o spiekanych na ciemny kolor cegłach

Maswerki: Wykonywane w kamieniu lub cegle , elementy geometryczne

Okna: Wysokie, duże szpiczaste n a górze, są dzielone na mniejsze płaszczyzny, bogate profile dzielimy na : ostrołukowe, rozety

Sklepienia gotyckie: - krzyżowo-żebrowe, - gwiaździste, - kryształowe sieciowe

Drzwi: Portale schodkowe, zamykane ostrołukowo, wzbogacone subtelnymi profilami i rzeźbą ,

3. GOTYCKIE KATEDRY EUROPEJSKIE

Notre Dame - Paryż . Zbudowany od połowy XII do połowy XIII w. Jest pięcionawowa, bazylikowa, orientowana, ma krótki transept, wydłużone prezbiterium, otoczona podwójnym ambitem, po między przyporami z czasem wybudowano kaplicę, elewację podzielona jest na 3 poziomy portali okien i i wież, cechuje ją równowaga elementów pionowych i poziomych

Beauvais (Bowe) - Wysokość wnętrza 50 m , początek budowy I poł. XIII w, wzniesiono prezbiterium którego , sklepienia runęły. Zwiększono ilość podpór , wzniesiono transept na którym budowę zakończono w XVI w

Katedra w Koloni . Początek budowy połowa XII w., prace zaczęto od prezbiterium , wzniesiono transept, rozpoczęto budowę od części nawowej

Walki religijne i polityka przerwały budowę w połowie XIX w przystąpiono do jednoczesnego ukączenia budowy i renowacji części istniejącej.

4. GOTYCKIE KATEDRY POLSKIE

Katedra wawelska pod wezwaniem Gerona z połowy XI w , orientowana , trójnawowa, bazylikowa, kryta stropem ; od zachodu dwie wieże , w ramionach transeptu empory pod prezbiterium , krypta sklepiona krzyżowo

Katedra św Wacława z przełomu XI i XII w , ma dwa prezbiteria, jest trójnawowa , bazylikowa, kryta strpem , miał dwie wieże cylindryczne i dwie kwadratowe,

Kryta pod prezbietrium zachonim oraz jedna z wież zostały inkastelowane w mury katedry zachdniej.

Katedra Wawelska Zbudowana w XIX w. Za panowania Kazimierza Łokietka i Kazimierza Wielkiego , jest trójnawowa, bazylkowana, zbudowana w systemie Krakowskim , ma trójprzęsłową nawę główną , krótki transept i cztery przęsła w prezbiterium , otoczonego obejściem, Na osi budowli znajduje się Kaplica Mariacka .

5. SYSTEMY KONSTRUKCJYJNE GOTYKU POLSKIEGO

Układ Halowy : Ma nawy zbliżonej wysokości , siły poziome w filarze międzynawowym równoważą się i przenosi on tylko obciążenie pionowe do ściany zewnętrznej na całej wysokości dostawiona jest przypora przenosząca obciążenia ukośne

System Krakowski: W kościele bazylikowym przypora wzmacniająca wysoką ścianę nawy głownej przebiega od wezgłowia jej sklepienia aż do fundamentu. W dolnej części chowa się pod dachami naw bocznych przylegając do filara międzynawowego

System gnieździński czyli z przyporami wiszącymi mają skarpy przyścienne wzmacniające górną część ścian nawy głównej, nieoparte na fundamencie leżą na łukach przyporowych nad sklepieniami naw bocznych

Informacje ogólne

Gotyk, styl w architekturze i sztukach plastycznych panujący w Europie w okresie dojrzałego i późnego średniowiecza. Stanowi szczytowe osiągnięcie kultury rycerskiej, mieszczańskiej a także dworskiej. Rozwijał się w kilku fazach od połowy XII w. i trwał do końca XV w. Nazwa gotyk pojawiła się w pismach L. Ghibertiego a następnie G. Vasariego jako negatywne określenie sztuki powstałej między sztuką romańską a renesansem, mylnie uważanej za wytwór barbarzyńskich Gotów odcinających się od tradycji antyku.

Sztuka gotycka powstała ok. 1140 we Francji i początkowo rozwijała się w rejonie Ile-de-France, od XIII w. objęła Europę Zachodnią (Francja, pn. Hiszpania), Europę Środkową (Niemcy, Szwajcaria, Czechy, Węgry, Polska), Europę południowo-północną, Włochy, na północy Anglię i południową część Skandynawii. Dzięki wyprawom krzyżowym dotarła na Cypr i na Bliski Wschód.

Cypr, Bella Pais, opactwo

Cypr, Famagusta, kościół Św. Mikołaja

Styl gotycki był przede wszystkim stylem sakralnym opartym na systemie myśli religijnej związanej ze scholastyką, jej zasadzie jedności i podporządkowania w traktowaniu świata jako tworu Bożego. Toteż jedną z podstawowych cech sztuki gotyckiej był uniwersalizm widoczny w obowiązującej wykładni podstawowych prawd wiary. Realizował ją język artystyczny operujący symbolem, alegorią, schematem i typem ikonograficznym.

Gotyk miał trzy fazy rozwojowe: wczesną (francuską primaire 1150-1200, angielską Early English 1175-1270, niemiecką Früchgotik 1230-1300, dojrzałą francuską rayonnant 1200-1250, angielską Dekorated Style 1270-1350, niemiecką Hochgotik 1300-1350, późną francuską flamboyant, angielską Perpendicular Style, niemiecką Spätgotik XVI/XVI w.).

Gotyk we Francji

W dziedzinie architektury styl gotycki wieńczy ciągłość rozwoju konstrukcji i systemu dekoracji architektonicznej. Dotychczasowe sklepienia romańskie (kolebkowe i krzyżowe) miały ograniczoną żywotność (widoczną w rozwarciu spoin i załamaniu zworników), aniżeli podobne fragmenty sklepień o łuku prostym podwyższonym. Toteż w Ile-de-France zaczęto konstruować ostrołukowe sklepienia z żebrami z którymi współpracuje system podpór obejmujący filary, szkarpy, łuki. Pozwoliło to na wprowadzenie systemu szkieletowego, zdjęcie części ciężaru ze ściany, znaczne jej podwyższenie oraz wprowadzenie dużych okien witrażowych.

Pierwszą budowlą gotycką był podparyski kościół Saint Denis zbudowany ok. 1140, dalszy rozwój wyznaczyły budowy katedr w Sens, Noyon, Paryżu, Laon, Chartres, Amiens, Beauvais. Typowa katedra francuska reprezentuje typ 3-nawowej (wyjątkowo 5), transeptowej bazyliki z półkolistym chórem z obejściem otoczonym wieńcem kaplic, z fasadą zachodnią 2-wieżową mającą zwykle 3 portale, nad którymi mieści się ogromna rozeta. Układ ścian wewnętrzny początkowo ma charakter 3-strefowy (Arkady, Empory, okna, a następnie 4-strefowy poprzez dodanie Trioforiów).

Architektura gotyku w Europie

Na gotyckiej architekturze Francji wzorowała się nieomal cała Europa, tworząca jednak lokalne odrębności, np. w Anglii dominował horyzontalizm i duża długość budowli, podwójne transepty oraz rozmaitość sklepień i wielkie przeszklone płaszczyzny. Najwspanialsze katedry angielskie zbudowano w Cantenbury (po 1174), Wells, Lincoln (po 1192), Salisbury. W konserwatywnych Włoszech, architektura gotycka nie stworzyła pełnego systemu zaledwie przejmując pewne elementy, jak sklepienie żebrowe. Nową koncepcję przestrzeni gotyckiej zrealizowano jednak w kościele św. Franciszka w Asyżu.

Wpływ gotyku najbardziej był widoczny we Florencji - wnętrze S. Maria Novella 1246, S. Maria del Fiore z 3-portalową fasadą typu francuskiego, ponadto kościół Santa Croce. Charakter zachodnioeuropejski otrzymała katedra mediolańska 1387 i fasada katedry w Orvieto. W Niemczech miało miejsce duże zróżnicowanie środowisk, główną rolę przypisuje się dominikanom, cystersom i zakonowi krzyżackiemu, zwłaszcza w zakresie architektury obronnej.

Architektura zakonna wykształciła typ miejskiego kościoła farnego, a w budownictwie klasztornym redukcję planów i zwarte proporcje. Kraje Rzeszy przejęły osiągnięcia francuskie, czego najwspanialszymi efektami są katedry w Kolonii, Ratyzbonie, Naumburgu. Francuski system gotyckiej budowli centralnej zrealizowano w Trewirze.

Architektura gotyku w Polsce

Osobne miejsce w architekturze gotyckiej miał nurt ceglany dominujący w północnej części Europy z wielobarwną dekoracją ceglaną i ażurowymi szczytami - katedra w Lubece 1261-1263, kościół św. Mikołaja w Stralsundzie.

W Polsce początki architektury gotyckiej wiążą się z działalnością budowlaną cystersów (Jędrzejów, Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) tworzące grupę małopolską opartą na wzorach burgundzkich. Pełne zastosowanie systemu gotyckiego nastąpiło w cysterskich kościołach na Śląsku: Lubiąż, Trzebnica.

Na południu w XIV w. łączono użycie cegły i kamienia dla elementów konstrukcyjnych oraz detalu, odrębność ta została zapoczątkowana budową katedry na Wawelu w 1320. Obok katedry w sylwecie średniowiecznego miasta zaznaczała się wieża ratuszowa, fortyfikacje z barbakanem (Carcassonne, Kraków), miejskie rezydencje rycerskie, sukiennice.

Rzeźba gotycka

Rzeźba gotycka miała charakter religijny o skomplikowanym programie ikonograficznym w układach typologicznych ze Starego i Nowego Testamentu. Jej ewolucja przebiegała od idealizmu poprzez realizm do dużej ekspresji. Początkowo była silnie związana z architekturą i skoncentrowana na portalach-głowicach, stopniowo nabierała samodzielności. Wprowadzono postać ludzką wielkości naturalnej przy filarach oraz do rzeźby nagrobnej. Najpopularniejsze tematy realizowane były zarówno w kamieniu, jak i polichromowanym drewnie. Stanowiły je: Pietà, krucyfiks, Madonna z Dzieciątkiem na ręku, Chrystus Bolesny.

Najwybitniejszymi twórcami byli: P. Parler, C. Sluter, M. Pacher, W. Stwosz, T. Riemensneider, N. Pisano.

Malarstwo w gotyku

Malarstwo gotyckie ścienne rozwijało się szczególnie we włoskiej Toskanii, gdzie szczytowymi przykładami są freski D.B. Giotta, który stworzył na przełomie XIII i XIV w. styl monumentalnego (monumentalizm) dramatyzmu oraz nową ikonografię świętych a zwłaszcza św. Franciszka z Asyżu. Malarstwo ścienne poza Włochami miało skromniejsze zastosowanie z powodu mniejszych powierzchni ścian przeznaczonych dotąd do dekoracji. Jego rolę przejęły wielkie barwne witraże - szklane obrazy, które stały się jednym z głównych elementów atmosfery estetycznej wnętrza gotyckiego. Najwybitniejszych przykładów dostarczyła północna Francja: Chartres, Bourges, oraz paryska St. Chapelle.

Jednocześnie rozkwitało malarstwo miniaturowe (miniatura), które zerwało z płaską linearną (linearyzm) stylizacją na rzecz ujęć przestrzennych. Główny ośrodek stanowił Paryż i szkoła burgundzka z ośrodkiem w Dijon (bracia Limburg).

Miniatury książkowe ewoluowały w kierunku realizmu, zapowiadając rozwój realistycznego malarstwa sztalugowego. Malarstwo tablicowe wyrażało się zwłaszcza w kompozycjach wieloskrzydłowych. We Włoszech rozwinął się styl narracyjny z wedutami i samodzielnym pejzażem Duccio di Buoninsegna, S. Martini. We Francji tworzył wielki J. Fouquet, a w Czechach Mistrz Teodoryk - twórca wizerunków świętych na zamku Karlstejnie oraz Mistrz z Trzebonii antycypujący tzw. styl piękny.

Największe znaczenie miało jednak malarstwo flamandzkie torujące drogę ku nowożytnemu realizmowi, stanowiące połączenie świata biblijnego z realiami współczesnymi o głębokich treściach religijnych i symbolicznych (M. Broederlam, R. Campin, H. van Eyck, J. van Eyck, H. van der Goes, H. Memling). W XV w. swą kulminację przeżyło malarstwo niemieckie z realizmem K. Witza i H. Pleydenwurfa, liryzmem S. Lochnera, ekspresjonizmem M. Grünewalda i wizjonerstwem wielkiej sztuki A. Dürera.

Rzemiosło gotyku

W dziedzinie rzemiosła artystycznego nastąpiło znaczne zwiększenie produkcji, co było wynikiem popularyzacji wzorników. Stąd pojawiło się zjawisko pewnej seryjności wytwarzania a czasem spadek jakości np. we francuskich reliefach z kości słoniowej. Produkcja podstawowa była związana z liturgią i wyposażeniem ołtarza. Stąd duża rola złotnictwa i emalierstwa, którego centrum stanowił Paryż, liczący w 1292 116 złotników, dużą rolę nadal odgrywały warsztaty w Limoges.

Wśród sprzętów liturgicznych nowość stanowiły monstrancje (wprowadzenie święta Bożego Ciała w 1246), szerzący się kult relikwii zwłaszcza Krzyża św. spopularyzowały się relikwiarze. Jednocześnie kwitło tkactwo i hafciarstwo w takich centrach jak: Florencja, Paryż, Londyn, w XV w. Arras i Tournai, w końcu w. XV Bruksela.

W brązownictwie szczególną sławą cieszyły się chrzcielnice, płyty nagrobne i inne przedmioty wykonywane w XV w. w norymberskiej pracowni Vischerów.

POLSKA SZTUKA GOTYCKA

Rzeźba

Początki rzeźby gotyckiej miały - podobnie jak architektura - miejsce we Francji, w połowie wieku XII, i wiązały się przede wszystkim ze stworzeniem nowej koncepcji ideowo-plastycznej potrójnego portalu w Chartres. Nowy program ideowy stał się powodem wykształcenia nowych środków wyrazu, niezbędnych dla sztuki zmie-rzającej, choć powoli, ku naturalizmowi. Dla tego okresu pomocnicze znaczenie miało sięgnięcie w końcu XII wieku do sztuki antyku. Na terenie środkowej Europy nowy styl kształtował się głównie w drugiej ćwierci XIII wieku; pod silnym wpływem Francji formowała się sztuka tak zwanej klasy rycerskiej, cechująca się umiejętnością odtwarzania postaci ludzkiej w pełni jej życia psychofizycznego, obrazowania scen dramatycznych wraz z psychicznymi związkami łączącymi ich bohaterów, i ich reakcjami uczuciowymi; pojawiła się też znajomość współczesnych realiów. Podstawowe znaczenie miały uprzednio opisane przemiany w zakresie światopoglądu chrześcijańskiego. Świat wyobrażeń religijnych ukazywany był teraz poprzez świat człowieka i przyrody. Dla sztuki oznaczało to przyznanie przewagi obrazowi nad symbolem, a czasem złączenie symbolu z przedstawieniem realnego świata.

Rzeźba gotycka charakteryzuje się nowym formowaniem tworzywa plastycznego. Romanizm operował zwartą bryłą, skubizowaną, nie rozczłonowaną wewnętrznie i artykułowaną powierzchownie płytkim rytem. Rzeźbiarz gotycki, przeciwnie, operuje bryłą silnie zróżnicowaną plastycznie, wszystkie podstawowe elementy przedstawienia kształtują formy plastyczne - linia ma jedynie uzupełniające znaczenie.

Podstawowym materiałem rzeźby gotyckiej w Polsce był kamień a później drewno, zyskujące w końcu XIV wieku przewagę nad kamieniem; w pewnych środowiskach i okresach używano także sztucznego kamienia. Zmiany tworzywa nie wynikały tylko z jego obiektywnych wartości - decydował o tym głównie rodzaj i przeznaczenie dzieła, organizacja produkcji.

W okresie wcześniejszym, gdy zasadnicze znaczenie miała rzeźba architektoniczna i nagrobkowa, gdy produkcja rzeźbiarska związana była ze strzechami budowlano-kamieniarskimi i służyła głównie wznoszeniu dzieła architektonicznego - dominował kamień. W dobie późnego gotyku, gdy twórczość rzeźbiarska związana była silniej z miastami, rozwijała się w obrębie cechów, a głównym jej przedmiotem stały się ołtarze - zaczęło dominować drewno jako materiał łatwiej dostępny, umożliwiający szybką pracę i lepiej nadający się do wytworzenia ołtarzy szafiastych. Brąz spotykamy głównie - choć nie wyłącznie - w rzeźbach importowanych.

W dobie gotyku rzeźba drewniana, także kamienna, z reguły pokryta była polichromią. W praktyce zatem każde dzieło rzeźbiarskie było równocześnie dziełem malarskim. Wyjątek stanowiły rzeźby wykonane w brązie.

Rzeźba była związana zawsze z architekturą. Chronologicznie na czoło wysuwała się tak zwana rzeźba architektoniczna, stanowiąca nieodłączną część architektury. Były to detale konstrukcyjne - kapitele, wsporniki i zworniki sklepienne, oraz dekoracja rzeźbiarska, jak na przykład rzeźby tympanonów portalowych, fryzy figuralne, ornamentalne itp. Początkowo ściśle związana z detalem architektonicznym, na którym występowała, z czasem usamodzielniła się; detal architektoniczny stał się niejako pretekstem dla występowania rzeźby, komponowanej swobodnie, według praw kompozycji rzeźbiarskich, a nawet architektonicznych.

Drugim rodzajem rzeźby były dzieła stanowiące wystrój wnętrz kościelnych: ołtarze, sakramentaria, chrzcielnice - dzieła funkcjonalnie związane z kultem, konieczne w każdej świątyni, stanowiące jednak - w stosunku do rzeźby architek-tonicznej - bardziej samodzielne wypowiedzi artystyczne. Do wystroju kościołów należały także pojedyncze przedstawienia kultowe lub całe cykle, umieszczane na przykład na filarach.

Osobną pozycję stanowiły pomniki nagrobne, częste w Polsce zwłaszcza od XIV wieku. Miały one znaczenie nie tylko religijne, ale także świeckie, a nawet polityczne. Do wznoszenia licznych pomników nagrobkowych przyczynił się walnie rozwój liturgii za zmarłych.

Znaczenie rzeźby było ogromne. Pełny model wyposażenia rzeźbiarskiego oznaczał jej występowanie w portalach, filarach i sklepieniu, także w obramieniach okien. Gdy do tego jeszcze dodamy liczne ołtarze, nagrobki, epitafia, monumentalne niekiedy sakramentaria i chrzcielnice - możemy sobie w pełni uprzytomnić pierwotną rolę rzeźby.

Rzeźba występowała oczywiście także w architekturze świeckiej, we wnętrzach i na elewacjach zamków i ratuszy, także w kamienicach mieszczańskich. Tego rodzaju dzieł było jednak mniej, a zachowały się zupełnie nieliczne. Rzeźba pełniła w nich nie tylko religijne funkcje, treść przedstawień miała często charakter laicki. Należy jednak pamiętać, że religia stanowiła w średniowieczu uniwersalny system światopoglądowy, obejmujący także wszelkie sprawy doczesne; podział na sferę religijną i świecką nie istniał w tym sensie, jaki utrwalił się od czasów nowożytnych.

Zasadniczym zadaniem ideowym rzeźby gotyckiej był udział w głoszeniu prawd wiary i pomoc w praktyce życia religijnego. Przemiany w tej warstwie ideowej rzutowały na kształt dzieł rzeźbiarskich - również zresztą malarskich. Okres gotyku w Polsce odznaczał się silnym rozwojem mistycyzmu i prywatnej dewocji, powstawały zatem dzieła służące tym celom, wyrażające bardziej osobisty, uczuciowy stosunek człowieka do Boga. Był to równocześnie okres rozkwitu kultu Marii - stąd niebywała ilość i rożnorodność dzieł o tematyce maryjnej, oraz narastającego kultu świętych.

Istniała także sztuka świecka, w szczególności związana z polityką królów czy książąt, z rozwijającym się samorządem miast. Treści świeckie przenikały do dzieł w zasadzie religijnych, czego najlepszym przykładem są idee polityczne czytelne w nagrobkach władców czy programy heraldyczne znajdujące swe odbicie w zwornikach sklepiennych kościołów. W rzadko występujących dziełach, w pełni świeckich, rozwijana była tematyka rodzajowa i obyczajowa, również i ona przenikała do przedstawień ściśle religijnych: sceny z życia św. Jerzego czy św. Marcina, mogłyby stanowić ilustrację eposów rycerskich, a obrazy Świętej Rodziny, zwłaszcza w wieku XV, stawały się równocześnie wizerunkiem wielu rodzin mieszczańskich.

Pierwsze dzieła gotyckiej rzeźby w Polsce nie wyrastały z tradycji miejscowej - w epoce późnego romanizmu jedynie w środowisku cysterskim notujemy bardziej ożywioną działalność w zakresie rzeźby architektonicznej. Powstające w drugiej i trzeciej ćwierci wieku XIII nieliczne dzieła rzeźbiarskie zawdzięczały swe powstanie odosobnionym inicjatywom, nie świadczą o istnieniu środowisk artystycznych. Te ukształtowały się dopiero w wieku XIV. [..

Wit Stwosz w Krakowie

[...] Pojawienie się w Krakowie Wita Stosza nadało temu miastu znaczenie centrum rzeźbiarskiego dla całej Polski. Przedkrakowski okres Stosza jest nam zupełnie nieznany - pewne jest jednak, że przybył jako rzeźbiarz wykształcony w środowisku południowych Niemiec i Austrii. Znana mu była twórczość wędrującego poprzez całą Europę niderlandczyka, Mikołaja z Lejdy, malarstwo Rogera van der Weyden, sztychy Martina Schongauera. Ołtarz Mariacki (1477-1489), monumentalny pentaptyk, jest wynikiem tej właśnie wiedzy, ale przede wszystkim oryginalnym utworem genialnego artysty - rzeźbiarza i malarza, a zarazem zdolnego organizatora, działającego na zlecenie świadomego ideowo środowiska mieszczańskich fundatorów. Otwarta szafa ukazuje cykl Radości Maryi - od Zwiastowania do Zesłania Ducha na skrzydłach, z wielką sceną Zaśnięcia pośrodku, z Wniebowzięciem i Koronacją w asyście św. Wojciecha i św. Stanisława powyżej. Przy zamknięciu skrzydeł ukazuje się dwanaście scen Boleści Marii - od Zwiastowania Joachimowi o poczęciu Marii, poprzez jej życie, życie Chrystusa, do Spotkania Jezusa i Magdaleny po Zmartwychwstanie. Ołtarz stanowi podsumowanie ówczesnej teologii maryjnej, ale równocześnie jest wyrazem światopoglądu współczesnego mieszczaństwa. Monumentalność całości, sceniczna teatralność głównego przedstawienia, realizm szczegółów anatomii i rekwizytów, dramatyzm akcji, wiedza botaniczna i medyczna, łączą się z dynamiką stylu ujęcia postaci i z dekoracyjnością rzeźbiarską i malarską, z wirtuozerią snycerską. Poprzez wszystko przebijał współczesny świat wyobrażeń mieszczańskich, które decydowały o wypełnieniu wnętrz współczesnymi sprzętami, o wprowadzeniu do dyskusji uczonych w Piśmie znanych osobistości krakowskich, na przykład Kallimacha, o piętnowaniu oprawców znamionami chorób wenerycznych, o tworzeniu obrazów zgodnych swym zewnętrznym wyglądem i warstwą duchową ze stanem rzeczy późnego wieku XV.

Około roku 1491 tworzy Stosz kamienny Krucyfiks dla kościoła Mariackiego, w którym zaprezentował znacznie dojrzalsze studium anatomii, a przede wszystkim obraz głębokiego cierpienia umęczonego człowieka. Około roku 1492 powstał pomnik nagrobny Kazimierza Jagiellończyka - kolejny z cyklu pomników wawelskich z nader bogatym programem. Rozpięty nad tumbą baldachim, który wieńczył niegdyś figurki świętych, ze scenami z Dzieła Stworzenia i Odkupienia na kapitelach, symbolizował niebo, pod którym spoczywa postać króla, ujęta w całość niezwykle dramatycznie, z twarzą niemal portretową, przenikniętą cierpieniem zmagającego się ze śmiercią człowieka. Na bokach tumby, obok herbów Królestwa siedzą opłakujący króla przedstawiciele czterech stanów społecznych, dając wyraz powszechnego żalu po zmarłym monarsze, prowadzącym za życia politykę równowagi społecznej, propagowanej w słynnych Radach królewskiego sekretarza, Filipa Kallimacha.

Kolejno powstawały następne dzieła Stosza: nagrobek dla biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, w Gnieźnie, dla biskupa Piotra z Bnina, we Włocławku, grupa Św. Anny Samotrzeciej, wreszcie szczególnie interesujące epitafium Kallimacha, odlane w pracowni Vischerów, w którym w miejsce sceny religijnej pojawia się przedstawienie uczonego sekretarza w jego pracowni.

O artystycznym talencie Stosza świadczy nie tylko manualna biegłość, osiągająca zresztą w jego dziełach poziom wirtuozowski. Nie tylko siła wizji plastycznej, która umożliwiła mu stworzenie niezwykłego theatrum w ołtarzu Mariackim, a równocześ-nie wyraziła się w swobodnie komponowanych, pełnych ekspresyjnego ruchu i głębi duchowego wyrazu małych figurkach proroków, umieszczonych na marginesie, w otoku sceny głównej. Przede wszystkim może realizm jego sztuki, rozumiany jako dostosowanie jej do potrzeb czasu, do mentalności środowiska, dla którego była tworzona. Dzięki temu właśnie ołtarz Mariacki jest równocześnie hymnem maryjnym i eposem mieszczańskim, postać Kazimierza Jagiellończyka tchnie majestatem władzy królewskiej, ale i przeraża właściwym losowi każdego człowieka dylematem życia i śmierci, a epitafium Kallimacha jest właściwie bezprecedensowym po tej stronie Alp obrazem z codziennego życia uczonego, polityka, humanisty. [...]

Malarstwo i grafika

Malarstwo w dobie gotyku rozwijało się na terenie Polski równolegle do architektury i rzeźby; mniejsza liczba zabytków z XIII i początków XIV wieku spowodowana jest zapewne późniejszymi zniszczeniami, zwłaszcza malarstwa ściennego. Także nasza znajomość istniejących zasobów malarstwa książkowego jest jeszcze bardzo mała.

Malarstwo gotyckie dzieli się na kilka rodzajów, różniących się techniką, przeznaczeniem i funkcją. Malarstwo książkowe występuje przez cały okres gotyku. Księgi liturgiczne były jednak często importowane, a równocześnie dostępne głównie duchowieństwu. Natomiast iluminacje stanowiły często ważny łącznik między odległymi nawet środowiskami artystycznymi i były wzorem dla innych rodzajów malarstwa, a także rzeźby. Iluminacje powstawały początkowo głównie w skryptoriach klasztornych. Jednak w wieku XIV coraz częściej stwierdzamy wykonywanie kodeksów na zamówienie feudałów świeckich, przez pisarzy i malarzy pozostających na ich usługach i zapewne pracujących na dworach. Były to zwykle żywoty świętych, modlitewniki, ale także księgi liturgiczne. Iluminacje wykonywane były, jak całe księgi, na pergaminie lub papierze techniką wodną, przy użyciu farb kryjących lub rysowane piórkiem, i często lawowane. Składały się na nie przedstawienia figuralne, ilustrujące tekst, wykonywane często przy użyciu płatkowego złota, nie pozbawione znaczeń symbolicznych, umieszczane w tekście, na przykład ozdoby inicjałów, lub na marginesie karty.

Malarstwo ścienne związane było ściśle z architekturą. Miało różny charakter: czysto dekoracyjny, jak polichromia w węższym znaczeniu, czyli nadanie barwy elementom architektonicznym lub też pokrycie ich motywami ornamentalnymi. Znany był na przykład zwyczaj malowania wątku ceglanego na murze pokrytym cienką warstwą tynku. Znaczenie polichromii, wyjątkowo tylko zachowanej, było ogromne - decydowała ona o ostatecznym wyrazie wnętrza. Odrębny rodzaj stanowiło figuralne malarstwo ścienne. Były to zwykle większe cykle, malowane zwłaszcza na ścianach prezbiterium, także naw czy w krużgankach klasztornych. W wieku XIV i XV pojawiły się pojedyncze sceny, umieszczane także na filarach. Były to często obrazy wotywne lub epitafijne, powstające na prywatne zamówienie. Malowidła ścienne wykonywane były na specjalnie przygotowanym tynku - mokrym (al fresco) lub też suchym (al secco), także temperą. Malowanie na świeżym tynku zapewniało większą trwałość malowidłu, gdyż pigment wnikał w podłoże, w Polsce jednak najczęściej stosowano technikę "na sucho".

Malarstwo witrażowe stanowiło niezwykle ważny składnik wystroju gotyckiej architektury. Wiązało się to z wielkością otworów okiennych i pozwalało na świadome operowanie wprowadzonym do wnętrza kolorowym światłem. Była to zasadnicza funkcja artystyczna witraży, bez względu na to, czy miały one charakter czysto ornamentalny, czy figuralny. Technika witrażowa (polegająca na przycinaniu, odpowiednich do rysunku ornamentu czy przedmiotu przedstawienia, kawałków barwnego szkła, oprawianego następnie w ołów) w znacznym stopniu warunkowała artystyczną formę dzieła, choć pewną rolę odgrywał tu rysunek uzupełniający. Syntetyczność i sumaryczność form malarstwa witrażowego była zmienna, zwłaszcza we wcześniejszym okresie. W witrażach, umieszczanych zwykle daleko od oka widza, istotne znaczenie miała wielkość przedstawień, decydująca o ich czytelności. Często jednak witraże złożone były z motywów małych rozmiarów, z drobnych scenek figuralnych uwikłanych w bogatym ornamencie - ich czytelność w normalnych warunkach ekspozycyjnych była minimalna.

Malarstwo deskowe, zwane też tablicowym lub sztalugowym, było właściwie jedynym samodzielnym rodzajem malarstwa, choć praktycznie najczęściej wchodziło w skład większej całości, jaką stanowił ołtarz, przeznaczony do określonego wnętrza. Właściwie samodzielne były dopiero epitafia, pojawiające się u nas w samym końcu XIV wieku. Malarstwo deskowe było z reguły malarstwem figuralnym, zarówno gdy przedstawiało - wyjątkowo - pojedyncze postacie, zespoły postaci, sceny czy całe cykle. Nazwa jego pochodzi od podłoża, na którym, na warstwie gruntu, umieszczano właściwe malowidło. Podłożem tym była deska, u nas zwykle lipowa. Malowano techniką temperową. Warstwa pigmentu była nieprzepuszczająca. Malowidło uzupełniały laserunki, nakładane cienką i częściowo przepuszczającą warstwą, a całość pokrywano dla zabezpieczenia werniksem.

Z malarstwem łączył się rysunek i grafika. Rysunek nie uzyskał w dobie gotyku znaczenia samodzielnej gałęzi sztuki - z wyjątkiem iluminacji. Pełni natomiast istotne funkcje jako technika utrwalania projektów malarskich, rzeźbiarskich i architek-tonicznych. Grafika, której podstawową cechą była możliwość powielania odbitek, pełniła różne funkcje. Najwcześniej rozwinął się drzeworyt jako technika ilustracyjna. Bardziej precyzyjne miedzioryty służyły początkowo głównie do powielania wzorów na potrzeby malarstwa czy rzeźby. Całkowicie samodzielne cykle graficzne powstały dopiero w późnym wieku XV, jednak nie w Polsce. Docierały tu natomiast i wykorzystywane były przez miejscowych artystów. Znaczenie grafiki niderlandzkiej i niemieckiej dla kształtowania się końcowej fazy malarstwa gotyckiego w Polsce było ogromne.

Malarstwo gotyckie powstawało przede wszystkim na zamówienia kościelne, bez względu na to, kto był bezpośrednim fundatorem. Stąd jego tematyka była początkowo niemal wyłącznie religijna. Malarstwo o tematyce świeckiej, dworskiej czy rycerskiej było wyjątkowym zjawiskiem, choć i u nas znano je od początku wieku XIV. Samodzielne malarstwo portretowe nie istniało. Pojawiały się natomiast przedstawienia fundatorów na obrazach ołtarzowych, w obrębie malowideł ściennych, a także - w większym stopniu mając charakter portretowy - na epitafiach. [...]

Zdjęcie z krzyża z Chomranic

Szczególne miejsce zajmuje Zdjęcie z krzyża z Chomranic (ok. 1440). Wyraźne są tam reminiscencje malarstwa sieneńskiego, z właściwymi mu typami postaci i delikatnym światłocieniem, uderza ono jednak przede wszystkim wyraźnym linearyzmem, a równocześnie znakomitym kolorytem, umiejętnością odtwarzania - mimo całej konwencjonalności - stanów duchowych, o znamiennej, statycznej ekspresji, opartej na spokojnym, pełnym znaczenia geście czy postawie postaci, tak charakterys-tycznych dla malarstwa włoskiego. W dziele tym nie widać najmniejszej chęci przetłumaczenia biblijnej historii na obraz współczesnego życia - zarówno dworskiego, jak i mieszczańskiego.

Obraz z Chomranic wywarł silny wpływ na wiele dzieł małopolskich, jak na przykład Opłakiwanie z Żywca czy Czarnego Potoku.

RZEŹBA GOTYCKA

Pozwólcie, że Wam przedstawimy pana Ekkehardta, fundatora katedry w Naumburgu (Niemcy) i jego żonę Utę. Są to postacie bardzo "sędziwe", ale kiedy patrzą ku nam w zamyśleniu spod ściany wnętrza "swojej " katedry, zdaje się jakby przepadło gdzieś owe siedemset kilkadziesiąt lat, odkąd gotycki rzeźbiarz wykuł je w kamieniu. Są to wyrzeźbione portrety rzeczywiście istniejacych świeckich ludzi, wykonane realistycznie, to znaczy zgodnie z prawdziwym wyglądem modeli.

Tak przedstawionych postaci świeckich w rzeźbie gotyku jest znacznie więcej. Stoją one swobodniej niż figury romańskie, po prostu jak ludzie, którzy na chwilę przystanęli, by zaraz ruszyć dalej. A tam gdzie występują tłumnie, np. w rzeźbionych opowieściach umieszczonych w tympanonach portali, przyjmują rozmaite pozy, zgodnie z naturalnymi układami ciała żywego człowieka. Do sztuki kościelnej powoli zaczęło przenikać życie codzienne.

Prócz rzeźb kamiennych poczyna rozwijać się bujnie rzeźba drewniana, malowana wielobarwnie (polichromowana) Są to pojedyncze figury, a także wielkie ołtarze wypełnione tłumami postaci.

Powstają niezmiernie piękne drewniane rzeźby nazywane "Pięknymi Madonnami". Jest to stojąca postać Matki Boskiej z Dzieciątkiem na ręku. Zamyślona twarz Madonny o wysokim, jasnym czole tchnie łagodnością i słodyczą. Głowę jej wieńczy korona, z ramion spływa miękkimi fałdami długi płaszcz. Charakterystyczny układ jej korpusu przypomina trochę kształt litery "S". Układ taki nazywamy kontrapostem gotyckim. W kontrapoście gotyckim chodzi o wywołanie wrażenia równowagi: ciężar dzieciątka na ramieniu Madonny zrównoważony jest lekkim odchyleniem górnej części jej korpusu w przeciwną stronę.

Mówiąc o gotyckiej rzeźbie drewnianej nie możemy pominąć ołtarzy, Należą one do największych, najbardziej skomplikowanych dzieł rzeźbiarskich gotyku. Ołtarz taki ma zwykle kształt jak gdyby płytkiej szafy, na którą składa się duża, lekko zagłębiona część centralna oraz para lub dwie pary skrzydeł, zwykle zamykanych po zakończeniu nabożeństwa. Przy jednej parze skrzydeł całość składa się więc z trzech części tzw.tryptyk,przy dwóch parach - z pięciu tzw. pentaptyk,który należy do ołtarzy wieloskrzydłowych, tzw. poliptyków. W części środkowej mieści się zwykle kompozycja rzeźbiarska, a na skrzydłach - rzeźby lub malowidła. Po zamknięciu szafy ołtarza - ujawniają się nowe kompozycje malarskie lub rzeźbiarskie umieszczone na odwrotnej stronie skrzydeł. W rzeźbach i malowidłach ołtarza przedstawiano sceny z Nowego Testamentu oraz z żywotów świętnych i męczenników.

Najwspanialszym ołtarzem gotyckim w Polsce, a także jednym z najpiększych w Europie - jest ołtarz Wita Stwosza ( 1447-1533) w kościele Mariackim w Krakowie.

MALARSTWO GOTYCKIE

Prócz obrazów nierozerwalnie związanych z ołtarzem, w okresie gotyku po raz pierwszy w dziejach rozpowszechnił się obraz niezależny, umieszczany na ścianach kościoła. Obraz taki malowano nie na płótnie, jak to czyni się dzisiaj, lecz na desce (tzw. obraz tablicowy) farbami temperowymi, których barwniki rozprowadzane były na ogół białkiem kurzego jaja.

Tematami obrazów gotyckich były nadal przede wszystkim sceny z Nowego Testamentu: życie Chrystusa, Marii, a także sceny z życia świętych i męczenników za wiarę. Zaczęły się jednak pojawiać także obrazy o tematyce całkiem świeckiej.

Malarstwo różnych krajów, np. Niemiec, Francji, Czech, Polski, a także obrazy z różnych warsztatów malarskich działających w tych krajach wykazują znaczne odmiany. Na tych różnicach polega właśnie bogactwo, różnorodność sztuki. Ale były naturalnie i podobieństwa pozwalające zaliczyć wszystkie te dzieła do wspólnego stylu gotyckiego.

Pierwszą cechą odróżniającą malarstwo gotyckie od romańskiego jest usiłowanie pokazania człowieka takim, jaki jest naprawdę. Wiemy, że postać człowieka jest trójwymiarowa, zajmuje nieco miejsca w przestrzeni. Malarze czasów romańskich nie posiedli jeszcze wprawy w ukazywaniu tej przestrzenności. Dzięki opanowaniu przez malarzy gotyku podstaw techniki światłocienia, postaci na ich obrazach zyskują trójwymiarowość, sprawiając wrażenie jakby występowały z tła.

Cóż jeszcze wiemy o człowieku? To na przykład, że ludzie różnią się między sobą figurą, proporcjami ciała, rysami twarzy. Różnice te przez malarzy epoki romańskiej na ogół były pomijane. Malarze gotyku nie tylko je uwzględniają, lecz - co więcej - w wyrazie twarzy, w odpowiedniej gestykulacji starają się ukazywać prawdziwe przeżycia człowieka: radość, rozpacz, strach, gniew.

I wreszcie: człowiek rzeczywisty zawsze "gdzieś się znajduje", w jakimś wnętrzu lub pośród przyrody, zawsze "coś go otacza". Malarze romańscy ukazując swoje boskie istoty widzieli je "królujące w niebie". Umieszczali więc Boga i świętych na pustym, niekiedy złotym, czasem w inny sposób ozdobionym tle, często w otoczeniu aniołów. Tylko w scenach opisywanych w Starym i Nowym Testamencie jako dziejące się na ziemi pokazywali czasem jakieś drzewko, górkę, budynek, sprzęt...

W obrazach gotyckich, w miarę budzącego się zainteresowania malarzy światem, który ich otacza, złote tło wypierane jest stopniowo przez pejzaż o rodzimej roślinności lub wnętrze wyposażone w sprzęty i przedmioty bynajmniej nie wymyślone, lecz takie jakich wówczas naprawdę używano tutaj więc, podobnie jak w gotyckiej rzeźbie, wkracza życie codzienne, a postacie z kart Nowego Testamentu, pokazywane w zwykłym, często swojskim otoczeniu, nabierają cech ludzkich, często swojskim otoczeniu, nabierają cech ludzkich, zdają się mniej oddalone i niedosiężne.

GOTYK (STYL GOTYCKI) - styl w architekturze, malarstwie i rzeźbie średniowiecza. Sztuka gotycka powstała ok. 1140 we Francji i początkowo rozwijała się w rejonie Ile-de-France, od XIII w. objęła Europę Zachodnią (Francja, pn. Hiszpania), Europę Środkową (Niemcy, Szwajcaria, Czechy, Węgry, Polska), Europę południowo-północną, Włochy, na północy Anglię i południową część Skandynawii. Dzięki wyprawom krzyżowym dotarła na Cypr i na Bliski Wschód. Pierwsze elementy gotyku pojawiły się w budownictwie sakralnym, gdy rozwój wiedzy i umiejętności architektów doprowadził do opracowania takich konstrukcji, w których ściany przestały być podstawowym elementem nośnym budowli. Główny ciężar sklepienia został rozłożony na żebra, przypory przyścienne i filary. Dzięki temu stało się możliwe wznoszenie budynków coraz wyższych, o znacznie cieńszych niż do tej pory ścianach, z wielkimi oknami.

ARCHITEKTURA GOTYCKA

Architektura gotycka jest ostatnim stylem budownictwa w średniowieczu, jej rozwój przypada na okres dojrzałego, późnego średniowiecza.

Styl ten ukształtował się we Francji w poł. XII w., a już pod koniec stulecia pojawił się w budownictwie angielskim.

Architektura ta odegrała dużą rolę w rozwoju budownictwa. Gotyk stosuje w swoich rozwiązaniach inne metody od wzorów klasycznych, lecz wkrótce osiąga najwyższy poziom techniki konstrukcyjnej. śmiałe, lekkie i strzeliste konstrukcje o wnętrzach przestrzennych zastąpiły dotychczasowe ciężkie i masywne budowle.

Stosowanie zróżnicowanych układów przestrzenno-bazylikowych i halowych, dało różne możliwości w kształtowaniu wnętrz.

Zasadnicze cechy gotyku :

zdecydowane wyodrębnienie elementów konstrukcyjnych

lekkość sklepienia i jego konstrukcja

zapewnienie stateczności

możliwość dobrego oświetlenia

znaczne uproszczenie rzutu.

Materiałem budowlanym, z którego wykonywano ściany, zależnie od warunków miejscowych, była cegła palona i kamień ciosowy. Na północy Europy budowano przeważnie z cegły, na południu z kamienia. Bogate detale architektoniczne w okresie gotyku wycinano z kamienia. Powszechnie już stosowany łuk prosty pozwalał na łatwe przekazywanie sił ze sklepień na podpory.

Gotyk. Architektura. Gotyk pojawił się w P. w pocz. XIII w. Okresem największego rozkwitu byty czasy Kazimierza W. i Kazimierza Jagiellończyka, które należą do najświetniejszych w sztuce polskiej. Sztukę popierał król, duchowieństwo (J. Długosz, Jakub z Sienna i in.), szlachta i patrycjat miejski. W ciągu XIV w. obok sztuki dworskiej ukształtowała się sztuka mieszczańska, której rozkwit był związany z rozwojem miast. Najżywszy ruch artystyczny ogarnął Małopolskę z Krakowem i Śląsk. W poszczególnych regionach P. gotyk przybierał lokalne formy, co się zaznaczyło np. w stosowaniu różnych materiałów; na Śląsku i w Małopolsce budowano z cegły (stosując kamień w częściach konstrukcyjnych i dekoracyjnych), a czasem z kamienia (Strzegom); na Mazowszu, Pomorzu i w Wielkopolsce używano prawie wyłącznie cegły. Formy gotyckie rozpowszechniały od ok. poł. XIII w. zakony żebrzące, związane z miastami. Wznoszone przez nie ceglane kościoły miały plany krzyżowo-centralne (franciszkański w Krakowie), częściej zaś wydłużone dzięki jednonawowym korpusom i prostokątnym prezbiteriom (Nowy Korczyn, Zawichost, pierwotny kościół Dominikanów w Krakowie). Duże znaczenie dla rozwoju architektury pol. miał Śląsk. W XIII (od 1244) i XIV w. wzniesiono nową katedrę wrocławską, o trójnawowym korpusie bazylikowym z 2-wieżową fasadą i prostokątnym prezbiterium z ambitem. Rozpowszechniły się także kościoły halowe, których najstarszym przykładem jest dwunawowy kościół w Ziębicach z XIII w. Trójnawowe kościoły halowe wznoszono w ciągu XIII w. w Małopolsce i Wielkopolsce, ale przeważały bazyliki oraz prowincjonalne budowle jednonawowe.

W ciągu XIV w. skrystalizował się krakowski system konstrukcyjny zwany filarowo- skarpowym ( przyporowy system), występujący gł. w kościołach Krakowa: Mariackim, Bożego Ciała, św. Katarzyny i w katedrze wawelskiej. Do katedry wawelskiej, rozpoczętej 1322 i wzorowanej na wrocławskiej, dobudowano od wsch. strony kaplicę Mariacką ze sklepieniem trójdzielnym. Sklepienie takie wcześniej przyjęło się na Śląsku (Wrocław), a w Małopolsce stosowano je także w kościołach dwunawowych (Chybice, Kurzelów, Wiślica). Kościoły typu krakowskiego, zazwyczaj wieżowe, miały trójnawowy korpus bazylikowy i wydłużone, trójbocznie zamknięte prezbiterium. Obok takich kościołów powstawały kościoły halowe (Olkusz, Sandomierz, katedra lwowska), wieżowe lub bezwieżowe. Wznoszono też budowle sakralne i świeckie ze sklepieniem wspartym na centralnym filarze (zamek na Wawelu, krakowski kościół Św. Krzyża, kaplica zamkowa w Lublinie). Okazałe bazyliki śląski (św. Marii Magdaleny, św. Elżbiety i Bożego Ciała we Wrocławiu, kościoły w Strzegomiu, Głogowie, Kłodzku, Jeleniej Górze, Legnicy) oraz kościoły halowe (we Wrocławiu: NMP na Piasku, św. Doroty, Św. Krzyża, kościół w Świdnicy) miały wnętrza prostsze od krakowskich. Budowano też kościoły z nie wyodrębnionym prezbiterium (NMP na Piasku) i jeszcze bardziej jednolite wnętrza halowe z obejściem (Nysa). W budownictwie Wielkopolski, łączącym wpływy południowej i północnej P., występowały budowle bazylikowe i halowe, z dekoracją ceramiczną. Katedra gnieźnieńska (po 1342) otrzymała wielobocznie zamknięty chór z obejściem, gł. zaś cechą katedry poznańskiej stało się otoczenie kaplicami naw i chóru (z ambitem) oraz ażurowe triforia. Wiek XIV był okresem rozkwitu architektury na Pomorzu Zach., gdzie powstały kościoły o masywnych, gładkich fasadach jedno- lub dwuwieżowych i bogatej dekoracji ceramicznej (Kołobrzeg, Kamień Pomorski, Szczecin, Stargard, Słupsk). Na wsch. Pomorzu oraz na Warmii budowano ceglane kościoły gł. halowe (Toruń, Gdańsk, Frombork), a także bazyliki (NMP w Stargardzie, św. Jakuba w Toruniu, Cystersów w Pelplinie), zbliżone często do układu halowego i zdobione gotyckimi attykami (Orneta). Charakterystycznym ukształtowaniem ,,oznaczają się niektóre kościoły Torunia i Gdańska, o masywnej jednowieżowej bryle, wzmacniane skarpami wewn., dzięki czemu mury zewn. stanowią gładkie, jednolite płaszczyzny, wnętrza zaś zyskują jakby szeregi kaplic. Największym kościołem Pomorza, rozbudowanym już w XV w., jest kościół NMP w Gdańsku, Zwartą grupę tworzą liczne kościoły Warmii - trójnawowe hale bez wydzielonego prezbiterium, z wieżą od ruch. i szczytem wsch. (Olsztyn, Dobre Miast,Barczewo, Lidzbark).

W XV w. rozwijała się gł. architektura ceglana. Przed połową wieku powstał niewielki halowi kościół NMP w Poznaniu; kościoły halowe budowano w całej Wielkopolsce(Świebodzin, Bydgoszcz, Łekno. Gostyń itd.) i w północnej P.; powstawały one jeszcze w XVI w. (Biecz). Z nielicznych jednofilarowych budowli centralnych wyróżnia się kościół w Gosławicach. W Małopolsce (Raciborowiec, Szczepanów) powstała grupa niewielkich, gł. ceglanych kościołów ze schodkowatymi portalami kamiennymi; podobne portale zachowały się także w budowlach świeckich oraz stały się zjawiskiem w Małopolsce powszechnym. W późnym okresie gotyku rozwinęła się architektura Mazowsza; wznoszono tu ceglane, zwykle wieżowe bazyliki i kościoły halowe z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, kryte sklepieniami sieciowymi lub kryształowymi, o charakterystycznych szczytach z wnękami i sterczynami, zdobione fryzami (NMP na Nowym Mieście w Warszawie, Nieszawa, Ciechanów, Będków, Przasnysz, Ostrołęka, Wizna, Kleczków). Przy końcu XV i w XVI w. pojawiły się kościoły obronne (Brochów) i cerkwie (Synkowicze, Supraśl, Małomożejkowo). Bardzo późno, bo .v ciągu XVI w., rozwinęła się ceglana architektura wileńska(ośmioboczne wieżyczki, filary z wałeczkami, Kryształowe sklepienia), której wykwitem jest mały kościół św. Anny, z fasadą o bujnych formach gotyku płomienistego

W okresie gotyku nastąpił rozwój architektury świeckiej. Miasta zakładano na regularnym planie szachownicowym, z rynkiem pośrodku (miasto). Otaczano murami, których obronność potęgowały liczne baszty wieże z bramami (Kraków, Paczków). W XIV w. ukształtował się typ kamieniczki mieszczańskiej o wąskiej fasadzie (Toruń, Gdańsk). Z publicznych budowli miejskich wyróżniają się krakowskie Sukiennice z XIV w. (przebudowane w XVI w.) i ratusze: w Krakowie (zachowana tylko wieża z XIV-XV w.), we Wrocławiu (rozbudowany 1470-1505), w Toruniu i Gdańsku. Również ok. 1500 zespolono gmachy Akademii Krakowskiej (Collegium Maius) i założono dziedziniec arkadowy.

Wcześniej powstały czworoboczne zamki (dwory, obronne) w Oporowie (1 poł. XV w.) i Dębnie (147080), regularnym ukształtowaniem zapowiadające renesans. W 2 poł XIII i gł. w XIV w. budowano liczne zamki obronne z kamienia lub cegły i kamienia polnego, wyżynne i nizinne. Najwięcej ich przetrwało na Śląsku (Bolków, Chojnik, Zagórze). Zachowały się ruiny zamków w Czersku i Ciechanowie (XV w.). W ziemi chełmińskiej, na Pomorzu i Mazurach powstało wiele zamków zakonu krzyżackiego (Malbork). Do architektury krzyżackiej nawiązywały zamki biskupie w Kwidzyniu i Lidzbarku. Charakterystyczną grupę stanowi łańcuch wyżynnych zamków z czasów Kazimierza W. (Smoleń, Będzin, Chęciny, Olsztyn, Bobolice, Odrzykońj. Na ziemiach wsch. do najokazalszych należały zamki: w Mirze, Trokach, Kamieńcu Podolskim, Chocimiu.

Z budownictwa drewnianego przetrwały kościoły z końca XV i pocz. XVI w., budowane na tradycyjnym planie dwuczłonowym, kryte wysokim dwuspadowym dachem: zachowały się na Śląsku (Łącza, Księży Las, Pniów, Syrynia), Podhalu (Dębno, Harklowa, Grywałd, pod Wieluniem (Grębień, Łaszew) i w Rzeszowskiem (Haczów). Wyraźna gotycyzacja budownictwa drewnianego nastąpiła w XVI w.; wieże i dzwonnice, zazwyczaj z nadwieszonymi pięterkami, otrzymywały stożkowe i iglicowe hełmy, czasem otoczone niższymi wieżyczkami (kościół z Komorowic-obecnie w Woli Justowskiej).

Architektura Romańska i Gotycka - opracowanie, ODK, Średniowieczna polska