SCENARIUSZ LEKCJI:

Ziemie polskie pod okupacją radziecką w latach 1939 - 1943

Czas trwania:

2 - 3 godziny lekcyjne

Metody pracy

Podczas lekcji można zastosować różnorodne metody pracy:

• z mapą,

• analiza tekstu źródłowego,

• „burza mózgów”,

• odgrywanie przez uczniów scenek

Cele edukacyjne:

I UMIEJĘTNOŚCI

• Poszukiwanie prawdy historycznej,

• Wyjaśnianie uwzględniające genezę, myślenie w kategoriach przyczynowo - skutkowych,

• Gromadzenie informacji: przy wykorzystaniu nowoczesnych technologii i różnorodnych źródeł informacji,

• Analizowanie wydarzeń, zjawisk historycznych w kontekście epoki, w której występują

• Formułowanie własnych sądów i opinii, umiejętność ich obrony i uzasadniania,

• Zbieranie informacji historycznych i konstruowanie wypowiedzi historycznej,

• Sprawne posługiwanie się mapą historyczną,

• Porządkowanie i charakteryzowanie wydarzeń i zjawisk historycznych w ujęciu problemowym,

• Analizowanie i interpretowanie źródeł historycznych

• Dostrzeganie zależności między faktami, wydarzeniami z przeszłości i ustalanie ich wpływu na teraźniejszość i przyszłość,

• Dokonywanie samodzielnej oceny oraz rekonstrukcji faktu na podstawie różnych źródeł,

• Umiejętność pracy w grupie.

II ZROZUMIENIE

• Zrozumienie przyczyn i skutków wydarzeń historycznych,

• Zrozumienie, że interpretacje historyczne tworzone są przez ludzi z różnej perspektywy doświadczenia historycznego, miejsca i czasu w historii,

• Zrozumienie roli jednostki i grup społecznych w kształtowaniu historii.

III POSTAWY

• Szacunek dla prawdy historycznej,

• Krytycyzm wobec różnych przekazów z przeszłości i wobec współczesności.

IV WIEDZA

• Zapoznanie się z czasowo - przestrzenną lokalizacją wydarzeń i zjawisk historycznych,

• Poznanie życia ludzi na tle wydarzeń politycznych.

• Opanowanie pojęć: deportacja, wysiedlenie łagry, „specprzesiedleńcy”, „wolni zesłańcy”, NKWD

Przebieg zajęć:

1.

Nauczyciel dyktuje punkty do zeszytu i krótko przypomina uczniom o agresji ZSRR na Polskę 17.09.1939 roku i okolicznościach z tym związanych.

Jeżeli dysponuje większą ilością czasu i uczniowie są zainteresowani omawianym tematem może uzupełnić swoją wypowiedź fragmentami tekstów źródłowych, wyszczególnionych w punkcie 1) (tj. c, d, e, f). Punkty 2) - 5) są opracowywane przez uczniów.

1. Przyłączenie wschodnich ziem Rzeczpospolitej do ZSRR:

1. Niemiecko - radziecki układ o przyjaźni i granicach,

2. IV rozbiór Polski,

3. Nota rządu ZSRR do ambasady polskiej w Moskwie - 17 września 1939 roku,

4. Ulotka dowództwa frontu białoruskiego do Polaków - 17 września 1939 roku,

5. Odezwa Lwowskiego Zarządu Tymczasowego do Tymczasowych Zarządów: Stanisławowskiego, Tarnogradzkiego i Łuckiego - 5 października 1939 roku,

6. Ukaz Prezydium Rady Najwyższej ZSRR o nabyciu obywatelstwa radzieckiego przez mieszkańców zachodnich obłasti: Ukraińskiej i Białoruskiej SRR - 2 listopada 1939 roku,

7. Układ Sikorski - Majski,

8. Polsko - radziecka umowa wojskowa 14.08.1941r.,

9. Zbrodnia Katyńska.

2. Losy jeńców wojennych w ZSRR,

3. Radzieckie więzienia i obozy,

4. Deportacje,

5. Zbrodnia Katyńska.

2.

Podział klasy na grupy. Przydzielenie im zadań. Wybór lidera.

Uczniowie otrzymują zadania na kartkach. Należy ściśle określić czas na ich realizację.

Grupy, które muszą przygotować krótką scenkę korzystają z materiału źródłowego podręcznika i pomocy nauczyciela.

GRUPA I

Uczniowie na podstawie tekstu (A - Obozy jenieckie na terenie ZSRR - 1939-1940r.) wymieniają obozy, gdzie przebywali polscy oficerowie, pokazują je na mapie i wymieniają liczbę uwięzionych.

Odpowiadają na pytania, które z grup społecznych zostały w pierwszej kolejności objęte represjami (na podstawie tekstu B - Tajny rozkaz NKWD ZSRR nr 0012223 - O sporządzeniu spisów „elementów antysowieckich” -1940 r.).

Układają na podstawie tekstu C - „Inny świat” H. Grudzińskiego (fragmenty wybrane przez nauczyciela) oraz tekstu D - Relacje Polaków deportowanych w głąb ZSRR - 1940-1941r. krótką scenkę.

• Przykładowa scenka pt.: „Życie w łagrach”:

1. WOJTEK:

To cud, że udało się nam przeżyć II wojnę światową i pobyt w ZSRR.

2. KAMIL:

To prawda, wielu naszych rodaków zaginęło bez wieści. Pamiętam jak 10 lutego 1940 r. funkcjonariusze NKWD wpadli do domu z naganami i sztyletami. Zaczęli niszczyć obrazy świętych, łamali meble, wyzywali od polskiej burżuazji, szukając broni zrywali nawet podłogę, opróżniali szafy, niszczyli łóżka. Pozwolili zabrać trochę odzieży i tylko 5 kg mąki na 5 osób.

3. WOJTEK:

Ja zostałem wywieziony wraz z całą rodziną 10 II 1940r. do archangielskiej obłasti gdzie pomimo wytężonej pracy, do której byłem zmuszony nie mogłem wraz z rodziną żyć, lecz nawet wegetować. W tymże miesiącu straciłem ojca, który umarł na skutek pomieszania zmysłów i dwoje dzieci z głodu.

4. KAMIL:

Kiedy obudziłem się o pierwszej w nocy 10 lutego, ku mojemu zaskoczeniu ujrzałem cały sznur sań ciągnął się bez końca, na których siedziały matki z dziećmi dużymi a nawet takimi, które miały po kilka tygodni. Na jednych z sań ujrzałem znajomą kobietą z sześciorgiem dzieci, z których dwoje bliźniąt miało po dwa tygodnie. Te biedne dzieci matka otuliła w koce i tak wiozła je do stacji. Lecz, niestety, ku wielkiej rozpaczy matki, dzieci w drodze do Rosji zamarzły, a ponieważ nie było innej rady wyrzucono je przez okno. Widząc to NKWD z pogardliwym uśmiechem mówili: miorznut polskije sobaki (marzną polskie psy).

5. WOJTEK:

Aniu, twój mąż przeżył pobyt w łagrach. Opowiedz nam trochę jak wyglądało tam życie? Co to takiego był pierwszy, drugi, trzeci kocioł?

6 ANIA:

Przed oknem z napisem „trzeci kocioł” stawali najlepiej ubrani i najlepiej wyglądający więźniowie, których dzienna wydajność pracy (tzw. stachanowcy) wynosiła ok. 125 % normy. Ich posiłek składał się z dużej łyżki gęstej kaszy i kawałka solonego dorsza lub śledzia. Byli oni przedmiotem zazdrości ze strony innych więźniów, którzy otrzymywali jeszcze mniej.

7 KAMIL:

Mniej! Jak to?

8 ANIA:

Do „drugiego kotła” należeli więźniowie z dzienną wydajnością 100 % - dostawali łyżkę kaszy, ale bez ryby.

„Trzeci kocioł” dostawał tylko łyżkę najrzadszej kaszy.

9 WOJTEK:

Tylko tyle! Jak mogli przeżyć?

10 ANIA:

Więźniowie wyglądali strasznie: twarze mieli skurczone z bólu i wysuszone jak pergamin, oczy zaropiałe, szeroko rozwarte głodem i nieprzytomnie rozbiegane

11 KAMIL:

Jak twój mąż to wszystko przeżył?

12 ANIA:

Był silny i zdrowy. Miał dużo szczęścia, dobrze, że nie skierowali go do pracy w lesie.

Do dziś często budzi się z krzykiem w nocy.

13 KAMIL:

Do pracy w lesie?

14 ANIA:

Należała ona do najcięższych. Odległość od obozu wynosiła średnio około sześć kilometrów w jedną stronę. Więźniowie pracowali cały dzień pod gołym niebem, po pas zanurzeni w śniegu, przemoczeni do suchej nitki, głodni, zmęczeni. Nikt nie przeżył pracy w lesie dłużej niż dwa lata

15 WOJTEK:

Piotrze - twój dziadek również przeżył łagry. Czy opowiadał Ci o tym?

16 PIOTR:

Tak, chociaż niechętnie wspomina te czasy. Bardzo się wtedy denerwuje. Pamiętam jak opowiadał jak wyglądało ubranie więźniów: około trzech czwartych więźniów wychodziło do pracy w łapciach, próbując ze szmat, sznurków, kawałków drutu i skrawków opon samochodowych sklecić możliwie ciepłe i trwałe obuwie. Wielu z nich nie miało odwagi rozbierać się na noc, aby nie ryzykować rozsypania się z trudem posztukowanej odzieży.

Materiały:

• Teksty:

A) Obozy jenieckie na terenie ZSRR - 1939-1940r.

(...) od listopada 1939 do maja 1940 istniały trzy obozy oficerskie jeńców:

Kozielsk na wschodnich krańcach Smoleńszczyzny około 5000 jeńców, z czego 4500 oficerów: (generałów, 1 kontradmirał, około 400 oficerów sztabowych, około 3500 młodszych oficerów i 500 podchorążych).

Starobielsk pod Charkowem na Ukrainie. Tam przebywało: 3920 jeńców, z czego 8 generałów, ok. 380 oficerów sztabowych, ok. 3450 młodszych oficerów, ok. 30 podchorążych i 52 osoby cywilne. Wśród oficerów rezerwy około 50% stanowili: 40 profesorów i docentów, kilkuset lekarzy, inżynierów, prawników, literatów i nauczycieli.

Ostaszków w pobliżu Tweru-Kalinina; około 6570 jeńców, z czego około 400 oficerów KOP, żandarmerii i zmilitaryzowanej policji.

Razem te trzy obozy skupiały 15000 jeńców, w tym około 8700 oficerów. Stwierdzono, ze władze sowieckie zaczęły likwidować te obozy na wiosną 1940 r. (...).

B) Tajny rozkaz NKWD ZSRR nr 0012223 - O sporządzeniu spisów „elementów antysowieckich” -1940 r.

Wyszczególniono kategorie osób i nakazywano wciągnięcie do ewidencji:

• członków partii nie komunistycznych (anarchiści, trockiści, partie prawicowe),

• członków korporacji studenckich, organizacji studenckich, młodzieżowych i sportowych,

• byłych żandarmów, policjantów, pracowników policji i więziennictwa,

• oficerów wszystkich armii nie sowieckich,

• ochotników armii "białych" i innych armii antysowieckich,

• uchodźców, emigrantów politycznych, reemigrantów, repatriantów,

• przedstawicieli firm zagranicznych i pracowników obcych urzędów państwowych,

• osób utrzymujących łączność z zagranicą, z poselstwami i konsulatami państw obcych,

• urzędników państwowych od referentów wzwyż,

• pracowników Czerwonego Krzyża,

• członków stowarzyszeń religijnych, duchownych, personel kościelny i „aktyw religijny",

• szlachtę, ziemian, kupców, bankierów, przemysłowców, właścicieli przedsiębiorstw, hoteli, restauracji.

C) „Inny świat” H. Grudzińskiego (fragmenty wybrane przez nauczyciela)

D) Relacje Polaków deportowanych w głąb ZSRR - 1940-1941r.

(...)

10 lutego 1940 r. funkcjonariusze NKWD wpadli do domu z naganami i sztyletami. Zaczęli niszczyć obrazy świętych, łamali meble, wyzywali od polskiej burżuazji, szukając broni zrywali nawet podłogę, opróżniali szafy, niszczyli łóżka. Pozwolili zabrać trochę odzieży i tylko 5 kg mąki na 5 osób (...).

„Ja zostałem wywieziony wraz z całą rodziną 10 II 1940r. do archangielskiej obłasti gdzie pomimo wytężonej pracy, do której byłem zmuszony nie mogłem wraz z rodziną żyć, lecz nawet wegetować. W tymże miesiącu straciłem ojca, który umarł na skutek pomieszania zmysłów i dwoje dzieci z głodu.”

„Nadchodzi 10 luty, jest noc, godzina 1-sza, słychać na ulicy krzyki, i cóż tam ujrzałem! Cały sznur sań ciągnął się bez końca, na których siedziały matki z dziećmi dużymi a nawet takimi, które miały po kilka tygodni. Na jednych z sań ujrzałem znajomą kobietą z sześciorgiem dzieci, z których dwoje bliźniąt miało po dwa tygodnie. Te biedne dzieci matka otuliła w koce i tak wiozła je do stacji. Lecz, niestety, ku wielkiej rozpaczy matki, dzieci w drodze do Rosji zamarzły, a ponieważ nie było innej rady wyrzucono je przez okno. Widząc to NKWD z pogardliwym uśmiechem mówili: miorznut polskije sobaki (marzną polskie psy).”

GRUPA II

1 - Uczniowie na podstawie tekstu A (Komunikat Radzieckiego Biura Informacyjnego w sprawie niemieckiej akcji propagandowej dotyczącej zbrodni katyńskiej -16 kwietnia 1943r.) przedstawiają stanowisko władz radzieckich w punktach. Podyktują tę notatkę później kolegom do zeszytu.

2 - Dyskutują („burza mózgów”) nad okolicznościami mordu popełnionego w Katyniu i próbują odpowiedzieć na pytanie czym kierowali się (lub mogli kierować się) Niemcy odkrywając groby zamordowanych oficerów polskich, informując o tym fakcie międzynarodową opinię publiczną (a także proponując wysłanie komisji na miejsce zbrodni).

Mogą również swoje wnioski i przemyślenia zaprezentować w postaci krótkiej scenki.

3 - Układają scenkę będącą rekonstrukcją rozmów i dyskusji członków polskiego rządu na emigracji.

• Przykładowa scenka pt.: „Rozmowa Sikorskiego z członkami rządu na emigracji”.

1. SIKORSKI:

Panowie, chciałbym was poinformować o niezwykłym i bardzo smutnym wydarzeniu: Niemcy odkryli groby oficerów polskich nieopodal Smoleńska. Zaproponowali nam wysłanie komisji do zbadania okoliczności popełnienia tej zbrodni.

2. POLITYK I:

To straszne, ciągle liczyliśmy, ze jednak żyją i będzie można przy ich pomocy organizować wojsko w ZSRR.

3. SIKORSKI:

Niestety, nie żyją. Mam przed sobą tekst oświadczenia władz radzieckich.

4. POLITYK II czyta treść dokumentu A (Komunikat Radzieckiego Biura Informacyjnego w sprawie niemieckiej akcji propagandowej dotyczącej zbrodni katyńskiej -16 kwietnia 1943r. )

Oszczercy goebbelsowscy rozpowszechniają od ostatnich dwóch - trzech dni nikczemne wymysły o masowym rozstrzelaniu przez organy radzieckie w rejonie Smoleńska polskich oficerów, co jakoby miało miejsce wiosną r. 1940. Niemieckie zbiry faszystowskie nie cofają się w swojej nowej potwornej bredni przed najbardziej łajdackim i podłym kłamstwem, za pomocą którego usiłują ukryć niesłychane zbrodnie, popełnione, jak to widać teraz jasno, przez nich samych.

(...) Hitlerowscy specjaliści od ciemnych spraw puszczają się na najordynarniejsze podrabianie i podstawianie faktów rozpowszechniając oszczercze wymysły o jakichś tam radzieckich bestialstwach na wiosnę 1940 r., aby w taki sposób uchylić się od odpowiedzialności za popełnione przez hitlerowców bestialskie zbrodnie.

5. POLITYK I:

Nasz rząd musi zareagować na te wydarzenia i wydać odpowiednie oświadczenie.

6. UCZNIOWIE: dyskutują nad treścią noty, uzgadniając jakie elementy powinny się w niej znaleźć. Korzystają z tekstu źródłowego B (Oświadczenie rządu polskiego w sprawie odkrycia grobów oficerów polskich pod Smoleńskiem -17 kwietnia 1943 r.) Mogą na zakończenie odczytać treść noty B - Oświadczenie rządu polskiego w sprawie odkrycia grobów oficerów polskich pod Smoleńskiem -17 kwietnia 1943 r.

(...) Nie ma Polaka, który by nie był wstrząśnięty do głębi wiadomością, szerzoną przez propagandę niemiecką z największym rozgłosem, o odkryciu pod Smoleńskiem w grobie wspólnym, zmasakrowanych zwłok zaginionych w ZSRR oficerów polskich i o kaźni, której padli ofiarą. Rząd Polski polecił 15 kwietnia br. swemu przedstawicielowi w Szwajcarii zwrócić się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie, z prośbą o wysłanie delegacji, która by zbadała na miejscu istotny stan rzeczy. (...)

Zarazem jednak Rząd Polski, w imieniu Narodu Polskiego, zaprzecza Niemcom prawa czerpania ze zbrodni, które zarzuca innym - argumentów w obronie własnej. (...)

Rząd Polski piętnuje wszystkie zbrodnie, popełnione na polskich obywatelach i odmawia prawa wyzyskiwania tych ofiar w politycznej grze przez kogokolwiek, kto winien jest tych przestępstw przeciw Narodowi i Państwu Polskiemu.

Materiały:

• Teksty:

A) Komunikat Radzieckiego Biura Informacyjnego w sprawie niemieckiej akcji propagandowej dotyczącej zbrodni katyńskiej -16 kwietnia 1943r.

Oszczercy goebbelsowscy rozpowszechniają od ostatnich dwóch - trzech dni nikczemne wymysły o masowym rozstrzelaniu przez organy radzieckie w rejonie Smoleńska polskich oficerów, co jakoby miało miejsce wiosną r. 1940. Niemieckie zbiry faszystowskie nie cofają się w swojej nowej potwornej bredni przed najbardziej łajdackim i podłym kłamstwem, za pomocą którego usiłują ukryć niesłychane zbrodnie, popełnione, jak to widać teraz jasno, przez nich samych.

(...) Hitlerowscy specjaliści od ciemnych spraw puszczają się na najordynarniejsze podrabianie i podstawianie faktów rozpowszechniając oszczercze wymysły o jakichś tam radzieckich bestialstwach na wiosnę 1940 r., aby w taki sposób uchylić się od odpowiedzialności za popełnione przez hitlerowców bestialskie zbrodnie. (...)

B) Oświadczenie rządu polskiego w sprawie odkrycia grobów oficerów polskich pod Smoleńskiem -17 kwietnia 1943 r .

(...) Nie ma Polaka, który by nie był wstrząśnięty do głębi wiadomością, szerzoną przez propagandę niemiecką z największym rozgłosem, o odkryciu pod Smoleńskiem w grobie wspólnym, zmasakrowanych zwłok zaginionych w ZSRR oficerów polskich i o kaźni, której padli ofiarą. Rząd Polski polecił 15 kwietnia br. swemu przedstawicielowi w Szwajcarii zwrócić się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie, z prośbą o wysłanie delegacji, która by zbadała na miejscu istotny stan rzeczy. (...)

Zarazem jednak Rząd Polski, w imieniu Narodu Polskiego, zaprzecza Niemcom prawa czerpania ze zbrodni, które zarzuca innym - argumentów w obronie własnej. (...)

Rząd Polski piętnuje wszystkie zbrodnie, popełnione na polskich obywatelach i odmawia prawa wyzyskiwania tych ofiar w politycznej grze przez kogokolwiek, kto winien jest tych przestępstw przeciw Narodowi i Państwu Polskiemu.

GRUPA III

Uczniowie na podstawie teksu i wiadomości z podręcznika:

• przedstawiają jakie były przyczyny zerwania stosunków polsko - radzieckich,

• próbują znaleźć odpowiedź na pytanie, czy podane oficjalne dokumenty były jedynym powodem zerwania stosunków dyplomatycznych.

Materiały:

• Teksty:

A) Nota rządu radzieckiego o decyzji przerwania stosunków z rządem polskim - 25 kwietnia 1943 r.

(...)

Wroga w stosunku do Związku Radzieckiego, oszczercza kampania rozpoczęta przez niemieckich faszystów z powodu oficerów polskich, zabitych przez nich samych w rejonie Smoleńska, na terenie okupowanym przez wojska niemieckie, została natychmiast podchwycona przez Rząd Polski i jest wszelkimi sposobami podsycana przez oficjalną prasę polską. Rząd Polski nie tylko nie przeciwstawiał się nikczemnemu faszystowskiemu oszczerstwu przeciwka ZSRR, ale nawet nie uważał za stosowne zwrócić się do Rządu Radzieckiego z jakimikolwiek zapytaniami lub wyjaśnieniami w tej sprawie. (...)

Wszystkie te okoliczności zmuszają Rząd Radziecki do stwierdzenia, że obecny Rząd Polski, który stoczył się na drogę zmowy z rządem hitlerowskim, przerwał faktycznie sojusznicze stosunki z ZSRR oraz stanął na stanowisku stosunków wrogich wobec Związku Radzieckiego.

Na podstawie tego wszystkiego Rząd Radziecki postanowił przerwać stosunki z Rządem Polskim.

GRUPA IV

• Prezentacja multimedialna

Uczniowie szukają informacji w internecie, podręcznikach, różnych opracowaniach na temat zbrodni katyńskiej. Na ich podstawie przygotowują prezentację.

3.

Prezentacja efektów pracy w grupach.

Uczniowie czytają odpowiedzi na zadane pytania, cytują fragmenty dokumentów, przedstawiają krótkie scenki, omawiając je szczegółowo.

Długość scenki, a także jej treść zależy od zaangażowania i umiejętności aktorskich uczniów i współpracy w grupie.

4.

Podsumowanie lekcji

1. Prezentacja multimedialna przygotowana przez uczniów może być wstępem, lub podsumowaniem zajęć.

2. „Burza mózgów” - uczniowie zapisują na tablicy skojarzenia związane z tematem lekcji.

3. Uczniowie wykonują tzw. drzewko decyzyjne, np.: czy rząd polski powinien wysłać komisję w celu zbadania okoliczności śmierci polskich oficerów.

14

SCENARIUSZ LEKCJI: Ziemie polskie pod okupacją radziecką w latach 1939 - 1943

---