.Epos lub tragedia - podaj cechy gatunkowe i wymień przykłady tego typu utworów w literaturze różnych epok.
Epos to najstarszy gatunek literacki. Od wieku XIX zmieniła się jego nazwa na epopeję. Jest to długi poemat epicki, zwykle wierszowany opiewający czyny bohaterów na tle ważnych dla przełomowych dla danej społeczności wydarzeń historycznych. Początki eposu europejskiego wiążą się z literaturą antyczną Grecji. Chodzi tu mianowicie o „Iliadę” i „Odyseję” Homera. Wymienię teraz niektóre według mnie najważniejsze cechy eposu homeryckiego: wszechwiedzący, obiektywny narrator; dwupłaszczyznowa kompozycja utworu tzn. ziemska i boska (plan realistyczny i fantastyczny); bogowie ignorują świat ludzkich działań, np. z woli Zeusa trojańczycy odnosili zwycięstwo po wycofaniu się Achillesa z wojny; bohaterowie spod Troi są doskonali pod każdym względem; bogowie są antropomorfizowani - czyli posiadają cechy ludzkie; styl patetyczny i podniosły z dużą ilością porównań i epitetów złożonych; retardacja - czyli zabieg polegający na celowym wstrzymaniu akcji poprzez wprowadzenie opisu; liczba ksiąg jest podzielna przez 6. w średniowieczu występuje epos rycerski, np. „Pieśń o Rolandzie”, który ukazuje idealnego rycerza średniowiecznego, dla którego najważniejszymi wartościami są: honor, obrona wiary chrześcijańskiej, wierność królowi. Przykładem eposu barokowego jest „Transakcja wojny Chocimskiej” Wacława Potockiego. W romantyźmie pojawia się epopeja narodowa „Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie . historia szlachecka z roku 1811 i 1812 w dwunastu księgach wierszem”. W następnych epokach literackich epos nie występuje ale mianem epopei określa się często długie pisane prozą powieści ukazujące jedną warstwę społeczną. Przykładem takich powieści są: „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej, „Chłopi” Władysława Stanisława Reymonta. Tragedia - jeden z podstawowych gatunków dramatu, utwór dramatyczny przedstawiający konflikt dążeń bohatera z nie dającymi się przezwyciężyć przeciwnościami losu prowadzącym do jego nieuchronnej klęski. Przykłady tragedii: antyczna: Antygona, Król Edyp; renesansowa: Odprawa posłów greckich; szekspirowska: Makbet, Hamlet, Romeo i Julia, Król Lear.

2.”Antygona” - tragedia o ludzkich losach i postawach wobec życia.
W „Antygonie” mamy do czynienia z typowo tragicznymi wyborami bohaterów. Antygona musi dokonać wyboru miedzy poszanowaniem prawa boskiego a prawa ustanowionego przez ludzi. Prawo boskie, któremu podlega każdy człowiek zmusza Antygonę do pochowania zwłok zmarłego brata Polinejkesa. Prawo ludzkie stanowi w tym przypadku wydany przez króla Kreona rozkaz zakazujący grzebania zwłok Polinejkesa jako zdrajcy Teb. Antygona to postać tragiczna - znalazła się w sytuacji, w której każdy wybór oznacza w konsekwencji śmierć. Stoi przed problemem niemożliwym do rozwiązania. Jeżeli zdecyduje się na postępowanie zgodnie z religią i dokona symbolicznego pochówku zwłok brata, to złamie prawo ludzkie i zostanie skazana na śmierć. Jeżeli natomiast respektując zakaz wydany przez króla, odstąpi od grzebania zwłok brata, ściągnie na siebie gniew i klątwę bogów. Antygona znalazła się w sytuacji bez wyjścia. Jest to tzw. konflikt tragiczny - każda decyzja jaką podejmie będzie zgubna. Kreon jest także postacią tragiczną, wydając rozkaz zakazujący grzebania zwłok zdrajcy działał zgodnie z prawem ludzkim , zgodnie z interesem państwa. Jednym tym samym złamał prawo boskie i zgubił całą swą rodzinę - jego żona i syn popełniają samobójstwo. Kreon także znajdował się w sytuacji bez wyjścia, ewentualnie uniewinnienie Antygony mogłoby zakończyć się utratą królewskiego autorytetu, anarchią w państwie, zgubą Teb. Kreon poi raz pierwszy wydaje zakaz grzebania zwłok bowiem nie chce aby posądzano go o stronniczość. Kiedy dowiaduje się że Antygona złamała zakaz musi podjąć decyzję czy ją karać bo jest ona narzeczoną Hejmona, narzeczonego Antygony. Kreon jest nieustępliwy, toczą się cały czas kłótnie między Kreonem a Hejmonem. Antygona wybrała obowiązek posłuszeństwa prawom boskim, miłośc do brata, poczucie obowiązku wobec niego. Jej argumentem jest to że śmiertelnik nie może przekreślać praw boskich a śmierć jaka jej grozi przyspieszy jedynie to, co czeka na wszystkich. Mówi, że „chce współkochać, a nie współnienawidzić”.

3.Biblia - „księga nad księgami”. Czas powstawania, języki, autorzy, podział, gatunki, najbardziej znane tłumaczenia.
Biblia obok antyku jest głównym źródłem kultury europejskiej. Powstała na przestrzeni wielu wieków, zapisy Biblii poprzedziła wielowiekowa tradycja ustna, wiążąca się z takimi postaciami jak: Abraham (XIX w p.n.e.), Mojrzesz (XIII w. p.n.e.) i Dawid (XI w. p.n.e.). najstarsze rękopisy (zwoje skórzane) znaleziono nad Morzem Martwym w Chirbet Qumran, pochodzą one z IIIw.p.n.e., ogólna ich liczba to 1300 fragmentów. Nowy Testament powstał w I i II w.n.e. Stary Testament został napisany po hebrajsku (przez Żydów mieszkających w Palestynie) i po grecku (przez Żydów mieszkających poza Palestyną, w tzw. diasporach, np. w Aleksandrii). Natomiast Nowy Testament został napisany po grecku i aramejsku. Autorami NT są: Mateusz, Marek, Łukasz, Jan, Tymoteusz, Tytus, Filemon, Jakub i Piotr. Księgi Biblii tworzą kanon tzw. ich liczba jest określona; nie można nic dodać ani nic odjąć. Kanon ten utworzono w 1564 roku na Soborze Trydenckim. ST to 45 ksiąg: 5 pierwszych zwanych jest „Pięcioksięgiem Mojrzesza”, za najpiękniejszą księgę uważa się księgę Psalmów. ST można podzielić na 21 ksiąg historycznych, 17 proroczych i 7 mądrościowych. NT to 27 ksiąg: 4 ewangelie - napisane z natchnienia Ducha Św.; opisują życie i działalność Chrystusa. Dzieje Apostolskie - przedstawiają działalność Św. Pawła i Piotra. Listy Apostolskie 21 - objaśniają naukę Chrystusa. Treść ksiąg ST stanowią wydarzenia z doby poprzedzającej nadejście Chrystusa na świat, oraz wykład wiary tzw. starego zakonu. Stary Testament jest źródłem monoteistycznej religii żydowskiej. Księgi NT opowiadają dzieje Chrystusa i Rodziny Świętej, mówią o działalności apostołów. ST i NT jest podstawą wierzeń chrześcijan. Najważniejsze przekłady to: pierwsze greckie tłumaczenie to SEPTUAGINTA - według tradycji 70 tłumaczy dokonało przekładu w 70 dni; pierwsze tłumaczenie na łacinę dokonane prawdopodobnie przez Św. Hieronima na przełomie IV i V w. n.e. to WULGATA; przekłady na język polski to: Biblia królowej Zzofii z XV w, inna nazwa to szaroszpatcka, Bibli Leopolity z XVIw, Biblia Jakuba Wójka z 1593r, protestanckie to Brzezka 1563 i Gdańska 1572; najważniejszy przekład z XX wieku to Biblia Tysiąclecia z 1965 roku. Biblia zawiera wszystkie starożytne gatunki: poemat, kazqanie, epos, saga rodzinna, psalm, modlitwa, przepowiednie - ST; przypowieści, listy, pieśń, hymn, apojkalipsa - NT.

4.Podaj przykłady wykorzystania postaci, motywów, wątków z mitologii greckiej lub Biblii w literaturze późniejszych epok.
Biblia po pierwsze: stanowi podstawowe źródło kultury europejskiej; dla chrześcijan i żydów (tylko ST) jest podstawą wiary; zawiera uniwersalny kodeks moralny (10 przykazań); porusza problemy dyskusyjne, przedstawia podstawy sporne obok wzorców osobowych: Abraham, Hiob, Chrystus.; stanowi źródło wątków fabularnych np. wędrówki do Ziemi Obiecanej oraz symboliki i frazeologii np. płonący krzew, jabłko, Kain, Alfa i Omega, wieża Babel, syn marnotrawny. Nawiązanie do Biblii w późniejszych epokach literackich: średniowiecze - „Bogurodzica”, „Lament świętokrzyski”; barok - J.A.Morsztyn i D.Naborowski wykorzystywali biblijny motyw przemijania; romantyzm - motyw Mesjasza, „Dziady cz II”(widzebnie księdza Piotra; J.Słowacki „Bogurodzica”; Z.Krasiński ”Nie-Boska komedia”; pozytywizm :Quo vadis” H.Sienkiewicza, „Rota” M.Konopnickiej; młoda polska - „Hymny” J.Kasprowicza; dwudziestolecie międzywojenne - „Mistrz i Małgorzata” M.Bułhakow; współczesność - „Modlitwa do Bogurodzicy” K.K.Baczyńskiego, „Piosenka o końcu świata” Cz.Miłosz, „Wieża” G.H.Grudziński.

5.Przypowieść biblijna - cechy gatunkowe, uniwersalizm przekazywanych treści, np.”o synu marnotrawnym”.
Przypowieść (inaczej parabola) - gatunek literatury dydaktycznej, zawierający schematycznie ukształtowaną fabułę; postaci i zdarzenia skonstruowane są po to aby wyjaśnić nadrzędne prawdy uniwersalne: moralne, filozoficzne lub religijne. Budowa przypowieści (składa się z dwóch składników): obraz wzięty z życia codziennego; odnosi się do sfery pojęciowej np. dobro-zło, wina-kara, grzech-cnota. Rodzaje przypowieści: biblijna (ewangeliczna)-posiada znaczenie alegoryczne; przykład-posiada tylko znaczenie dosłowne. Przypowieść „o synu marnotrawnym” jest opowieścią ojca i dwóch synach. Jeden z nich, młodszy, postanowił opuścić dom rodzinny. Zabrał więc swoją część majątku i wyruszył w świat. Kiedy po pewnym czasie wrócił skruszony i głodny, ojciec wyprawił na jego cześć ucztę. Gdy starszy, posłuszny syn dziwił się decyzji ojca, ten wytłumaczył mu że cieszy się z powrotu syna, który był jak umarły, a teraz znowu ożył. Ojcem jest Bóg, który cieszy się z każdego nawróconego grzesznika. Bóg zawsze czeka na ludzi. Najbardziej znane przypowieści to: „O siewcy”, „O miłosiernym samarytaninie”, „O zagubionej owcy”, „O wdowim groszu”, „O dobrej i złej budowie”.

6.”Bogurodzica” jako najstarszy wiersz polski.
„Bogurodzica” to najstarsza pieśń religijna, maryjna która została hymnem Polski, która powstała najprawdopodobniej w I połowie XII wieku. Jest to dwustrofowy odpis z początków XV wieku. Jan Długosz podaje, że śpiewano ją przed bitwą pod Grunwaldem i Warną (stała się więc polskim hymnem bojowym). Jan Łaski wydając zbiór praw Królestwa Polskiego umieścił na wstępie tekst „Bogurodzicy” (świadczy to o charakterze narodowym). Nie znaleziono żadnego łacińskiego pierwowzoru pieśni, jest ona całkowicie oryginalna. Anonimowy autor wykazał dużą kulturę literacką, być może wzorował się na hymnach grecko-bizantyjskich lub pieśniach ludowych. W tekście występują trzy najstarsze archaizmy językowe: Bogurodzica-wyraz pochodzenia staro-cerkiewno-słowiańskiego, do Polski dostał się za pośrednictwem czeskim, poza tą pieśnią nigdzie nie wystepuje, znaczenie-matka boga; dziela-przyimek znaczący „dla”; bożycze-nieprawidłowo utworzony wołacz od „bożyć”-syn boga. Treścią pierwszej zwrotki jest modlitwa do Matki Boskiej o pośrednictwo między ludźmi, a jej synem. Jest ona w całości apostrofą do Maryji. W drugiej zwrotce prośba zwrócona jest do Chrystusa, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela zapewnił życie wieczne po śmierci. Anonimowy autor posłużył się przemyślaną kompozycją; prośby można postopniować: najbardziej ogóna-o pozyskanie Chrystusa; ogólna-o wysłuchanie, usłyszenie i spełnienie; szczegółowe-o zasobne życie na ziemi i dostanie się do raju. Prośby te są wyrazem ideałów człowieka średniowiecza. Utwór składa się z dwóch strof nierównych co do ilości wersów i sylab. Występują rymy wewnętrzne i zewnętrzne. W tekście występują liczne przeciwstawienia np. Maryja jest zarazem matką i panną. Po każdej zwrotce występuje refren pochodzenia greckiego.

7.Na podstawie literatury przedstaw i scharakteryzuj wzorce osobowe epoki średniowiecza.
Epoka średniowiecza wykształciła trzy najważniejsze ideały: asceta; rycerz; władca. Wzór ascety prezentuje literatura hagiograficzna czyli utwory przedstawiające życie świętych np. „legende o św. Aleksym“. Asceta to człowiek który wyrzeka się wszelkich przyjemności życia doczesnego, umartwia swe ciało, medytuje, rozmyśla o Bogu aby osiągnąć zbawienie. Najważniejsze cechy św.Aleksego: złożenie ślubów czystości i opuszczenie żony tuż po ślubie; rezygnacja z dóbr materialnych, rozdanie majątku biednemu; unikanie rozgłosu i chwały; pobożność i całkowite oddanie się Bogu. Innym znanym średniowiecznym ascetą był św. Szymon Słupnik. Jest to ideał całkowicie nieprzystający do czasów współczesnych. Wzór rycerza np. Roland z eposu, Lancelot Parsifal albo Galaad w „Opowieściach o rycerzach okrągłego stołu”. Atrybutami rycerza średniowiecznego były: herb, zbroja, zawołanie. Rycerz zoobowiązany był do wierności Bogu, władcy i damie własnego serca. Obowiązany był stawać do pojedynku w obronie tych wartości. Przykładem polskiego rycerza jest Zawisza Czarny z Grabowa. Do czasów współczesnych przetrwały przysłowia: rycerskość wobec dam, wierność danemu słowu i honor. Z ideałem rycerza średniowiecznego polemizuje A.Mickiewicz w utworze pt. ”Konrad Wallenrod”. Wzór władcy króla np. Karol Wielki z eposu francuskiego „O rycerzach okrągłego stołu”, Król Artur, Król Marek, Bolesław Chrobry i Bolesław Krzywousty z kroniki Polski Galla Anonima. Władca posiada wszystkie cechy rycerza doskonałego. Jego kodeks kształtuje się Bóg i ojczyzna. Cechy władcy: pobożność, mądrość, waleczność, stawianie praw ojczyzny na I miejscu; wyrozumiałość, sprawiedliwość wobec poddanych; przebiegłość wobec wroga; gospodarność. Niestety władcy średniowieczni byli władcami okrutnymi np. Król Artur skazał swoją żonę na sztos, Bolesław Chrobry zniesławił księżniczkę Przecławę i więził swojego wroga wiele lat. Do problematyki idealnego władcy niejednokrotnie wracano w literaturze np. Szekspir w swoich dramatach.

8. M. Rej - nietypowy humanista i pierwszy polski twórca. Przedstaw wartości jego utworów.
Twórca, który żył w wieku XVI. Urodził się w 1505, a zmarł w 1569. M. Rej w swej twórczości poruszał podstawowe reformy ustroju: unię, elekcję króla, organizację sądownictwa i obrony kraju. Wiele uwagi w swoich utworach poświęcał sprawom religii: tłumaczył wiersze i psalmy, tworzył i przełożył prozą „Psałterz Dawidów”.
M. Rej stworzył traktaty, w których nakreślił ideał szlachcica. Uczył w nich, jak należy żyć w środowisku wiejskim i jak dbać należy o dobro powszechne.
Jego utwory stanowiły zaciętą polemikę z katolicyzmem. Pragną dowieść, że j. Polski jest samo zdolny wyrażać uczucia jak j. Łaciński.
Jako pierwszy dostarczał literatury w języku polskim. M. Rej należał do najbogatszych ludzi w Polsce - maił 2 miasta i 19 wsi na własność. Fundował szkoły kalwińskie. Był typowym przedstawicielem renesansu, ale był nietypowym humanistą. Był samoukiem i tylko rok studiował na Akademii Krakowskiej i później rzucił naukę. Typowy humanista znał łacinę, grekę. M. Rej posługiwał się językiem potocznym, język jego utworów jest rubaszny, szczery i dorodny. Rej posługuje się gwarą i nie poświęcał swoim utworom zbyt wiele czasu. Pisał bardzo dużo, szybko, łatwo.
Napisał satyrę „Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem”. W utworze tym przedstawione są trzy warstwy społeczne: szlachta, duchowieństwo i chłopstwo. Każde żali się i narzeka.
W utworze „Krótka rozprawa.....” autor krytykuje wady zauważone u wszystkich klas: duchownych, kleryków, szlachty. Wartość płynąca z tego utworu to, że nikt nie jest zainteresowany jakimikolwiek reformami, a żadne opory i dyskusje niczego nie zmienią.
Autor przedstawia wadę społeczeństwa polskiego- gadulstwo.
Utwór „Żywot człowieka poczciwego” ukazuje ideał epoki szlachcica, ziemianina, który gospodaruje na ziemi. Z utworu tego płyną następujące wartości: sprawiedliwość, uczciwość, skromność, pracowitość, umiłowanie ojczyzny - te wartości powinny kształtować osobowość każdego obywatela. Utwór ukazuje wieś wyidealizowaną.


9. Żart i refleksja, stosunek do świata we fraszkach Jana Kochanowskiego.
„Fraszki” Jana Kochanowskiego dają doskonały wizerunek człowieka renesansu, wszechstronnie wykształconego i posiadającego duże poczucie humoru humanisty. Fraszki można podzielić na trzy zasadnicze grupy. Pierwszą z nich stanowią żarty i dowcipne anegdoty, zaczerpnięte z codziennego życia oraz wierszyki opisujące zabawy i biesiady- np. „O doktorze Hiszpanie”.
Druga grupę tworzą wiersze, które na plan pierwszy wysuwają uczucie, przede wszystkim miłość. Sporo tu erotyków, ale również liczne utwory, których poeta zwraca się do swoich przyjaciół, np. „Do Hanny”. Grupę trzecią tworzą utwory refleksyjne. Tu Kochanowski rozważa o życiu, o sensie istnienia człowieka, o ludzkim losie, np. „O żywocie ludzkim”
Jan z Czarnolasu okazuje się być filozofem ale filozofuje bez zbytniego narzucania się czytelnikowi. Pamiętając o istocie fraszki określonej w wierszu „Na swoje księgi”.
We fraszkach ukazany jest cały okres życia w szesnastowiecznej Rzeczypospolitej, często śmieszny i pokazany trochę w krzywym zwierciadle, ale zawsze pełen życzliwości dla ludzi i ciepłego uśmiechu poety. Kochanowski w wielu fraszkach ośmiesza powszechnie spotykane wady ludzkie, czyni to jednak bez złośliwości i chęci wyrządzenia komuś przykrości, choć zdarzają się wiersze, w których autor żartuje sobie z wyglądu i indywidualnych cech znanych mu osób. Kochanowskiemu udała się sztuka niezwykła, w swych fraszkach zawarł coś znacznie cenniejszego niż kilka uwag nad otaczającym go światem, zawarł w nich samego siebie, takiego jakim był na co dzień.
Fraszka- żartobliwy utwór o różnorodnej tematyce. Stworzył go J. Kochanowski „frasca”- gałązka (łac.)
Fraszki dzielą się na:
-miłosne, filozoficzno- refleksyjne, autobiograficzne. Obyczajowe, patriotyczne.
Miłosne- „Do Hanny”, „O miłości”,
Filozoficzne- „O żywocie ludzkim”.
Obyczajowe- „O doktorze Hiszpanie”, „O kaznodziei”, „Na nabożną”
Patriotyczne- „Na sokalskie mogiły”
Autotematyczne- „Nazwy księgi”, „Do fraszek”
Autobiograficzne- „Do gór i lasów”

10.Stoicko- epikurejskie rozważania na temat ludzkiego życia w pieśni J. Kochanowskiego.
Jedno i drugie pojęcia to są kierunki filozoficzne antyku (starożytności).
Stoicyzm- postawa człowieka, który zachowuje opanowanie w każdej sytuacji , dystans wobec cierpień i radości tzn. że człowiek taki dystansuje się wobec cierpień i radości.
Epikureizm- warunkiem szczęścia człowieka jest unikanie cierpienia oraz szukanie przyjemności duchowych.
Jan Kochanowski pisząc cykl pieśni wzorował się na utworach Horacego „carmine”. W pieśniach tych odwoływał się do filozofii starożytnej. Bardzo często łączył elemanty stoicyzmu i epikureizmu.
Pieśń IX z ksiąg Wtórych.
„Nie porzucaj nadzieje”
pieśń zawiera elementy filozofii stoickiej.
Pieśń IV z ksiąg pierwszych.
„Chcemy siebie być radzi”
Jest to pieśń biesiadna. Sprawianie zachcianek cielesnych a nie duchowych.
Poeta nawołuje do dobrej zabawy przy winie i muzyce ponieważ niewiadomo co nas jutro czeka. Szybko dochodzi do wniosku, że życie ludzkie różnie się układa więc musimy podchodzić do niego ze spokojem i umiarem i zachować poczucie własnej wartości moralnej.

11. Człowiek nie kamień - kryzys światopoglądu poety z Czarnolasu na podstawie „Trenów”.
Cykl składa się z XIX trenów. Treny I-II to przedstawienie tematu Urszulki, treny do III-VIII to opis uczuć bólu ojcowskiego. Treny IX, X, XI przedstawiają kryzys światopoglądu, wiary Kochanowskiego. Od trenu XII zaczyna się wyciszenie i szukanie wytłumaczenia sytuacji.
W roku 1578 zamieszkałemu w Czarnolesie Kochanowskiemu umiera nagle dwu i pół letnia córeczka Urszula. Cały świat poety i filozofia rozpadają się w gruzy. Kochanowski ma już wtedy 50 lat, jego wiedza i doświadczenie są ogromne, zaś poglądy i wiara ostatecznie jakby się wydawało ukształtowane. Zgodnie z wyznawaną przez siebie filozofię stoicką Jan z Czarnolasu był przekonany, że potrafi rozumem i opanowaniem przezwyciężyć nieszczęścia i troski, jakie przynieść może życie.
Nagle gromadzone przez całe dorosłe życie idee i wartości upadają, zaś wypracowany przez lata system filozoficzno - światopoglądowy jest w zderzeniu ze śmiercią dziecka całkowicie bezużyteczny. Szczytem tego kryzysu są trzy tremy X, X, XI. Następuje załamanie się filozofii stoickiej, pojawia się wątpliwość, czy człowiek wykształcony, mędrzec, obdarzony talentem jest bliższy tajemnicy życia i śmierci, niż człowiek prosty. Kochanowski wątpi w istnienie Boga i życie pozagrobowe „Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest”.
Ostatni XIX tren stanowi dowód że poecie - filozofowi udało się pokonać kryzys, zwalczyć opadające go wątpliwości światopoglądowe i podźwignąć z gruzów swój świat wartości. Okazało się, że renesansowy humanista, jakim był Kochanowski, przezwyciężył własną słabość i odbudował swe poważnie nadwątkowe zaufanie do Boga, świata i samego siebie Chrystianizm Kochanowskiego polega na tym, że trzeba znieść ból, wypłakać się, ale trzeba zaprzestać płaczu i żyć dalej.

12. Podaj cech dramatu Szekspirowskiego na przykładzie „Makbeta”.
Szekspir jest twórcą teatru elżbietańskiego, tworzył na przełomie XVI-XVII wieku i należy do epoki renesansu, tragedia Szekspira ukazuje, że „zło jest wynikiem opętania przez namiętność”. Wszystkie niemal dramaty Szekspira to tragedie. Niektóre z nich są uznawane za arcydzieła literatury światowej: „Romeo i Julia”, „Hamlet”, „Król Lear”, „Otello”. Większość dramatów przedstawia walkę o władzę lub zgubne skutki namiętności ludzkich.
Cechy dramatu Szekspirowskiego:
a) złamanie zasady trzech jedności: czasu, miejsca, akcji.
- miejsca - Wrzosowiska, Zamek Dankana, Zamek Makbeta, las (strefa oblężenia zamku Makbeta przez wojska Malcolma)
- czasu - akcja rozgrywa się na przestrzeni kilkunastu dni, są luki czasowe
- akcji - w „Makbecie” można wyróżnić trzy wątki: *polityczny, * psychologiczny w psychice Makbeta i Lady Makbet, * fantastyczny - obecność zjaw.
b) Zrezygnowanie z chóru i zastąpienie go monologiem głównego bohatera
- Makbet wygłasza dwa monologi: *jeden, gdy rozważa, czy zdolny byłby do morderstwa, * drugi, kiedy Makbet traci sens życia i zastanawia się nad sobą, jak się zmienił.
c) Brak dbałości o czystość stylu, czyli złamanie zasady decorum tzn. wprowadzenie scen komicznych do tragedii i odwrotnie
d) Bohaterami są ludzie nieprzeciętni, zdolni do głębokich przeżyć, uwikłani w konflikty, które przynoszą im cierpienie i ból
e) Psychologizm postaci, czyli wnikanie w głąb duszy ludzkiej, ukazanie zmiennych nastrojów bohaterów
f) Przedstawienie potęgi zła, ale jednocześnie godności ludzkiej
g) Duża rola monologów dramatycznych, które ukazują wielkie namiętności, rozczarowanie, chwile zwątpienia w sens życia, rozmyślania nad śmiercią
h) Wprowadzenie scen zbiorowych (uczty, bitwy) oraz tła akcji - przyrody wraz ze zjawiskami atmosferycznymi
i) Obraz grozy i niesamowitości potęgowany przez zjawiska atmosferyczne
j) Wprowadzenie na scenę duchów, zjaw i istot fantastycznych
k) Język pełen metafor, górnolotnych przemówień i porównań
l) Używanie wiersza białego (bez rymowego)

13. Psychologiczny portret Makbeta lub jego żony.
Makbet to wódz wojsk szkockich, kuzyn króla Dunkana. Jest mężny, odważny, umie podejmować szybkie i trafne decyzje, co jest powodem jego militarnych zwycięstw, cieszy się opinia honorowego żołnierza i nieskazitelnego szlachcica. Druga strona natury Makbeta ujawnia się po przepowiedniach czarownic dotyczących władzy. Która ma stać się jego udziałem. Okazuje się, że Makbet bardzo pragnie zostać królem, co wykorzystuje żona nakłaniając go do zbrodni. Zabójstwo Dunkana jest tym straszniejsze, że dotyka króla, człowieka najważniejszego w państwie, mimo to Makbet nie jest w stanie pohamować żądzy władzy. Jedna zbrodnia rodzi następne, a bohater coraz głębiej zanurza się w występku. Pokonawszy Dunkana musi się zabezpieczyć przed dziedzictwem tronu- jego synem Malkolmem. Następnie zabija swego przyjaciela, dlatego, że ten słyszał przepowiednią, a poza tym ma się stać ojcem królów. Zbrodnia jednak nie pozostaje bez wpływu na psychikę jej sprawcy. Makbet popada w obłęd, ma halucynacje, wraz z zaszczytami rośnie jego przerażenie. Widziadła zamordowanych przez niego ofiar i tajemnicze głosy wieściły mu jego zgubę. Makbet przez cały czas dysponuje wolną wolą, od niego zależy jaką decyzję podejmie. Wybiera szlak zbrodni, który w końcu jego samego doprowadza do śmierci ( zostaje zabity przez Makdufa, który wraca z wygnania na czele wojsk, by pomścić śmierć ofiar tyrana).
Śmierć jest przy tym nie tylko karą dla Makbeta, ale także wyzwoleniem od jego obsesji i ostatecznym zakończeniem pasma zbrodni.

14. Tematy, nastroje i koncepty w wierszach J.A. Morsztyna na przykładzie utworów „O swej pannie” i „Cuda miłości”.
J.A. Morsztyn to wybitny dworzanin, polityk, który poezję traktował jak zajęcie, służące rozweseleniu przyjaciół i współbiesiadników. Był on człowiekiem wykształconym, znał poezję europejską, a szczególnie inspirował go marinizm stworzony przez włoskiego poetę Giimbattiata Mariana.
Morsztyn nie naśladował niewolniczo włoskiego mistrza, a tylko przyswoił sobie jego metodę twórczą (zadziwiać, szokować czytelnika).
Jest przedstawicielem nurtu dworskiego w poezji barokowej. Nurt ten zwany marinizm lub konceptyzm zakładał zadziwienie odbiorcy utworem, zwłaszcza jego wyszukaną formę, bowiem treść niebyła ważna. Morsztyn podobnie jak inni poeci dworscy, np. Daniel Naborowski, najczęściej pisał o miłości, kobietach, choć zdarzyło mu się napisać wiersz o piesku „Nagrobek Perlisi”. Natomiast forma tego utworu jest najbardziej wyszukana. Morsztyn często w swoich utworach posługuje się anaforami, paradoksami, aksymonorami, hiperbolą, gradacją, czyli wyliczenia wraz z natężeniem cechy, inwersją, puentą, czyli zaskakującym zakończeniem. Na kontraście - paradoksie, oparta jest konstrukcja sonetu „Do trupa”. Koncept w tym wierszu polega na tym, żeby zostawić za sobą człowieka zakochanego i trupa. W lepszej sytuacji jest trup bo nic nie cierpi, a zakochany cierpi z powodu miłości.
„Cuda miłości” to sonet refleksyjno - miłosny. Podmiot liryczny szuka w nim przyczyn paradoksu polegającego na tym, że żyje nie mając już serca. Okazuje się, że miłość jest tak skomplikowana, że nie podlega logice. Wiersz kończy się puentą. Źródłem wszelkich cierpień są oczy dziewczyny, przed urokiem, którym nie sposób się obronić.

15. Molierowska komedia charakterów na przykładzie „Skąpca” (lub innego utworu).
Molier jest twórcą komedii nowożytnej. Jego komedie łączą różne typy tego gatunku: -komedię charakteru, intrygi i farsę.
W komediach Moliera dominuje prawda psychologiczna, obyczajowa i społeczna bowiem był doskonałym obserwatorem społeczeństwa francuskiego XVII wieku. W swoich komediach Molier ośmiesza obłudę religijną („Świętoszek”) naiwność, głupotę ludzką („uczone białogłowy”) oraz skąpstwo („Skąpiec”).
W „Świętoszku” widzimy rozkład rodziny mieszczańskiej i poznajemy jego sprawcę, świętoszka i obłudnika. Postacie Moliera są skomplikowane jak zwykli ludzie: np. obłudnego Tartuffe'a zdradza gwałtowność jego pragnień. Skomplikowanie wewnętrzne sprawia, że każdy z bohaterów Moliera żyje własnym indywidualnym życiem. Ale i to jest osiągnięciem genialnego komediopisarza - ci ludzie XVII wieku tak mocno zindywidualizowani, są zarazem typami wiecznymi. Ci mieszczanie, arystokraci to pyszałki, zarozumialcy, głupcy, spryciarze, złośliwcy, egoiści lub przeciwnie - szlachetne serca i otwarte głowy. Znajdziemy więc w sztukach Moliera zarówno obraz społeczeństwa XVII wiecznego, jak i galerię wiecznych typów ludzkich poza określoną epokę historyczną. Molier uwydatniał zabawne rysy swoich postaci, pozwalając zarazem domyślać się poważnych skutków ich najdrobniejszych występków. Dlatego właśnie komedie jego mają tyle głębi i wewnętrznej powagi.

16. Obraz wsi sielankowy i realistyczny w literaturze staropolskiej.
W literaturze staropolskiej można zauważyć dwie tendencje w ukazywaniu wsi polskiej. Pierwsza polega na wyidealizowaniu wsi i ukazywaniu tylko uroków życia na wsi, druga natomiast stara się ukazać wieś zgodnie z prawdą, przedstawić rzeczywisty obraz życia na wsi. Pisarzem, który w swoich utworach tylko idealizował wieś jest Jan Kochanowski. Stworzył on cykl zatytułowany „Pieśń Świętojańska o sobótce”, który składa się z 12 pieśni sławiących uroki życia wiejskiego. Kochanowski ukazał wieś świąteczną, ponieważ sobótka to święto przypadające na zrównanie dnia z nocą, na świętego Jana. Zawiera elementy pogańskie, związane z kultem ognia i wody.
Poeta twierdzi, że człowiek mieszkający na wsi żyje uczciwie, pobożnie i świątecznie, a także dostatnio. W życiu na wsi dostrzega tylko zalety, nawet oracz wykonuje swą pracę z uśmiechem. Wieś jako oaza spokoju i bezpieczeństwa dająca natchnienie do twórczości ukazana jest we fraszkach, np.: „Na dom w Czarnolesie”, „Na lipe”, „Na zdrowie”. Najwcześniejszym znanym mi utworem, który mówi o życiu na wsi jest „Satyra na leniwych chłopów”. Jest to utwór, anonimowego autora, który z pewnością jest szlachcicem. Autor ten narzeka na pańszczyźnianych chłopów, że nie wywiązują się należycie ze swoich obowiązków, unikają pracy, a nawet psują narzędzia rolnicze aby nie pracować. Nie jest to spojrzenie, ale na pewno nie jest to obraz sielankowy.
Mikołaj Rej napisał dwa utwory ukazujące życie na wsi. W jednym przedstawił wieś wyidealizowaną, a w drugim rzeczywistą. Sielankowy obraz wsi stworzył Rej w „Żywocie człowieka poczciwego” w utworze parenetycznym. Wieś w ujęciu realistycznym przedstawiona jest w „Krótkiej rozprawie: między panem, wójtem i plebanem”.
Utwory o wsi polskiej wyszły także spod pióra Szymona Szymonowica, który żył pod koniec XVI i na początku XVII wieku. Tworzył on sielanki. Jest to gatunek literacki obejmujący utwory o tematyce zaczerpniętej z życia wiejskiego, akcja w takim utworze jest słabo rozwinięta, przeważają opisy i piosenki. Wyróżnia się dwa rodzaje sielanek.
Pierwsza to sielanka realistyczna, czyli ukazująca prawdę, o życiu codziennym chłopów, drugi rodzaj sielanki to sielanka konwencjonalna (inaczej umowna) ukazująca wyidealizowaną wizję życia na wsi.
Szymon Szymonowic napisał sielankę realistyczną pt. „Żeńcy” oraz konwencjonalna pt. „Kołacze”. „Żeńcy” ukazują tragiczny los chłopa pańszczyźnianego z początku XVII wieku. Bohaterkami utworu są dwie proste dziewczyny: Oluchna i Pietrucha. Pod nadzorem dworskiego urzędnika odrabiają pańszczyznę i przeklinają swój los. Widzą jak ekonom katuje Maruszkę, która po chorobie nie może sprostać tempu pracy innych pracujących kobiet. Dziewczyny zdają sobie sprawę, że i je może spotkać podobny los. Jak widać w zależności od doświadczeń wieś jest źródłem radości i zadowolenia lub nieszczęścia, zmartwienia z powodu ciężkiej pracy.

17. Przedstaw główne prądy w literaturze polskiego oświecenia i podaj literackie przykłady.
Dwa główne kierunki w oświeceniu to: klasycyzm i sentymentalizm. Klasycyzm jako główny prąd oświecenia. Wymienia się również rokoko jako kierunek w XVIII wieku, ale jest to późna faza baroku, a nie oświecenie.
Klasycyzm oświeceniowy literaturze przypisywał cele dydaktyczne. Cechami wyróżniającymi go były: prostota, jasność, harmonia i dbałość o czystość języka. Klasycyzm preferował następujące gatunki literackie: bajkę, satyrę, komedię polityczną i poemat heroikomiczny. Klasycyzm w literaturze polskiej reprezentował Ignacy Krasicki, Julian Ursyn Niemcewicz, Franciszek Zabłocki.
Literackie przykłady:
- bajki Krasickiego: „Szczur i kot”, „Dewotka”, „Malarze”, „Groch przy drodze”, „Jagnię i wilki”
- satyry Krasickiego: „Żona modna”, „Do króla”, „Pijaństwo”
- poematy heroikomiczne: „Monachomachia”
- komedie: „Powrót posła” J.U.Niemcewicza
sentymentalizm - drugi prąd artystyczny oświecenia. Jest to kierunek głoszący kult uczucia oraz powrót ludzkości do życia w bliskim kontakcie z naturą. Głównym teoretykiem sentymentalizmu jest J.J.Rouse. natomiast nazwa pochodzi od tytułu powieści „Podróż sentymentalna” Sterna. Sentymentalizm dawał pierwszeństwo uczuciom, więc był w sprzeczności z oświeceniowym racjonalizmem.
Kierunki typowe sentymentalizmu:
- sielanka
- powieść sentymentalna
W Polsce reprezentantem tego nurtu był:
- Franciszek Karpiński: „Do Justyny”, „Tęskność na wiosnę”, „Laura i Filon”
- Franciszek Knieźnin
- Stanisław Bogusławski

18. Gatunki literackie typowe dla epoki oświecenia. Wymień je i scharakteryzuj wybrany, odwołując się do konkretnego przykładu.
Oświecenie to epoka, której główne hasło brzmiało: „Ridento castigare mores” co znaczy śmiechem naprawiać obyczaje. W związku z tym epoka ta preferuje takie gatunki literackie, które łączą komizm z moralistyką albo z dydaktyzmem.
Takie gatunki to:
- bajka, satyra, komedia, poemat heroikomiczny, powieść.
Bajka jest to kierunek literatury dydaktycznej, której bohaterami są zwierzęta, rzadziej ludzie i rośliny. Twórcą bajek był Ezop. Jest to gatunek z pogranicza epiki i liryki . cechuje bajkę alegoryczność, np. wół - pracowitość, osioł - upór, sowa - mądrość, lis - chytrość, jagnię - naiwność i niewinność, wilk - zło i siła. Alegoryczność to że zwierzęta są cechą ludzkich wad. Wyróżniamy bajki epigramatyczne, tj. krótkie, czterowersowe, zwięzłe i narracyjne tj. dłuższe, opisowe, zawierające fabułę, tło akcji. Bajki mają szczególną budowę: wprowadzenie do tematu, krótki opis zdarzenia.
„Szczur i kot”
Bohaterem jest szczur, który podczas nabożeństwa siedzi na ołtarzu, jest dumny z tego powodu, nie zauważył w porę zbliżającego się niebezpieczeństwa zadufany w sobie i został pożarty przez kota. Bajka zawiera ostrzeżenie i pouczenie, przestrzega ludzi przed pychą i zrozumiałością, przed postawą pewności siebie. Krasicki miał na myśli polską szlachtę, która zbytnio nabrała pewności siebie i niedostrzegła rozbojów. Krasicki jest zdania, że to wady szlachty doprowadziły do rozbojów.

„Dewotka”
Dewotka to bajka, która ukazuje fałszywą pobożność na pokaz. Kobieta ta gorąco się modliła, a jednocześnie była niemiła wobec swojej służebnicy. Można więc zadać pytanie, czy pobożność polega na modlitwie i odmawianiu pacierza.
Poemat heroikomiczny jest to gatunek, którego twórcą jest Ignacy Krasicki. Stworzył on parodię eposu, czyli poematy heroicznego, np. „Iliada”. Epos zbudowany jest tak samo jak epos podniosłym, patetycznym stylem. Przedstawię relacje dwóch zakonów, które rywalizowały ze sobą. Opiera się na dwóch stałych elementach eposu: narady i bitwy.

19. Polski Sarmata w świetle poznanych utworów barokowych i „Powrotu posła” J.U.Niemcewicza
Sarmaci to starożytny lud rycerski, zamieszkujący tereny dawnej Polski, odznaczający się samymi zaletami: walecznością, bohaterstwem. Szlachcice w XVII wieku uważali się za kontynuatorów tego rodu i przypisywali sobie wszystkie zalety bowiem zaspokajało to ich ambicję i przekonanie o wyjątkowej pozycji szlachty w społeczeństwie polskim. Jednak rzeczywistość odbiegała od ideału. Przeciętny szlachcic XVII wieku to awanturnik, pijak, skłonny do pojedynkowania się. Wśród zalet szlachciców sarmatów wymienić należy:
- przywiązanie do tradycji i polskości
- religijność i kult Matki Boskiej
- gościnność i oratorstwo
Z czasem zalety przerodziły się w wady:
- niechęć do wszystkiego co obce
- nietolerancja wobec innych wyznań niż katolicyzm
- świętowanie wszystkich rocznic i pijaństwo
- gadulstwo
W literaturze XVII wieku sarmatów ukazywali: Jan Chryzostom Pasek „Pamietniki”, Wacław Potocki „Pospolite ruszenie”
W wierszu tym autor przedstawia sytuację w obozie wojskowym zaatakowanym przez Kozaków. Mamy tu taki obraz szlachty, która dba o własne wygody, nie obchodzi nic poza spaniem i wygodą. Doboszowi, który budzi ich i wzywa do walki, grożą zabiciem. „Powrót posła” to komedia obyczajowa wieku XVIII. Niemcewicz ukazał karykaturę sarmaty w osobie starosty Gadulskiego. Akcja rozgrywa się podczas obrotu sejmu czteroletniego, przyjeżdżają państwo Gadulscy. Intryga jest mało ważna, tak naprawdę chodzi o przedstawienie poglądów politycznych dwóch stronnictw: patriotycznego i konserwatywnego.
Starosta Gadulski: „Ja co nigdy nie czytam, lub przynajmniej mało, wiem, że tak jest najlepiej jak dawniej bywało”, czyli chwali się swoim nieuctwem, głupotą i niewolniczo przywiązany jest do dawnych przywilejów szlacheckich, jak liberum veto, wolna elekcja i konfederacja. Twierdzi, że Polska powinna zawierać sojusze z państwami leżącymi daleko od niej. Poza tym jest kłótliwy nadużywa alkoholu, a ze względu na posag żony jest uległy wobec niej. Gadulski toleruje kosmopolityzm, rozkochiwanie się we francuskich romansach. Jest też nienajlepszym ojcem, ponieważ, chce wydać swoja córkę Teresę za szarmanckiego człowieka, który zechce ją wziąć bez posagu. Gadulski jest to wierne odbicie szlacheckiego sarmaty w negatywnym tego słowa znaczeniu.

20. Ignacy Krasicki jako obserwator i krytyk społeczeństwa polskiego XVIII wieku.
Ignacy Krasicki był wybitnym twórcą oświeceniowym. Nazywany księciem poetów, biskupem warmińskim. Jako satyryk, bajkopisarz i powieściopisarz, czuł się wychowawcą społeczeństwa. Pilnie je obserwował i krytykował w dobrej wierze, tworzył wzorce pozytywne. Walczył z zacofaniem, ciemnotą, pseudopatriotyzmem, pijaństwem. Pisał stylem klasycznym. Dbał o język poetycki, zwalczał wszelkie naleciałości obce. Uprawiał różnorodne gatunki literackie: bajka, satyra, powieść, poemat heroikomiczny. Powieść „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki' jest powieścią dydaktyczną, napisaną w formie pamiętnika przez samego Doświadczyńskiego, szlachcica XVIII wieku, który wyjeżdża na nauki do Francji. Zamiast się uczyć roztrwania majątek rodziców, trafia na statek który się rozbija, w końcu trafia do idealnego społeczeństwa, które jego wychowuje. Później wraca do Polski i uwalnia swoich chłopów z poddaństwa.
Satyra jest to utwór będący wyrazem, krytycznego stosunku autora do opisywanej rzeczywistości. Satyra ośmiesza pewne zjawisko negatywne, ale nie ośmiesza osób.
Krasicki napisał 22 satyry. „Do króla” to satyra, która pod pozorem szlachty krytykuje króla.

21. Typowe gatunki okresu romantyzmu - wymień i scharakteryzuj wybrany, odwołując się do konkretnego przykładu literackiego.
Gatunki w romantyźmie to:
- ballada z jej elementami folklorystycznymi
- powieść poetycka jako odmiana poematu, twórcą tego gatunku jest George Bajron
- narodziny poematu dygresyjnego
- przełom w tradycji sonetu renesansowego
- dramat romantyczny
- romantyczna epopeja narodowa
Scharakteryzuję powieść poetycką.
Jest to gatunek typowy dla literatury romantycznej, ukształtowany w tej epoce, który powstał z połączenia elementów epiki i liryki.
Cechy gatunkowe:
1. Fragmentaryczność fabuły, która jest niejasna i zagadkowa
2. Traktowanie fabuły jako pretekstu do wyznań lirycznych narratora, przez co następuje zsubiektywizowanie narracji oraz brak dystansu miedzy bohaterem a narratorem.
3. Brak chronologii w prowadzeniu narracji oraz nierównomierny tok jej przebiegu.
4. Liczne refleksje liryczne sugerujące pewien nastrój, działające na psychikę czytelnika.
5. Synkretyzm, czyli pomieszanie elementów epickich, lirycznych i dramatycznych.
6. Niezwykłość i tajemniczość potęgowane przez środowisko orientalne lub historyczne, na kancie którego rozgrywają się wypadki.
7. Tajemniczy, tragiczny i samotny bohater o bogatym życiu wewnętrznym
Romantyzm rozpoczyna się w 1822 roku od wydania „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza. Przed Mickiewiczem ballady pisał Goethe. Ballada to forma mieszana, to gatunek synkretyczny, tzn. łączy w sobie typowe gatunki dla epiki, liryki i dramatu. Ballada opiera się na motywach ludowych. W balladzie występują: istoty fantastyczne, zjawy. Występuje przemieszanie świata realistycznego z fantastycznym. Nastrój grozy, obecność fabuły i narratora. Występuje dialog dwóch lub trzech osób. Utwór pisany wierszem, występuje rytm i rym, liryzm i uczuciowość. Powieść poetycka to „Konrad Wallenrod” Mickiewicza, to gatunek synkretyczny. Utwór pisany wierszem przedstawiający wydarzenie niezwykłe, tajemnicze, niechronologiczne. Następnie dramat romantyczny: to trzecie ważne ogniwo rewolucji rozwoju dramatu - „Dziadów”:
- złamana zasada trzech jedności: czasu - zaduszki, scena w Wigilię świąt Bożego Narodzenia, widzenie św. Piotra w Wielkanoc; miejsca - w Wilnie, w Warszawie, pod Lwowem; akcji - kilka wątków: polityczny związany z matrylologią młodzieży polskiej (Filomaci i Filareci), losy Konrada - drugi wątek, trzeci wątek fantastyczny, ocena społeczeństwa polskiego i rosyjskiego i mesjanizm: „Polska Chrystusem Narodów”
- występowanie scen zbiorowych np. bal u senatora, scena więzienna
- monologi bohatera - bunt Konrada wobec Boga
- bohater romantyczny występuje jako jednostka, indywidualista. Przedstawiony jest jako człowiek odpowiedzialny za losy swego narodu.
- Świat rzeczywisty traktowany jest na równi ze światem fantastycznym.
- Dramat romantyczny jest trudny do wystawiania na scenie (niesceniczność)
- Kompozycja otwarta - brak wyjaśnienia losu głównego bohatera
- Muzyczność dramatu - w tle występuje muzyka, np. w widzeniu księdza Piotra aniołowie spiewają „alleluja”

22. Wybrane typy bohatera romantycznego w literaturze europejskiej i polskiej. Wymień je i omów jeden dokładniej.
Bohaterzy romantyczni to:
- Konrad Wallenrod
- Jacek Soplica
Konrad Wallenrod jest tajemniczy, samotny, odważny, patriota, wrażliwy. Przeżywa miłość, z której rezygnuje. Jest zbuntowany, mściwy, podstępny i honorowy: wolał sam sobie zadać śmierć, niż przyjąć ją z rąk wroga. Konrad jest także przebiegły i dumny. Ma skłonności do alkoholu, ma ponure uosobienie i jest pełen rozterek i dylematów moralnych.
Pierwszy typ bohatera romantycznego to Werterowski („Cierpienie młodego Wertera”). Drugi to Bajroniczny: Bayron i „Giaur”. Trzeci Walenrodyczny „Konrad Wallenrod” i „Kordian” Adama Mickiewicza (inaczej bohater spiskowiec, który przy pomocy metod etycznych, chce osiągnąć swój cel). Czwarty to prometejski - Konrad - trzecia część Dziadów. Piąty to typ
Społecznika, który rozumie konieczność walki społeczeństwa całego, a nie jednej warstwy, ściśle związany i agituje szlachtę np. Jacek Soplica.
Bohater bajroniczny „Giaur”
- tajemniczy, nie znamy nawet jego imienia
- buntownik, skłócony ze światem, gardzący otoczeniem
- buntujący się przeciwko obowiązującym normom obyczajowym: zakochał się bowiem w Leili, jednej z żon Hassana, która za niewierność została utopiona w worku skórzanym, a on zemścił się na Hassanie, wymordował jego cały dwór, a później Giaur schował się w klasztorze
- samotny
- idealizował kobietę
- rządziły nim wielkie namiętności: miłość, zazdrość, chęć zemsty.
- Odważny
- Dumny, porywczy, gwałtowny
- Głęboko wierzący
Podsumowanie:
Bohater bajroniczny to twór niezwykle skomplikowany, postać nieprzeciętna, którą jednoznacznie trudno jest ocenić.

23. Przemiana wewnętrzna jako motyw określający osobowość polskiego bohatera romantycznego.
W literaturze polskiej bardzo często bohater przechodzi przemianę wewnętrzną, bardzo często podkreślaną zmianę imienia.
1) Konrad Wallenrod - wcześniej Walter Alf
2) Gustaw - Konrad
3) Jacek Soplica - ksiądz Robak
4) Kordian - przechodzi przemianę na górze Mont Blanc
Konrad przemienia się wówczas, k8iedy przełamuje swoje dylematy moralne i decyduje się wstąpić na drogę podstępu i zdrady.
Gustawa przemiana następuje w prologu do II części „Dziadów” kiedy więzień pisze na ścianach w celi „Umarł Gustaw, narodził się Konrad”. Gustaw to człowiek całkowicie owładnięty miłością do kobiety. Nieszczęśliwy kochanek, który umarł dla świata, bowiem miłość do Maryli była sensem jego życia, a kiedy ona wybrała innego, życie straciło dla niego sens. Jedynym celem jest wyzwolenie do ojczyzny.
Jacek Soplica po zabójstwie przypadkowym Stolnika Horeszki posądzony o sprzyjanie moskalom, postanawia odpokutować swoje winy. Wkłada habit, zostaje emisariuszem, później człowiek skromny, pokorny, działacz, który pragnie wybuchu powstania na Litwie. II okres Soplicy nazywamy okresem espiracji - pokuty. Kordian przeżywa przemianę na górze Mont Blanc, człowiek, który swoje życie uważa za puste, przeżył kilka rozczarowań miłosnych.

24. „Szczęścia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczyźnie” - tragizm Konrada Wallenroda.
Tragizm - kategoria estetyczna polegająca na starciu racji równorzędnych, z których obie są jednakowo złe, nie ma dobrego wyjścia z sytuacji tragicznej, każde wyjście przynosi bohaterowi nieszczęście, zgubą, a czasem śmierć. Tragizm Konrada Wallenroda.
Jak żyje z Aldoną, nie ma szczęścia rodzinnego, bo ojczyzna jest niespokojna, ma on cały czas wyrzuty sumienia, bo Krzyżacy napadają na ojczyznę. Był wychowywany przez Krzyżaków, znał ich słabe punkty i metody walki, dlatego świadomie decyduje się na rezygnacje z kodeksu rycerskiego i do końca życia nie zazna spokoju i szczęścia. Ponieważ jak wybrał metodę chytrości jest samotny, popada w alkoholizm, cały czas ma wyrzuty sumienia, że postępuje nie etycznie. Konrad popełnia samobójstwo, bo wybrał ocalenie resztek honoru, sam przyśpiesza swoją śmierć. Nawet ze swoją, żoną Aldoną, mówi że jak zgaśnie lampa to i ona ma popełnić samobójstwo. Losy Konrada kończą się tragicznie.

25. Motywy ludowe w twórczości A. Mickiewicza.
Ludowość w romantyzmie pojawia się w dwóch znaczeniach: po pierwsze oznacza wprowadzenie do twórczości literackiej elementów zaczerpniętych z folkloru, po drugie oznacza działalność zbieracką zmierzającą do możliwie wiernego zapisu tekstów i obyczajów ludowych (działalność Oskara Koelbergera) .
Do literatury motywy ludowe wprowadził A. Mickiewicz. W roku 1822 wydał tom poezji zawierający ballady i romanse. Ballada była nowym gatunkiem literackim opartym na legendach i podaniach ludowych. Maksymalnie uproszczona fabuła ballady służyła do uzyskania ludzkiej skali wartości i ludowej prawdy o świecie. Akcja utworów toczy się zawsze w środowisku wiejskim. Bohaterami są ludzie prości, wieśniacy albo mieszkańcy dworu. Obok nich występują istoty fantastyczne typu rusałki, świtezianki, duchów. Dlatego w balladzie panuje nastrój grozy, przerażenie i tajemniczość.
„Świtezianka” jest balladą o konsekwencjach niedotrzymania przysięgi miłosnej. „Rybka” jest o paniczu z dworu, który uwiódł wiejską dziewczynę i zostawił ją dla innej bogatej, z dobrego domu.
Drugim ważnym utworem A. Mickiewicza, w której dostrzegamy motywy ludowe jest III część „Dziadów”. Akcja utworu rozgrywa się w Zaduszki, kaplicy na cmentarzu. Mickiewicz sięga do pogańskiego obrzędu wywoływania duchów zmarłych. Zgromadzeni wieśniacy pytają się przybyłych dusz, dlaczego nie mogą dostać się do nieba. Najlżejsza kategoria duchów to dzieci (Józio i Rózia), które zawiniły beztroskim dzieciństwem. Wg romantyków, aby być pełnym człowiekiem trzeba poznać, oprócz szczęścia, także ból, cierpienie. Drugą kategorię duchów stanowi Zosia. Jej grzechem było to, że rozkochiwała w sobie mężczyzn, ale sama żadnego z nich nie kochała. Zdaniem romantyków do bycia człowiekiem potrzebna jest też miłość. Trzecią kategorię duchów reprezentuje zły Pan. Zawinił on okrucieństwem w stosunku do chłopów, brakiem serca. Romantycy uważali, że trzeba mieć serce, aby być człowiekiem.

26. Podróż - nauczycielką życia na podstawie „Kordiana” i własnych doświadczeń.
Drugi akt „Kordiana” przedstawia podróż bohatera po Europie. Nie jest to podróż turystyczna, tylko edukacyjna ponieważ Kordian chce poznać ludzi, jest on wędrowcem, pielgrzymem, który swój cel osiąga.
Pierwszą stolicą, którą odwiedza Kordian jest Londyn. Rozmawia z dozorcą w parku, który opowiada co robi on i jego bracia. Ofiaruje mu pieniądze za pozycję w społeczeństwie. W Londynie Kordian stwierdza, że świat jest bezduszny, ludzie są materialistami, nie liczą się uczynki człowieka, tylko pieniądze. Następnym miejscem jest Dover, w porcie czyta „Król Lear” Szekspira. Dochodzi do wniosku, że na próżno szukać uczuć, opieranych w książkach. Dalej jest Wenecja, willa we Włoszech, widzimy Kordiana u boku Wiollety. Wydaje się, że ona go darzy uczuciem, ale Kordian jej nie wierzy i postanawia jej uczucia wystawić na próbę. Mówił, że stracił swój majątek, tylko zostały mu podkowy. Okazuje się, że Wiolleta go nie kocha, tylko jest z nim dla pieniędzy. We Włoszech Kordian dochodzi do wniosku , że uczucia kobiety można kupić. W Watykanie doznaje kolejnego rozczarowania. Przybywa do papieża, aby pobłogosławił to, co Polacy robią, czyli powstania. Ale papież nakazuje czcić cara (prawosławnego). Postępowanie papieża dowodzi, że w świecie, nie liczy się wiara, intencje, liczy się polityka. Papież okazuje się dyplomatą, politykiem, który obawia się spotkania z carem. Można wyciągnąć pesymistyczne wnioski z podróży, świat jest zły, ludzie obłudni, liczy się tylko pieniądz. Kordian przeżywa rozczarowanie.
Podróże zagraniczne - poznajemy kulturę ludzi, zabytki, rozmawiamy z ludźmi. Człowiek, który podróżuje ma większe doświadczenia życiowe, może poszlifować swój język.

27. Miłość jako temat utworów romantycznych.
Miłość to uczucie będące inspiracją dla poetów we wszystkich epokach literackich. Tylko w romantyźmie utrwalił się pewien system miłości. Jest to miłość nieszczęśliwa.
a) Nieodwzajemniona - „Cierpienia młodego Wertera” Goethego
b) Przeszkody społeczne - „IV cz. Dziadów”, Konrad Wallenrod musi dokonać wyboru, albo kobieta, albo ojczyzna, wybiera ojczyznę i nie może być szczęśliwy, Jacek Soplica też.
„Giaur” - bo miłość jest zakazana, a kochanka zostaje zabita.
Miłość w romantyźmie często na własne życzenie bohatera przynosi mu cierpienie, rozpacz, ból.
Adam Mickiewicz przedstawił wybór miłości w „Panu Tadeuszu” (jest to miłość szczęśliwa). Tadeusz dokonuje wyboru pomiędzy Zosią a Telimeną, wybiera Zosię. „Śluby panieńskie” A. Fredry, która ukazuje dwie pary młodych ludzi, które składają śluby. Albin chce Klarę, ale nie ma u niej szans. Dzięki Gustawowi Klara interesuje się Albinem, a Aniela Gustawem. Śluby zostają zerwane. Fredro polemizuje z romantycznymi ideałami miłości nieszczęśliwej przeciwstawiając małżeńskie szczęście i odwzajemnioną miłość.

28. Hołd złożony wybitnym ludziom w poezji C.K. Norwida.
C.K. Norwid w swojej poezji bardzo często poruszał problem niezrozumienia ludzi wielkich, wybitnych przez ludzi współczesnych. W czterech utworach złożył hołd wybitnym jednostkom:
1. „Fortepian Chopina” - wspomnienie ostatniej wizyty Norwida u kompozytora
2. „Do obywatela Johna Brown” - jest to list poetycki do Ameryki
3. „Coś ty fanom zrobił Sokratesie?” - w utworze wymienieni są ludzie wybitni, których łączą dwie rzeczy. Byli oni wszyscy wygnańcami, banitami. Ciała ich po śmierci przenoszono, a groby przekopywano.
4. „Bema pamięci żałobny rapsod” - poświęcony pamięci Bema, uczestnika powstania styczniowego i Wiosny Ludów

29. Hasła pozytywizmu polskiego i ich odzwierciedlenie w literaturze epoki.
1. Odrzucenie romantycznej idei walki jako przyczyną wielu nieszczęść narodowych; oba powstania się nie udały
2. Bezgraniczne zaufanie do nauk opartych o doświadczeniu i rozumie - scjentyzm
3. Ciężka, spokojna, wytrwała praca organiczna (definicja)
4. Praca u podstaw czyli praca nad ludem i z ludem (definicja)
5. Emancypacja kobiet, równouprawnienie objawiała się tym, że kobiety chciały pracować, być osobą wykształconą
6. Asymilacja Żydów - przyjmowanie przez społeczeństwo np.: „Mendel Gdański”
7. Lojalizm wobec zaborcy - zaprzestanie organizowania powstań, buntów „ABC...” Orzeszkowa ODZWIERCIEDLENIE W LITERATURZE
- praca u podstaw (Joasia Lipska)
„Nad Niemnem” Orzeszkowa
- praca u podstaw i praca organiczna (Witold Korczyński)
„Emancypantki” Prus
„Lalka”
- praca u podstaw (Kiedy pomaga ludziom ubogim, mieszkańcom Powiśla)
- praca organiczna (daje przykład, namawia innych, założył spółkę do handlu ze wschodem)
WOKULSKI

30. Wybrane tematy, problemy i bohaterowie nowelistki pozytywistycznej.
W pozytywizmie nowela była najpopularniejszym gatunkiem literackim. Jako utwór jednowątkowy doskonale nadawała się do propagowania programów pozytywistów. W utworach tych poruszono problemy społeczne np.:
- problem rodzącego się kapitalizmu w Polsce „Powracająca fala” Prus
- wykorzystywanie niewiedzy mieszkańców wsi przez jednostki wykształcone a nie moralne
„Szkice węglem” Sienkiewicz
- trudna sytuacja dziecka wiejskiego i niemożliwość zrealizowania swoich marzeń
„Janko muzykant” Sienkiewicz
„Antek” Prus
- nietolerancja wobec Żydów
„Mendel Gdański”

31. Stanisław Wokulski - powstaniec, pozytywista, kupiec i ... romantyk - wokół skomplikowanej osobowości bohatera.
Stanisław Wokulski jest osobą dość skomplikowaną. Temat „Lalki” można określić następująco: 45 letni kupiec; człowiek mądry, wykształcony, wdowiec zakochuje się w osobie nieodpowiedniej dla niego. Dostrzega jej kokieterię w stosunku do innych mężczyzn, jednak Staś trwa przy swoim uczuciu. W życiu Wokulskiego można dostrzec wielu paradoksów. Z zamiłowania jest naukowcem, pieniądze zarobione w winiarni wydaje na książkinaukowe. Bierze udział w powstaniu z poczucia obowiązku. Powstaniec zesłany na Sybir, zamiast wycinać taigę dostaje pozwolenie i zajmuje się badaniami. Zdobywa uwagę rosyjskich uczonych. Ale jego życie nie przebiega zgodnie z życiem powstańca.
Jest to człowiek inteligentny, potrafi zdobyć i zrobić wielkie pieniądze na wystawach, w obecności Izabeli jąka się, nie radzi sobie zupełnie. Jak wiemy ta nieporadność jego wynika, że ma do czynienia z osobą, którą pokochał. Mówimy o Wokulskim, że jest pół romantykiem i pół pozytywistą.
Podsumowanie:
Romantyczny jest: patriotyzm, poczucie obowiązku, udział w powstaniu, idealizowanie kobiety, niemal ślepa miłość do Izabeli, nieodwzajemniona, samotność, przyjaźń - Ignacy Rzecki, próba samobójstwa.
Pozytywistyczny: zainteresowanie nauką, chęć zdobycia wykształcenia, kontaktowanie się z naukowcami rosyjskimi, zdolność do robienia interesów, działalność filantropijna, pomoc ubogim.
Moim zdaniem jest to człowiek, który zmarnował swoje talenty lokując je w osobie Izabeli. Gdyby Izabela w jego życiu się nie pojawiła, wcale by nie miał takich aspiracji, żeby brać udział w powstaniu (to dla niej bierze w nim udzieł).

32. „Trylogia” H. Sienkiewicz w intencjach autora i jej odbiór dzisiaj.
Henryk Sienkiewicz uprawiał różnorodne gatunki literackie. Był twórcą noweli pozytywistycznych np.: „Szkice węglem”, „Latarnik”, „Sachem”, „Za chlebem”.
Przede wszystkim Sienkiewicz znany jako twórca powieści historycznej: „Quo Vadis”, „Krzyżacy”, trylogia: „Ogniem i mieczem”, „Potop” i „Pan Wołodyjowski”. Trylogia realizuje ideę „Ku pokrzepieniu serc”. Powieści są połączeniem dwóch typów powieści: dokumentalnej i wolterskotowskiej.
Pisał też powieści obyczajowe np.: „Rodzina Połanieckich” i powieść przygodowa „W pustyni i w puszczy”. Sienkiewicz wydał też dwa tomy „Listów z podróży” (z Ameryki i z Afryki). Sienkiewicz był redaktorem czasopisma „Słowo”. Z okazji jubileuszu polskie społeczeństwo ofiarowało mu dworek w Oblęgorku.

33. Motyw powstania i walki narodowowyzwoleńczej w wybranych utworach romantyzmu i pozytywizmu.
Romantycy traktowali powstanie, walkę jako najskuteczniejszą postawę w obronie niepodległości. Uważali, za misję swoją aby w literaturze zachęcać do walki (motywy tyrtejskie).
Adam Mickiewicz - „Konrad Wallenrod”, walka podstępem.
- "III cz. Dziadów” - watek cierpień Polaków pod zaborem rosyjskim pod ręką cara, Mickiewicz wykorzystał zabieg, aby ukazać przed powstańcze nastroje ludzi,
- Juliusz Słowacki - „Kordian” - dotyczy powstania listopadowego, w części „Przygotowanie” poeta ocenia wszystkich przywódców powstania. Jest to krytyka ich za nieumiejętności dowódcze, za zdradę (Krukowiecki) podpisuje akt zagłady Warszawy i oddanie jej carom. Kordian, też sam postanawia zabić cara. Jest to krytyka powstańców, którzy też chcieli sami walczyć. Kordian postępuje nieodpowiedzialnie, nie myśli co będzie dalej jak go zabije. Chce go zabić i koniec.
- „Śmierć pułkownika” - ukazuje scenę śmierci pułkownika, wychudzona, szczupła postać. Później okazuje się, że to była kobieta, która walczyła jak mężczyzna.
- „Grób Agamemnona” - poemat. Słowacki porównuje klęskę powstania do klęsk starożytnych greków. Porównuje do dwóch miejsc, w którym Grecy ponieśli klęskę: Termopile i Cheronea. Pod Termopilami grecy ponieśli klęskę honorową, zginęli, przywódca Leonidas, walczyli do ostatniej kropli krwi, czyli honorowo. Niestety Słowacki mówi, że klęska Polaków w powstaniu listopadowym, taka nie była. Cheronea to miejsce klęski niehonorowej, od tej klęski nastąpił całkowity upadek starożytnej Grecji. Do tej bitwy można porównać upadek Polaków.
- „Nie - boska komedia” - pozytywiści kazali zaprzestać rozlewu krwi, co zabezpieczy przed zsyłkami na Syberię. Mimo to pozytywiści pisali o powstaniu i wracali do powstania.
- Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem” - powieść rozgrywa się 20 lat po powstaniu styczniowym. W tym powstaniu zginęli Korczyńscy i Bohaterowicze, połączyła ich wspólna mogiła. Kto tę mogiłę pamięta jest bohaterem pozytywnym, kto nie pamięta jest negatywnym. O tej mogile pamiętają Bohaterowicze.
- „Gloria victis” E. Orzeszkowej, to opowiadanie, którego akcja rozgrywa się w podlaskiej puszczy. Miejsce walki powstańczej, jednego epizodu, którego wojska rosyjskie zabiły wszystkich powstańców. Na dodatek Orzeszkowa ukazuje, że nikt z ludzi o tym epizodzie nie pamięta o powstańcach, którzy zginęli za wolność. Pamięta o tym tylko przyroda. Dąb opowiada historię. Orzeszkowa, głównym bohaterem zrobiła Romualda Traugutta (dyktatora powstania). Został on tu uśmiercony, co nie jest prawdą, tak naprawdę on zginie później. Autorka opisuje go jak człowieka świętego, męczennika, stosuje stylizacje religijną, aby opisać go i jego zachowanie. Pokazuje także, że Traugutt był świadomy, tego że powstanie się nie uda. Autorka stosuje również mitologizację, hiperbolizację, aby podać jaki on był ważny. Kiedy Eliza Orzeszkowa była młoda to skrywała Traugutta w swoim domu.

34. Dekadentyzm, impresjonizm, symbolizm w literaturze Młodej Polski. Omów na wybranych przykładach.
Wszystkie te terminy funkcjonują wymiennie z terminem Młoda Polska, bo to jest jedyna epoka, która utworzyła wiele nazw. Każdy za tych terminów podkreśla coś innego.
Młoda Polska zaczęła się w 1890 - 1918. Jest to epoka przełomów wieków. W związku z tym przełomem nasiliły się tendencje pesymistyczne. Nastąpiło oczekiwanie na katastrofę. Te tendencje najsilniej były widoczne na przełomie wieków, dlatego inna nazwa na MP to schyłek wieku. Dekadentyzm - to prąd wzięty z psychologii społecznej określającej postawę pesymistyczną, utraty wiary w sens życia, oczekiwania na katastrofę. Taka postawa wiązała się, z tym że zbyt szybki rozwój przemysłu musi doprowadzić do katastrofy. Te postawy doprowadziły do bierności, że nic już człowieka nie czeka, wystarczy tylko czekać na śmierć. Dekadentyzm doprowadził do filozofii samobójców - Artur Schopenchaner podkreślał w swoich utworach, że można przyspieszyć śmierć. Ukojenie szuka się w Nirwanie. Ta filozofia powodowała wzrost zainteresowania narkotykami. Dlatego dekadenci popadali w nałogi alkoholizmu.
Głównym poetą, który nastroje dekadenckie ukazywał był: Kazimierz Przerwa - Tetmajer „Hymn do Nirwany”, „Koniec wieku XIX” - zbudowany na zasadzie ciągu pytań retorycznych. Podmiot liryczny dochodzi do wniosku, jaką wartość można w życiu zdobyć. Wiersz kończy się tym, że nie ma odpowiedzi na te pytania. Człowiek nie może się obronić przed tym co go czeka. Czasami w tym świecie ukojenie może dać sztuka.
„Eviva larte” - Tetmajer (tłum. z włoskiego - Niech żyje sztuka). Sztuka jako obrona przed bezsensem życia.
Impresjonizm - termin, który pojawił się w malarstwie. Impresjoniści francuscy malowali wykorzystując podstawowe barwy i malowali za pomocą punktów malowanych blisko siebie. Z bliska nic nie widać, tylko z daleka. Impresjoniści nie używali konturów, więc te obrazy nie były wyraźne. Do literatury impresjonizmu przeszedł jako prąd w którym poeta próbuje uchwycić ulotne przemijające wrażenie. Opisać chwilę, którą przeżywa.
„Melodia mgieł nocnych” to główny impresjonistyczny utwór (Tetmajer opisywał ją nawet w nocy).
„Krzak dzikiej róży...” to wiersz impresjonistyczny, cykl sonetów:
I. obraz ukazuje obraz przed burzą
II. narastanie napięcia
III. obraz ukazuje krajobraz tuż po burzy
IV. obraz ukazuje krajobraz po burzy wieczorem
Ukazywanie obrazów polega na tym, że krajobraz można ukazywać w różny sposób. Impresjoniści dobrze posługują się kolorem. Oddawanie chwilowego, zmiennego nastroju - typowe dla impresjonizmu.
Symbolizm - kierunek literacki, który podkreślał posługiwanie się symbolem; wykorzystanie wieloznacznego symbolu, do wyrażania ogólnoludzkich problemów psychologicznych np. „Krzak dzikiej róży...” - dwa symbole: limba i krzak róży
Symbolem róży jest młodość, życie, siła, pokolenie modernistów, symbolem wieku (który wchodzi).
Symbolem limby jest starość, śmierć, bezsilność, symbol pokolenia pozytywistów (którzy odchodzą), odchodzący wiek XIX.
Burza jest symbolem przełomu.
Stefan Żeromski - „Ludzie bezdomni” - bezdomny to symbol dosłownie bez domu; przenośnie - emigranci (bez ojczyzny).
Korzecki - był zagubiony, nie mógł odnaleźć się w społeczeństwie
Tomasz Judym - nieszczęśliwy, samotny
Joasia Podgórska - była guwernantką, nie miała domu, rodziców, pracowała tam gdzie mieszkała.
Tytuł ostatni książki to „Rozdarta sosna” to symbol rozdarcia wewnętrznego Judyma. Z jednej strony wie, że Joasia go kocha, z drugiej strony chce leczyć i pomagać bezdomnych. Twierdzi, że tego połączyć się nie da. Bezdomny w tej powieści oznacza człowieka bez sensu życia.
III akt „Wesela” jest aktem symbolicznym. Niektórym uczestnikom zabawy przychodzą do nich duchy, zjawy i widma, którzy od nich czegoś chcą. Wernychora ukazuje się Gospodarzowi (wręcza mu róg). Róg musi zwołać wszystkich uczestników do walki.
Pan młody - Hetman Branicki jest symbolem zdrady.
Stańczyk (błazen) - symbol mędrca.
Rycerz Zawisza Czarny ukazuje się poecie - symbol męstwa, odwagi, bohaterstwa narodowego.
Upiór Jakuba Szeli - ukazuje się dziadowi
Chochoł (ukazuje się) - symbol uśpienia, bierności w narodzie. Naród polski nie jest zdolny do powstania.

35. Różne możliwości interpretacji „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego.
-dramat symboliczny (patrz wyżej)
-dramat o nieudanym zrywie narodowym (mówimy o rogu).
-dramat realistyczno satyuryczny, ukazujący dwie warstwy

---