WĘGLOWODANY

fruktoza

• monosacharyd

• składnik sacharozy, otrzymywany z inuliny, metabolizm w wątrobie do glikogenu bez udziału insuliny (cukrzycy); Graminis rhizoma - kłącze perzu

• w niewielkim stopniu wzrasta poziom cukru we krwi

• 40%roztwór - zapobieganie obrzękom mózgu

• źródło energii u chorych z niewydolnością nerek do odżywiania pozajelitowego

sorboza (=izomer fruktozy)

• monosacharydy

• owoc jarzębiny

cukier inwertowany

• monosacharydy

• owoc figi (Caricae fructus), owoc tamaryndowca (Tamarindi fructus), owoc jałowca, owoc borówki czernicy, kwiat dziewanny, miód pszczeli

• w osłabionym mięśniu sercowym, nerwowym, w schorzeniach wątroby

• tradycyjnie w kaszlu, chrypce, ranach

N-acetylo-D-glukozamina

• aminocukry

• prekursor chityny

• tworzy pancerz skorupiaków, owadów

• siarczan glukozaminy w chorobach reumatycznych

mannitol

• alkohol cukrowy, izomer sorbitolu (rozpowszechniony w roślinach) syntetyzowany z mannozy lub fruktozy

• sok wypływający po nacięciu pni i gałęzi jesionu mannowego (Fraxinus ornus), korzeń selera, w plechach morszczynu Fucus - algi brunatnic

• wysuszony sok z jesionu mannowego jest zalecany w zaparciach i chorobach, w których pożądane jest wypróżnianie z miękkim stolcem (szczeliny odbytu, guzy krwawnicowe, a także po zabiegach operacyjnych odbytu i odbytnicy)

• nie wchłania się z przewodu pokarmowego

• łagodnie przeczyszczający

• środek moczopędny

• niemetabolizowany po wlewie dożylnym - 10% roztwór wydalany z moczem (w skąpomoczu, bezmoczu)

sorbitol

• alkohol cukrowy, syntetyzowany z glukozy

• w jabłkach, śliwkach, owocach jarzębiny, owocach głogu

• pobudza opróżnienie pęcherzyka żółciowego

• zalecany w zaparciach i niestrawności

• substytut sacharozy dla cukrzyków - metabolizm do fruktozy --- glikopen

• 5-10% roztw. w iniekcjach jak glukoza

• w technologii farmaceutycznej/przemyśle spożywczym E420

• nie zmienia pH w pastach przeciw próchnicy

ksylitol

• alkohol cukrowy

• nie występuje w przyrodzie - z hydrolizy ksylanów - drewno brzozy

• środek słodzący w przeciw próchniczych pastach do zębów

• składnik gum do żucia

inozytol

• cykliczny wieloalkohol (cyklitol)

• korzeń perzu - Agropyri rhizoma

• charakter wit. B czynnik wzrostu w hodowlach tk. roślinnych

• w zaburzeniach metabolizmu lipidów

• zapobiega stłuszczaniu wątroby

• niedobór ułatwia powstawanie cukrzycy

• bierze udział w przemianie lipidów

• leczenie hiperlipidemii, cukrzycy i dystrofii mięśniowej

mioinozytol

• cykliczny wieloalkohol (cyklitol); najczęstszy izomer inozytolu; wolny lub heksofosforan = kwas fitynowy

• w ziarniakach zbóż, drożdżach, owocach

• wiąże metale Co, Mg, Fe, Zn - może spowodować niedobory

• zapobiega mineralizacji stawów, naczyń krwionośnych (osoby starsze)

• chroni przed nowotworem jelita

• sól sodowa kw. fitynowego - w hiperkalcurii (wytrąca Ca w jelitach)

sacharoza

• disacharyd

• owoce: jabłka, śliwki, banany

• trucizna cukrowa Saccharum officinarium

• burak cukrowy Beta vulgaris

• klon cukrowy Acer saccharum

• sok z nacięć pni zagęszczony - konsystencja miodu USA, Kanada, syrop klonowy

• sorgo, proso cukrowe Sorgo saccharatum

• gęsty sok z łodyg - USA, Chiny

• corrigens - do syropów

maltoza

• disacharyd

• w kiełkującym jęczmieniu

• otrzymywanie - hydroliza enzymatyczna skrobii i/lub glikogenu

• maltoza i wyciąg stołowy - odżywki dla dzieci

laktoza

• disacharyd

• w mleku ssaków 4,5-5,5% ; w mleku kobiet 7%

• α-laktoza: do rozcieńczania proszków, do tabletek

• β-laktoza: składnik odżywek dla niemowląt

fruktooligosacharydy sojowe

• wyższe oligosacharydy

• w cebuli, czosnku, szparagach, łopianie, cykorii (korzeń), karczochu (bulwa)

• napoje bezalkoholowe, ciastka, cukierki, wyroby mączne

• nie trawione zwiększają populację bifitobakterii, które:

• produkują wit. B1, B2, B6, B12, kw. nikotynowy, kw. foliowy (nie wit. K)

• stymulują perystaltykę i zapobiegają zaparciom, biegunkom np. po antybiotykach

• spadek aktywności bakterii gnilnych

• spadek toksyczności produktów fermantacji, odciążenie wątroby

• spadek cholesterolu we krwi

• rozpuszczalne w wodzie - łatwiej niż włókna spożywcze można włączyć w żywności

• zapotrzebowanie ok. 3g/dziennie (mniejsze niż włókien)

• nie zwiększają lepkości, nie pęcznieją - nie zatrzymują wody

• nie wiążą składników mineralnych

• Monosacharydy o oligosacharydy - znaczenie:

• 1. słodzące - odżywcze per os glukoza, fruktoza, cukier inwertowany, sacharoza, maltoza odżywianie pozajelitowe: glukoza, fruktoza

przeciw próchnicowe pasty:mannitol, sorbitol, ksylitol

• 2. w hipoglikemii, utracie elektrolitów: glukoza

• 3. wpływające korzystnie na rozwój flory bakteryjnej jelit

fruktooligosacharydy - Helianthii tuberosi tuber

• 4. aromatyczne, moczopędne, wlewy dożylne: mannitol, sorbitol

• 5. zapobiegawczo przeciwko obrzękom mózgu: fruktoza, mannitol

• 6. nie podnosi poziomu glukozy we krwi (metabolizm bez insuliny do glikopenu): mannitol, sorbitol, fruktoza, ksylitol - dla cukrzyków

• 7. miejscowo na źle gojące się rany: glukoza, miód

• 8. inne

ksantan: Xanthani gum - guma ksantanowa (=włókna ksantanowe)

• polisacharyd

• otrzymywany w wyniku fermentacji węglowodanów, zachodzącej pod wpływem bakterii Xanthomonas campestris

• stabilizator zawiesin i emulsji w przemyśle spożywczym, farmaceutycznym (także przy produkcji tabletek)

• rozpuszczalna w zimnej, gorącej wodzie, lepkość nie zmienia się (temp., pH)

dekstran (=DX)

• polisacharyd otrzymywany przy użyciu bakterii, polimer glukozy i sacharozy

• otrzymywany z sacharozy pod wpływem np. szczepów Leuconostoc mesenteroides

• śr. zastępczy krwi --- DX o m.cz. 60 tys.

• krwotoki --- DX o m.cz. 60 tys.

• rozcieńczanie krwi --- DX o m.cz. 60 tys.

• w zaburzeniach mikrokrążenia, oparzenia --- DX o m.cz. 40 tys.

• odmrożenia --- DX o m.cz. 40 tys.

• z sorbitolem w obrzęku mózgu --- DX o m.cz. 40 tys.

• serologicznie obojętne całkowicie eliminują się z moczem

• do kropli ocznych w niedostatecznym łzawieniu; płynów do soczewek kontaktowych

• DX typu sefadeks tzw. sito molekularne do rozdziału, oczyszczania

lentinan, schizofylan i tylopilan

• polisacharydy grzybów wielkoowocnikowych; glukany

• Lentinus edodes (lentinan), Schizophyllum commune (schizofylan), Thyllophilus felleus (tylopilan)

• immunostymulująco / nie cytotoksycznie stymulacja proliferacji limf. T, aktywność makrofagów

• wzrasta działanie cytostatów

agar

• polisacharyd

• wysuszony żel otrzymywany z gat. r. Gelidium - Galaretówka i Gracilaria - Smuklice

• spada uczucie głodu, przyspiesza perystaltykę

• przeczyszczający 1-2 łyżeczki

• w tech. farmaceutycznej - spęczniający, żelujący

• przemysł spożywczy - do produkcji galaretek i budyniów

• podłoża bakteriologiczne do hodowli bakterii (w mikrobiologii)

karageniny

• polisacharyd alg - krasnorostów

• wysuszone plechy krasnorostów - Chondrus crispus - Chrzęścica kędzierzawa i gatunki z rodzaju Gigartina

• stabilizatory przy produkcji emulsji, kremów i środki zagęszczające (pasty, kremy, płyny)

• przeciwzapalne (powlekające) w chorobie wrzodowej, nadkwasocie, hemoroidy

kw. alginowy (=KA)

• polisacharyd alg - brunatnic

• gat. z rodzaju Fucus - Morszczyn - Laminaria

• miejscowo przeciwkrwotocznie w znamieniach - alginian Ca

• spada podrażnienie bł. śluzowych - alginian Na

• KA i sole Ca nie trawione, pęcznieją, ułatwiają wypróżnienie - diety odchudzające

• do tabletek 2-10% - rozpad

• stabilizatory do kremów, maści, lodów, czekolady

alginiany- w przemyśle spożywczym i kosmetycznym; w technologii farmaceutycznej jako stabilizatory zawiesin, emulsji, składniki opatrunków żelowych, jako środki rozsadzające tabletki

lichenina i izolichenina

• polisacharydy porostów; glukany (polimery glukozy)

• Lichen islandicus Cetraria islandica - tarczownica islandzka

półkula północna po Arktykę, w Polsce na niżu, w górach

skrobia

• polisacharydy homogenne - glikany (polimery glukozy)

• Solanii amylum, Tritici amylum --- amyloza

Maydis amylum, Oryzae amylum --- amylopektyna

• przeciwzapalne, chłonące, osłaniające (zasypki, kleiki)

• substancje wypełniające, pęczniejące, ułatwiają rozpad tabletek

• przemysł spożywczy - produkcja środków dietetycznych i odżywczych

celuloza (=błonnik)

• polisacharyd; glikany (polimery glukozy)

• skł. ścian komórkowych (hemiceluloza, pektyny) i włókien np. włókna lnu, juty i włoski okrywające nasion bawełny

• subst. wypełniająca, wiążąca, rozsadzająca do tabletek

• ułatwia wypróżnienia, przyspiesza pasaż treści jelitowej

• absorbent w chromatografii (Avicel)

inulina

• fruktany (polimer fruktozy), niskocząsteczkowy polimer

• materiał zapasowy - organy podziemne roślin głównie z rodziny Asteraceae: Inulae radix, Taraxaci radix, Cichorii radix, Helianthi tuberosi tuber

• wypełniacz, subst. balastowa w odchudzaniu

• nie zwiększa poziomu/nieco zmniejsza poziom glukozy (cukrzyca)

• do otrzymywania fruktozy

trytycyna

• fruktany, polimer typu lewanu

• Agropyri rhizoma

• właściwości podobne do inuliny

guma arabska - Gummi arabicum (=Gummi Acaciae)

• polimer heterogenny - guma

• przez nacięcie pni i gałęzi drzew z rodzaju Acacia A. senegal - Sudan, Senegal

• przemysł farmaceutyczny - do produkcji emulsji, zawiesin

arabina

• polisacharyd, sól Na, K, Ca

• osłaniające w stanach zapalnych bł. śluzowych - leki przeciwkaszlowe

• łagodzi ostry smak leków

• emulgator

tragakanta - tragacantha

• skrzepła na powietrzu, wydzielina z pęknięć i nacięć pni gat. r. Astragalus (Fabaceae), gr. Astragalus gummifer (Traganek gumodajny), ciernisty krzew - Syria, Iran, nie zawiera oksydaz

• śr. stabilizujący, klarujący, obniża napięcie powierzchniowe

• wiąże wodę - do kremów, emulsji, maści, past do zębów

• immunostymulująco w medycynie

indyjska tragakanta - Karaya

• podobna do pektyn, zastępuje tragakantę

• ze zranionych nadpalonych pni drzew z r. Sterculia gł. S. ureus (Sterculiaceae) - Indie

• odchudzająco - uczucie sytości, przeczyszczające

• ułatwia przyczepność protez zębowych

• przy przetokach

• składnik past do zębów - zapobiega osadzaniu się kamienia nazębnego

• skł. lakierów do włosów

• środek zagęszczający w przemyśle farm. Kosmetycznym

galaktomannany

• polisacharydy; polimery mannozy; śluzy obojętne

• w Foenugraeci semen i w bielmach nasion Cyamopsis tetragonolobus - Guma Guar zmielone bez łupiny nasiennej i zarodków Cyamopsidis seminis pulvis - Guar

glukomannany

• polisacharydy; polimery mannozy

• w bulwach Amorphophallus konjak - Aracaeae

• sproszkowane bulwy - dodatek do np. chleba, niskokaloryczne diety

• galakto- i glukomannany - działanie:

• mają zdolność pęcznienia i tworzenia w wodzie lepkich roztw. lub żeli

• wywołują uczucie sytości

• pobudzają perystaltykę

• obniżają poziom cholesterolu (czynnik ryzyka miażdżycy)

• ↓ wchłanianie glukozy

• wchodzą w skład preparatów stosowanych w kuracjach odchudzającyc

guar

• polisacharyd; polimer mannozy

• wchłanianie glukozy z jelit. poz. cholesterolu

• 2 kapsułki przed obiadem (2-4 w razie głodu)

• w przemyśle spożywczym i farmaceutycznym jako środek ↑ lepkość, zagęszczający; również jako środek wiążący, ułatwiający rozpad tabletek

śluzy

• heteropolisacharydy

• w surowcach z rodziny: Malvaceae, Plantaginaceae, Asteraceae, Scrophulariaceae, Linaceae, Boraginaceae

• nie wchłaniają się, powlekają, zmiękczają - przeciwkaszlowe

• chłoną wodę w jelicie, zwiększają objętość treści jelit

• ucisk ścian - wzrost persytaltyki - przeczyszczenie

• spowalniają, przedłużają działanie innych leków

• osłaniają przy lekach drażniących

• łagodzą smak kwaśny, ostry, zmniejszają słodki smak

• emulgują, spęczniają i rozsadzają

żel aloesowy

• polisacharydy roślin wyższych

• świeży śluzowaty sok z liści - Aloe barbadensis (A. vera)

• oparzenie i podrażnienie skóry, rany

• ułatwia proliferację komórek skóry, podrażnienie nabłonka, wiąże wodę

• suplement diety - spadek cukru i triglicerydów

pektyny

• polimery

• zlokalizowane w środkowej blaszce ściany kom. roślin, z wyjątkiem gatunków należących do rodziny Poaceae; bogate w pektyny są: niedojrzałe owoce jabłka, czarne porzeczki

• powlekają bł. śluzowe przewodu pokarmowego, chłoną wodę - zwiększając zawartość treści żołądka

• regulują wypróżnienia

• tworzą korzystne środowisko do rozwoju prawidłowej flory bakteryjnej w jelitach

• w objawowym leczeniu wymiotów i biegunek u dzieci

• regularne spożywanie - obniża poziom cholesterolu we krwi, co zapobiega chorobom sercowo - naczyniowym

• Biologiczna aktywność polisacharydów:

• wpływają korzystnie na rozwój flory bakteryjnej: pektyny

• nie podwyższają lub obniżają poziom cukru posiłkowego i cholesterolu: pektyny, gluko-, i galaktomannyt: Guar, Amarphaphli bulb. i inulina, trytycyna

• pęczniejące, wzrost wypróżniania (śr. masowe) / (przeciw biegunkom) śluzy w Plantaginis ovatae sem. / tegumentum Psylli sem., Lini sem.

• substancje zagęszczające, stabilizujące: gluko- i galaktozmannany: Guar, Amarphaphli bulb., kwas alginowy, alginiany, Xantini gummi, Gummi: Tragacantha, Karaya, Arabicum, agar, karogeniny, pektyny

• immunostymulujące: p-nowotworowe: z grzybów, lentinan, schizophylari, krestin, gumy: Tragacantha, Aloe gel

• WP - objętość jaką zajmie 1g surowca po 4godz spęcznienia w wodzie

LIPIDY

cacao oleum (=butyrum oleum) - olej kakaowy

• oleje nasycone stałe i półstałe

• w oleju z jąder nasiennych Theobroma cacao - Kakaowiec właściwy

• do sporządzania: czopków, globulek, maści, pomadek, czekolady, kakao (teobromina)

cocois oleum - olej kokosowy

• oleje nasycone stałe i półstałe

• w oleju z nasion Cocos nucifera - Palma kokosowa (Arecaceae - Palmowate)

• jako tłuszcz spożywczy, do mydeł i detergentów

palmae oleum - olej palmowy

• oleje nasycone stałe i półstałe

• Elaeis guineensis (E. oleifera)- Palma oleista (Arecaceae - Palmowate)

• tłuszcz spożywczy - margaryna, mydła, świece

ricini oleum - olej rycynowy

• oleje nasycone stałe i półstałe

• Ricinus communis - Rącznik pospolity( Euphorbiaceae - Wilczomleczowate)

• nasionach: estry z kw. rycynolowym, rycyna (toksalbumina), kwas rycynolowy drażni śluzówkę j. cienkiego, przeczyszczająco 4-6h, olej pobudza wzrost włosów, w zaparciach, w produkcji kropli do oczu, kapsułek, mazideł, emulsji, granulatów, podłóż maściowych, tabletek, mydeł, smarów

olivarum oleum - olej oliwkowy

• oleje nasycone stałe i półstałe

• Olea europaea - Oliwka europejska (Oleaceae - Oliwkowate)

• żółciopędnie, żółciotwórczo, przeczyszczająco, zewnętrznie: p/zapalnie, osłaniająco, zmiękczająco, rozpuszczalnik substancji litofilnych, w produkcji maści, emulsji, mazideł, kremów, mydła, do odżywiania pozajelitowego

arachidis oleum - olej arachidowy

• oleje płynne mononienasycone

• Arachis hypogaea- Orzech ziemny (Fabaceae- Motylkowate)

• do mazideł, plastrów, mydeł, iniekcji, kropli do oczu, po utwardzeniu do czopków w tropiku, wyższa temp. topnienia od Cacao oleum

rapae oleum - olej rzepakowy

• oleje płynne mononienasycone

• Brassica campestris napus - Kapusta rzepak (Brassicaceae - Kapustne)

• oleju w nasionach: kw. erukowy powoduje: stłuszczenie organów miąższowych, uszkodzenie mięśnia sercowego, do emulsji, mazideł, maści, plastrów, mydeł, jako tłuszcz spożywczy

sojae oleum - olej sojowy

• oleje płynne wielonienasycone

• Glycine soja - Soja jadalna (Fabaceae - Bobowate)

• w nasionach: olej, węglowodany, stigmasterol - do półsyntezy hormonów sterydowych, flawonoidy (genisteina), jako olej spożywczy (margaryna), lecytyna, sos sojowy, w odżywianiu pozajelitowym, nasiona zmielone do „mleka sojowego” i „mięsa sojowego”

lini oleum - olej lniany

• oleje płynne wielonienasycone

• Linum usitatissimum - Len zwyczajny (Linaceae - Lnowate)

• nasiona zawierają: oleju tłusty, glicerydy kwasu: oleinowego, linolowego, linolenowego - p/zapalne, rozmiękczająco, uelastyczniająco, regenerująco, przyspiesza ziarninowanie, witamina F - łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego, ↓ cholesterol, dodatek do diety zwierząt nasion lnu↑ w jajach, mięsie, rybach kwas tłuszczowy n-3, w schorzeniach skórnych: egzemy, oparzenia, stany zapalne, do mazideł, mydeł , jako olej spożywczy, w przemyśle: pokosty, farby, lakiery

perseae oleum - olej z owoców awokado

• oleje płynne wielonienasycone

• Persea americana - Smaczliwka amerykańska (awokado) (Lauraceae - Laurowate)

• w PIASCLEDINE 300: niezmydlająca się frakcja oleju z: awokado (20% steroli) + soi (1/3+2/3) - wpływ na metabolizm i skład tkanki łącznej, pomocniczo w terapii bólów reumatycznych, korzystnie w parodontozie

sezami oleum - olej sezamowy

• oleje płynne wielonienasycone

• Sezamum indicum - Sezam indyjski (Pedaliaceae - Połapkowate)

• w nasionach: olej, białka, śluz, sesamolin →sezamol -fenolowy antyoksydant- stabilność, do mazideł, plastrów, w celach spożywczych, kosmetyka: antyoksydant, zmiatacz wolnych rodników

helianthii oleum - olej słonecznikowy

• oleje płynne wielonienasycone

• Helianthus annuus - Słonecznik zwyczajny

• olej w nasionach: do celów spożywczych - margaryna

amygdalarum oleum - olej migdałowy

• oleje płynne wielonienasycone

• Prunus amygdalus - Śliwa migdał (Rosaceae- Różowate), olej głównie w nasionach

• rozpuszczalnik lipofilnych substancji, przemysł kosmetyczny

kwas linolowy: α - linolenowy

• NNKT

• substraty do syntezy lipidowych składników błon komórkowych, hormonów tkankowych, NNKT: stymulują uwalnianie insuliny, wpływają na aktywność i liczbę receptorów insulinowych zwiększają wrażliwość na insulinę, brak NNKT powoduje: nadmierne łuszczenie się naskórka, utrudnioną regenerację tkanek, zwiększoną utratę wody, dolegliwości układu krążenia, obniżoną odporność na infekcje, niedorozwój płodu

1.OLEJE ZAWIERAJĄCE NNKT i KWAS γ-LINOLENOWY

oenotherae oleum virginum- olej wiesiołkowy z bezpośredniego tłoczenia

• oleje zawierające NNKT i kwas γ-linolenowy

• Oenothera biennis, O. paradoxa Wiesiołek dwuletni, W. dziwny, zawierają: kwas γ-linolenowy i kwas linolowy

boraginis oleum - olej ogórecznikowy

• oleje zawierające NNKT i kwas γ-linolenowy

• Borago officinalis - Ogórecznik lekarski, zawierają: kwas γ-linolenowy, kwas linolowy

ribes nigri oleum - olej z czarnej porzeczki

• oleje zawierające NNKT i kwas γ-linolenowy

• Ribes nigrum - Porzeczka czarna Saxifragaceae- Skalnicowate

Zastosowanie olejów zawierających kwas γ - linolenowy :

choroby wskazujące na niedobór, choroby układu sercowo - naczyniowego, choroby metaboliczne: cukrzyca, miażdżyca -↓poziom cholesterolu, stany zapalne (reumatoidalne zap. stawów), niewydolność wątroby: marskość, uszkodzenia alkoholowe, zw. chemicznymi, schorzenia nerek, napięcie przedmiesiączkowe, klimakterium, choroby skórne: łuszczyca, atopowe zapalenie skóry, stwardnienie rozsiane, schizofrenia, choroba Alzheimera, AIDS

2.OLEJE ZAWIERAJĄCE WITAMINĘ E

hippophaë oleum - olej rokitnikowy

• oleje zawierające witaminę E

• Hippophaë rhamnoides - Rokitnik zwyczajny (R. szakłakowaty), Oblepicha

• w oleju: witamina E, witaminy z grupy B, karotenoidy, sole mineralne, na trudno gojące się rany, owrzodzenia, oparzenia, odmrożenia, odleżyny, wrzody żołądka

tritici embryonis oleum- olej z zarodków pszenicy

• oleje zawierające witaminę E

• Triticum vulgare - pszenica (Poaceae)

• ceramidy, glikozydoceramidy - p/starzeniu skóry

cedrae oleum - olej cedrowy (=CEDRUS)

• oleje zawierające witaminę E

• brak informacji o surowcu

• witamina E - naturalny antyoksydant, ↓ryzyko choroby wieńcowej, zapobiega indukcji karcynogenezy

3.FRAKCJE ZAWIERAJĄCE FITOSTEROLE i NKT

sabal fructus - owoc palmy sabal

• oleje z frakcją zawierającą fitosterole i NKT

• w Serenoa repens (Sabal serrulata) - Palma sabalowa (Palmae - Palmy), frakcja lipidowo-sterolowa: glicerydy, głównie kwasu laurynowego, alkany linearne, alkeny, fitosterole: β-sitosterol i pochodne, kampesterol

• interakcja z metabolizmem i wpływem testosteronu na gruczoł krokowy, spazmolitycznie, p/obrzękowo

pygeum africanum - śliwa afrykańska

• oleje z frakcją zawierającą fitosterole i NKT

• Prunus africana Pygeum africanum - śliwa afrykańska (Rosaceae - Różowate), frakcja lipidowo-sterolowa -ekstrakcja kory → rozp. org. fitosterole: β - fitosterol, kwasy triterpenowe: ursolowy, oleanolowy

• interakcja z metabolizmem i wpływem testosteronu na gruczoł krokowy, spazmolityczne, p/obrzękowe

4.OLEJE ZAWIERAJĄCE FITOSTEROLE i NNKT

cucurbitae oleum- olej z pestek dyni

• oleje zawierające fitosterole i NNKT

• Cucurbitae pepo -Dynia zwyczajna (Cucurbitaceae ); kw. linolowy, ∆ 7-sterole np. glukozyd spinasterolu, ∆ 5-sterole (klerosterol, stigmasterol, kampesterol), skwalen

• w przeroście gruczołu krokowego

maydis embryonis oleum - olej z zarodków kukurydzy

• oleje zawierające fitosterole i NNKT

• Zea mays - Kukurydza zwyczajna ( Poaceae - Trawy); zawiera: kwas linolowy, kwas linolenowy, ∆ 5-sterole: β-sitosterol, kampestrol, tokoferole

• w przeroście gruczołu krokowego

karite oleum- olej z nasion drzewa masłowego

• oleje zawierające fitosterole i NNKT

• Vitellaria paradoxa =Butyrospermum parkii

• owocnia jadalna, przemysł kosmetyczny: kremy ochronne

piscium oleum - olej rybny

• oleje

• z ryb morskich: eikozapentaenowy (EPA), dokozaheksaenowy (DHA)

• działanie: EPA i DHA- prekursor hormonów tkankowych, powoduje agregację trombocytów, wydłużają czas krwawienia ↓ stęż. lipoprotein VLDL, ↑ HDL, stosowanie: profilaktyka miażdżycy tętnic i chorobie niedokrwiennej serca ,w łuszczycy, w ↑stęż. triglicerydów we krwi, w reumatoidalnym zapaleniu stawów, w zwyrodnieniowych chorobach stawów

• z rekina grenlandzkiego Somniosus microcephalus: alkiloglicerole AGL

• gromadzą się w błonie komórek bakterii i nowotworowych- uszkadzają je, mają wpływ na układ immunologiczny: pobudzenie fagocytozy, powstawanie przeciwciał, skwalen- prekursor hormonów sterolowych, chroni przed wolnymi rodnikami, pobudza układ odpornościowy kwasy tłuszczowe Ω-3

POLIACETYLENY

arktinon, arktinol, arktinal

• poliacetyleny

• Bardanae radix - korzeń łopianu

• brak informacji o działaniu

kapilen

• poliacetyleny

• Agropyri rhizoma - kłącze perzu

• p/bakteryjnie, p/grzybiczo, p/wirusowo

en-in dicykloeter

• poliacetyleny

• Chamomillae anthodium - koszyczek rumianku

• silniejszy spazmolityk od papaweryny

poliacyteleny alifatyczne

• poliacetyleny

• Echinaceae purpureae angustifoliae radix, herba - korzeń i ziele jeżówek: purpurowej i wąskolistnej

• działanie antybiotyczne

cykutotoksyna

• poliacetyleny o działaniu toksycznym

• Cicuta virosa, szalej jadowity (Apiaceae)

• trująca cała roślina, szczególnie świeża, dawka śmiertelna 3 g, ślinotok, ból żołądka, wymioty, drgawki, migotanie komór, zatrzymanie oddechu

etuzyna, etuzanol A

• poliacetyleny o działaniu toksycznym - podobne do cykutotoksyny

• Aethusa cynapium, blekot pospolity (Apiaceae)

• wyciąg z blekotu z opium - trucizna humanitarna

enantotoksyna

• poliacetyleny o działaniu toksycznym

• w korzeniach i kłączach (zapach selera), w Enanthus crocata - kropidło szafranowe (Apiaceae)

• zatrucie: depresja ośrodka oddechowego, porażenie mięśni oddechowych

falkarinol

• poliacetyleny o działaniu toksycznym

• w owocach, w Hederae helicis folium - liść bluszczu

• rumień, pęcherze na twarzy, rękach

TŁUSZCZE ZŁOŻONE

1.FOSFOLIPIDY

lecytyna

• tłuszcze złożone - fosfolipidy

• występowanie: żółtka jaj, olej sojowy, rzepakowy

• znaczenie: źródło choliny - prekursora acetylocholiny - neuroprzekaźnik; NKT, stosowanie lecytyny: zmiany zwyrodnieniowe OUN, rekonwalescencja, wyczerpanie (wzmacniający), hipercholesterolemia, zaburzenia pamięci, koncentracji, w niewydolności oddechowej u wcześniaków, powodowanej w niedoborze surfaktanu, schorzenia wątroby, w żywieniu pozajelitowym, stabilizator, emulgator, w preparatach dermatologicznych, ułatwia wchłanianie

2.WOSKI ROŚLINNE

cera carnauba - wosk karnaubowy

• tłuszcze złożone - woski roślinne

• Copernicia cerifera - Kopernikia woskodajna; Woskownica brazylijska, Palma woskowa; (Palmae - Palmy), na liściach

• jako nie jełczejące podłoża kremów, maści, do nabłyszczania tabletek powlekanych

simmondsiae oleum - olej jojoby

• tłuszcze złożone - woski roślinne

• Simmondsia californica, S. sinensis (Buxaceae)

• ogranicza utratę wody nasiona: ok. 60% płynnego wosku: palmitynian cetylu, wartość tłuszczu wieloryba, bez nieprzyjemny zapachu, skwalen (p/grzybiczo), wit. E odtwarza barierę lipidową skóry, odżywcze, przenika głęboko, hamuje utratę wody, trwałość -20 lat, odporny na utlenianie , glikozyd simondsina - obniża apetyt u zwierząt, kosmetyki do pielęgnacji włosów, ciała, smary w precyzyjnych urządzeniach - rozruszniki serca

Funkcje wosków roślinnych: nalot, wydzielina na kutykuli liści, np. palmy woskowej, chroni przed utratą wody, czynnik patogenny

Zastosowanie: w farmacji: środki pomocnicze poprawiające konsystencję, spoistość maści, kremów, utwardzające zbyt płynne podstawy maściowe, do podłoży, o dużej zawartości wody (chłodzące), do nabłyszczania tabletek powlekanych, do wyrobu plastrów, sztyftów; w kosmetyce: do kredek do ust, szamponów, odżywek do włosów, poprawiają wygląd kremów (perłowy połysk) w przemyśle do produkcji: świec, papieru woskowanego, past podłogowych, samochodowych, do obuwia

FURANOCHROMONY

furanochromony

• pochodne benzo-ၧ-pironu (chromonu) z pierścieniem furanu przy C-6 i C-7 przy C-2, C-5 i C-8 przyłączone najczęściej grupy metylowe lub metoksylowe, formy glikozydowe rzadko np. keloglukozyd

• stwierdzono wyłącznie w owocu aminka egipskiego

• pochodne furanochromonu: kelina, wisnagina , keloglukozyd

piranokumaryny

• typ seseliny: wisnadyna , samidyna, dihydrosamidyna

• Aminek egipski

• działanie farmakologiczne furanochromonów rozkurczająco na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, głównie naczyń wieńcowych serca -wisnadyna, przewodu pokarmowego, dróg żółciowych, moczowych - kelina, oskrzeli, wyciągi z owoców aminka - w niewydolności wieńcowej, celem usprawnienia przepływu krwi, mało nasilonych stanach dusznicy bolesnej i astmie oskrzelowej, pomocniczo w kamicy żółciowej i nerkowej

AMINOKWASY, PEPTYDY I BIAŁKA

pochodne kw. diaminopropionowego i diaminomasłowego

• nasiona groszku Lathynus sp.; ziele wyki Vicia sativa

• działanie toksyczne, 3-6 miesięczne spożywanie nasion powoduje NEUROLATYZM( napięcia mięśniowego w nogach, paraliż); OSTEOLATYZM( u zwierząt wpływ na kolagen, zniekształcenie kości, łamliwość, zaburzenia wzrostu chrząstek)

glukorapsyferyna [progoitryna] i goitryna- aglikon

• (poch. indolu(pH=7)rodanki- nieprzyjemny zapach utlenianie jodków do joduwiążą jod= nadmiar rodanków= niedobór jodu zaburzenia tarczycy(wole)

• świeża kapusta / 1kg/dziennie/ mleko zwierząt jedzących kapustę

• wole, poronienia , obumieranie płodu u zwierząt, przy wystarczającej podaży jodu- brak zagrożenia

kukurbityna

• cykliczny aminokwas ( 3-amino-3-karboksypirolidyna)

• Cucurbitae sem. recens- nasiona dyni świeże

• p/pasożytniczo- tasiemiec uzbrojony i nieuzbrojony

3-4-dihydroksyfenyloalanina [L-DOPA]

• w nasionach roślin Fabaceae

• pokonuje barierę krew/mózg, prekursor dopaminy, [niedobór dopaminy w mózgu przy chorobie Parkinsona]

kwas γ-aminomasłowy [GABA]

• Vinci hebra, Valerianae rad., Chamomillae anth.

• p/drgawkowe, w padaczce, w chorobie Parkinsona, w nadciśnieniu

GLUKOZYDY CYJANOGENNE

amigdalina - gencjobiozyd D(-)nitrylu kw. migdałowego- nasiona gorzkiego migdała Prunus amygdalus var amara

prunazyna - glukozyd D(-) nitrylu kw. migdałowego-kora czeremchy Prunus padus

sambunigryna (izomer prunazyny) - glukozyd D(+) nitrylu kw. migdałowego; liście, kora, niedojrzałe owoce bzu czarnego Sambuci frukt.

linustatyna - gencjobiozyd metyloetyloketonocyjanohydryny

linamaryna - glukozyd, nasiona lnu

• spożywanie dużych ilości roślin bogatych w GCzatrucie przyspieszenie i wzmocnienie oddechu, ból, zawroty głowy, odurzeni, śpiączka, depresja oddychania

GLUKOZYNOLATY

tioglukoza

• przyłączona do C-sulfonowanego oksymu(sole K)

• uszkodzenia tk. rośl. hydroliza z przegrupowaniem izosiarkocyjaniny pH obojętne- lotne o silnym zapachu+ siarczki i nitryle

synigryna

• z homometioniny

• Sinapis nigrae sem.

• izosiarkocyjanian allilu olejek gorczyczny 2% w SPIRITUS SINSPIS- drażni skórę, rozgrzewa; dłuższy kontakt- pęcherze, uszkodzenia skóry

synalbina

• z tyrozyny+ amina- synapina

• Sinapis albae sem.

• izosiarkocyjanian p-hydroksybenzylu- nielotny, pobudza trawienie

glukobrassycyna

• z tryptofanu

• Raphani sativi rad.

• izosiarkocyjanian indolilometylu- działa silnie bakteriobójczo [brokuły, kalafiory, kapusta, czarna rzepa];chroni przed rakiem okrężnicy, wpływa na metabolizm karcynogenów

SIARCZKI, DISIARCZKIi, SULFOTLENKI ALKILOWE

alliina(allinaza)alliicyna ajoeny

• w czosnku Allii sativi bulb., homologi alliiny w Allii cepae bulb.

• p/bakteryjne, p/grzybicze, p/zapalne, fibrynolityczne, COX, cholesterolu, triglicerydów do 9%; u dzieci p/nadciśnieniu, p/agregacyjnie, hipoglikemicznie

BETALANINY

betalainy (betacyjaniny)

• glikozydy, aglikon: dihydroindol barwniki czerwone, fioletowe

• Beta vulgaris- burak zwyczajny, Chenopodiaceae- Komosowate; zagęszczony sok fermentacyjny absorbowany na żelatynie- stabilny w pH 3.5-7 barwnik E₁₆₂, brak znaczenia leczniczego

betaksantyny

• podobna budowa do betalain

• żółte głównie w Cactaceae

PEPTYDY

glutation

• tripeptyd: kwas glutaminowy, cysteina, glicyna

• w komórkach roślin i zwierząt

• chroni przed wolnymi rodnikami

ALKALOIDY PEPTYDOWE

frangulina

• Frangulae cort.

• wł. antybiotyczne

kwas D-lizergowy

• alkaloidy sporyszowe

• Secale cornutum

• kwas D-lizergowy- podobny strukturalnie do amin endogennych (adrenaliny, dopaminy, serotoniny), ma powinowactwo do ich receptorów na które ma wpływ agonistyczny lub antagonistyczny

wiskotoksyny A₁ A₃ B₁

• Visci herba

• per os nie wchłaniane, pozajelitowo, działa inotropowo(+), ciśnienie, miejscowo drażni, przekrwienie (choroby reumatyczne), nekrotycznie, podskórnie, niszczy guzy

TOKSYNY PEPTYDOWE

α,β-amanityna

• Amanita phalloides- Muchomor sromotnikowi

• 1-2 dzień- zaburzenia żołądkowo- jelitowe (faloidyna- w trzonku),kolki, wymioty, krwawe wypróżnienia; 2-8 dzień- faza wątrobowo- jelitowa(amanityna): syntezy kwasów nukleinowych w jądrach komórkowych, „szpary” w błonach komórkowych, ucieczka wapnia i potasu, żółtaczka, zatrzymanie moczu, śpiączka, śmierć

BIAŁKA OBOJĘTNE

żelatyna

• ok. 1000 aminokwasów

• powoduje częściową hydrolizę kolagenu,

• kapsułki, czopki

katgut

• nici chirurgiczne z jelit baranich

• resorbują się po 8 -21 dniach(proteinazy)

jedwab naturalny

• z kokonów jedwabników- Bombyx mori

• nie resorbują się

ENZYMY ROŚLINNE

diastaza

• mieszanina amylaz kiełkującego jęczmienia- Hordeum vulgare: słód- ekstrakt słodowy 60⁰

• odżywki dla dzieci, w zaburzeniach trawienia

• [diastaza z bakterii Bacillus subtilis, grzybni Aspergillus oryzae]

papaina (pepsyna roślinna)

• mieszanina enzymów proteolitycznych 212 aminokwasów ,działa w pH 5-7, unieczynniają ją utleniacze , np. H₂O₂,

• Carica papuga- melonowiec właściwy, Caricaceae- melonowcowate

• niestrawność, zespół złego wchłaniania, nie wyrównany dietą bezglutenową

alpha- amylase

• stany zapalne dróg oddechowych z obrzękiem, bólem gardła, miejscowo proteolitycznie, ogólnie p/obrzękowe

chymopapaina

• towarzyszy papainie

• wstrzykiwana do jądra miażdżystego(dyskopatia),hydrolizuje peptydy nie halogenowe, ryzyko reakcji anafilaktycznej- obce białko, śmiertelność 1 na 5000 pacjentów, przeciwwskazane dla alergików, premedykacja z antagonistą receptora histaminowego, chymopapaina użyta tylko raz

bromelaina

• ananas właściwy

• per os p/zapalnie, p/obrzękowo, w obrzękach pooperacyjnych i pourazowych, przyspiesza metabolizm- wspomaga odchudzanie, agregację płytek, fibrynolitycznie, wydłuża czas krwawienia

laktaza

• otrzymywana z drożdży

• w nietolerancji mleka i produktów mlecznych

LEKTYNY

lektyny- glikoproteiny

• nasiona Fabaceae [soja, groszek, fasola], kiełki zbóż, orzeszki ziemne, ziele jemioły, sok mleczny (Euphorbiaceae), korzenie, kora, grzyby, ?[zwierzęta-śluz ślimaków, małż}

• wiążą się częścią cukrową glikoprotein membran komórkowych, pełnią funkcje substancji przekaźnikowych, powodują aglutynację krwinek czerwonych- fitohemoaglutyniny, biorą udział w diagnozowaniu chorób, oznaczaniu grup /podgrup krwi w ślinie, spermie, leczenie guzków cytostatykami związanymi z lektynami odróżniającymi zdrowe kom. od nowotworowych, tworzenie przerzutów, wydzielanie cytokin, wytwarzanie TNF, poziom endorfin, poziom bólu, w chorobach degeneracyjnych, zapaleniach stawów

TOKSYCZNE LEKTYNY ROŚLINNE

rycyna

• nasiona rącznika -Ricinus communis

• wiąże się do struktur kom. z galaktozą, aktywuje łańcuch A(efektorem), który wnika i hamuje syntezę protein, powoduje wymioty, nudności, bóle głowy, zmiany w EKG, utratę świadomości, uszkodzenie większości organów

abryna

• w nasionach modliogroszka- Abrus precatorius

• zatrucia przypadkowe, odwodnienia, hipotensja, śpiączka

robina

• nasiona i kora akacji

faszyna

• zielone nasiona fasoli

• zaburzenia żołądkowe, u dzieci kilka nasion niebezpieczne

SŁODKIE BIAŁKA

taumatyna

• owoce afrykańskiej rośliny Thaumatococcus danieli Benth, Marantaceae

• 2x słodsza od sacharozy, w niskim pH kwaśny smak- składnik gum do żucia

mirakulina

• glukoproteina

• w owocach krzewu Synsepalum dulcifilum, Sapotaceae

• bez smaku, zmienia kwaśny smak w słodki i modyfikuje odczucie smaków, działa 2h co ogranicza zastosowanie

monelina

• złożona z 2 łańcuchów, pojedyncze łańcuchy nie wykazują smaku

• w białawym śluzie otaczającym nasienie Dioscoreophyllum cuminusi- Menispermaceae

• 2,5tyś.x słodsza od sacharozy nie nadaje się przy obróbce termicznej bo słodzenia potraw

TOKSYCZNE BIAŁKA ZWIERZĘCE

jad żmiji

• substancje białkowe, enzymy

• w Venena serpentinum, Vipera viper

• p/zapalne, p/bólowe, stosowany w nerwobólach, reumatyzmie, urazach VIPROSAL B

jad pszczeli

• peptydy/białka: peptyd 401, aspamina, adolapina, melityna

• z żeńskich osobników Apis mellifica

• peptyd 401 - p/zapalny w małych dawkach, aspamina - pobudza OUN, adolapina - p/bólowo, p/zapalnie, stosowany w apitoksynoterapia - bezpośrednie żądlenia w celu wywołania reakcji odpornościowej w: stanach zapalnych stawów, reumatyzmie, jako maści i tabletki podjęzykowe z jadem pszczelim

KWASY ORGANICZNE

mrówkowy

• kwasy alifatyczne - monokarboksylowe kwasy nasycone

• włoski parzące pokrzyw Urtica urens i Urtica dioica (Urticaceae), igły jodły Abies alba (Pinaceae), jad pszczeli

• brak informacji o działaniu

octowy

• kwasy alifatyczne - monokarboksylowe kwasy nasycone

• w połączeniu z koenzymem A bierze udział w biogenezie

• brak informacji o działaniu

monofluorooctowy

• kwasy alifatyczne - monokarboksylowe kwasy nasycone

• Dichapetalum cymosum

• Toksyczny, zaburza cykl oddechowy

angelikowy

• kwasy alifatyczne - monokarboksylowe kwasy nienasycone

• w korzeniu arcydzięgla Archangelica officinalis (Apiaceae)

• toksyczny, zaburza cykl oddechowy

tyglinowy

• kwasy alifatyczne - monokarboksylowe kwasy nienasycone

• w oleju nasion Croton tiglium (Euphorbiaceae)

• brak informacji o działaniu

szczawiowy

• kwasy alifatyczne - dikarboksylowe kwasy nasycone

• w grzybach z rodzaju Boletus, najczęściej jako sole: Ca Ø w H2O, Na i K O w H2O

• szczawian Ca- kumulacja w kanalikach nerkowych, zmiany nekrotyczne nabłonka, niewydolność nerek

fumarowy

• kwasy alifatyczne - dikarboksylowe kwasy nienasycone

• w dymnicy lekarskiej Fumaria officinalis (Papaveraceae)

• brak informacji o działaniu

glikolowy (=AHA)

• kwasy alifatyczne - hydroksykwasy

• brak informacji o surowcu

• w kosmetykach

jabłkowy

• kwasy alifatyczne - hydroksykwasy

• w owocach jarzębiny Sorbus aucuparia (Rosaceae), wiśni, jabłoni, grusz, brzoskwiń, śliw, malin, jeżyn, winogron

• brak informacji o działaniu

cytrynowy

• kwasy alifatyczne - hydroksykwasy

• w owocach cytryny Citrus limon (Rutaceae), malin, porzeczek, berberysu, rokitnika, w owocach Garcinia cambogia, indica rodzaj Garcynia

• owoce jako środek spożywczy, suszone owoce/wyciąg po tłustych daniach (baranina), usprawnienie trawienia suszone owoce i gotowane, w reumatyzmie i schorzeniach stawów ↓dostępność substancji odżywczych, ↓ masy ciała, ၞ kumulacji tłuszczu, modyfikuje konwersję węglowodanów do tłuszczów, metabolizmu lipidów i węglowodanów - bez stymulacji OUN jak przy kofeinie, efedrynie, ↓ apetyt

winowy

• kwasy alifatyczne - hydroksykwasy

• w winogronach

• brak informacji o działaniu

mlekowy

• kwasy alifatyczne - hydroksykwasy

• otrzymany z glukozy (bakterie kw. mlekowego - Lactobaccillus sp.), w produktach z fermentowanego mleka, kiszonkach warzywnych, dodatkowo: cholina, witamina B12, C, enzymy, zw. podobne do Ach

• stwarza korzystne środowisko w jelitach, reguluje trawienie, metabolizm, zapobiega skazie moczanowej, reumatyzmowi, nowotworom, przedwczesnemu starzeniu się

benzoesowy

• kwasy aromatyczne

• z żywicy Benzoe, w niektórych żywicach i olejkach eterycznych

• środek konserwujący, (kwas p-aminobenzoesowy - element kw. foliowego)

foliowy

• kwasy aromatyczne

• w liściach szpinaku Spinacia oleracea (Chenopodiaceae), w wątrobie, kiełkach pszenicy, drożdżach, częściach zielonych roślin

• witamina; czynnik wzrostowy dla mikroorganizmów , przenośnik grup jednowęglowych, wpływ na procesy krwiotwórcze, jako koenzym wchodzi w skład niektórych enzymów, biosyntezę kw. foliowego hamują jego antymetabolity: sulfonamidy, aminopteryna ( p/białaczce), zapobiega zaburzeniom rozwoju układu nerwowego płodu, w profilaktyce miażdżycy

tropowy

• kwasy aromatyczne

• składnik alkaloidów tropanowych

• brak informacji o działaniu

szikimowy

• kwasy aromatyczne

• nagromadza się w liściach i owocach

• w biogenezie związków aromatycznych

chelidonowy

• kwasy heterocykliczne

• w jaskółczym zielu Chelidonium majus (Papaveraceae), u różnych Liliowatych (Liliaceae) i Amarylkowatych (Amaryllidaceae)

• brak informacji o działaniu

mekonowy

• kwasy heterocykliczne

• w makach Papaver sp. (Papaveraceae), związany z alkaloidami Opium

• brak informacji o działaniu

kwas L-askorbowy

• w owocach pieprzowca rocznego Capsicum annuum (Solanaceae), dzikiej róży Rosa canina (Rosaceae), cytrusowych Citrus sp. (Rutaceae), w liściach pietruszki Petroselini folium (Petroselinum sativum, Apiaceae)

• witamina; łatwo utlenia się do kw. dehydroaskorbowego, ma właściwości oksydo- redukcyjne, awitaminoza: krwawienia z naczyń włosowatych, błon śluzowych, stany zapalne dziąseł, stosowanie: choroby infekcyjne

KUMARYNY

kumaryna (=benzo-ၡ-piron)

• kumaryny

• występuje m.in. w nostrzykach (Melilotus sp.) z meliliotyną (3,4-dihydrokumaryna), w marzance wonnej -Asperula odorata (Rubiaceae), w Hierochloë odorata, H. australis (Poaceae) - turówce wonnej i leśnej (trawie żubrówce, turówce)

• p/obrzękowo, immunostymulująco, cytotoksycznie, usprawnia krążenie żylne i limfatyczne, jest środkiem aromatyzującym produktów spożywczych w cukierkach, napojach, gumach do żucia, stosowana w perfumerii

umbeliferon

• kumaryny

• w Artemisiae abrotani herba, Herniariae herba, Meliloti herba, Chamomillae anthodium, Lavandulae flos, Arnicae anthodium, Archangelicae radix, Cichorii radix, Pimpinellae radix, Coriandri fructus

• absorbują promieniowanie UV, prekursor 6,7-di- i 6,7,8-tri-OH-kumaryn i ich eterów

herniaryna

• kumaryny

• w Herniariae herba, Chamomillae anthodium, Rutae herba

• absorbują promieniowanie UV

skopoletyna i skopolina (=7-glukozyd skopoletyny)

• kumaryny

• w korzeniach lulecznicy - Scopolia carniolica (Solanaceae), w Artemisiae abrotani herba, Arnicae anthodium, Urticae radix, Coriandri fructus

• właściwości cytostatyczne w hodowlach komórkowych, a także działa hipotensyjnie u zwierząt

eskuletyna

• kumaryny

• w korze kasztanowca Aesculus hippocastanum (Hippocastanaceae), w korze jesionów Fraxinus sp. (Oleaceae),w korzeniach cykorii podróżnika Cichorium intybus (Asteraceae)

• p/obrzękowo, usprawnia krążenie zwykle limfatyczne, w nadmiernej kruchości naczyń, guzkach krwawnicowych

eskulina (=6-glikozyd eskuletyny)

• kumaryny

• w korze kasztanowca Aesculus hippocastanum (Hippocastanaceae)

• działa światłochronnie, uszczelnia ściany naczyń włosowatych - zahamowanie działania hialuronidazy, w nadmiernej kruchości naczyń, guzkach krwawnicowych

cynkoryna (=7-glikozyd eskuletyny)

• kumaryny

• w korzeniach cykorii podróżnika Cichorium intybus (Asteraceae)

• w nadmiernej kruchości naczyń, guzkach krwawnicowych

fraksetyna i fraksyna (=8-glukozyd fraksetyny)

• kumaryny

• w kory jesionu Fraxinus excelsior (Oleaceae) i innych jesionów, w korzeniach Diervilla sp. (Caprifoliaceae), w korze kasztanowca Aesculus hippocastanum (Hippocastanaceae)

• do półsyntetycznego otrzymywania izofraksydyny

fraksydyna i izofraksydyna

• kumaryny

• w Fraxini cortex, folium, Artemisiae abrotani herba, Eleutherococci radix

• działa żółciopędnie

ostenol i ostol (=eter metylowy ostenolu)

• kumaryny

• w Archangelicae radix, w goryszu - Pencedanum sp., pasternaku - Pastinaca, barszczu - Heracleum sp.

• brak informacji o działaniu

psoralen

• furanokumaryny typu psoralenu

• w Levistici radix, w Psoralea macrostachya (Fabaceae), w liściach figowców Ficus sp. (Moraceae)

• związek silnie uczulający na światło, lecz dość toksyczny, jego pochodne mają znaczenie w leczeniu bielactwa skóry

bergapten

• furanokumaryny typu psoralenu

• w Levistici radix, Apii radix, folium, Angelicae radix, Rutae herba, Petroselini herba, radix

• zastosowanie jako środek pobudzający repigmentację skóry w bielactwie oraz fotochemioterapii łuszczycy skóry, łączy się in vitro z zasadami pirymidynowymi DNA pod wpływem światła, czym różni się od innych substancji fotouczulających

ksantotoksyna

• furanokumaryny typu psoralenu

• w Rutae herba, Ammi majoris fructus, Angelicae radix

• zastosowanie jako środek pobudzający repigmentację skóry w bielactwie oraz fotochemioterapii łuszczycy skóry, łączy się in vitro z zasadami pirymidynowymi DNA pod wpływem światła, czym różni się od innych substancji fotouczulających

imperatoryna

• furanokumaryny typu psoralenu

• w Ammi majoris fructus, Angelicae radix

• nie ma właściwości fotouczulających, silnie blokuje kanały wapniowe

izopimpinelina

• furanokumaryny typu psoralenu

• w Rutae herba, Ammi majoris fructus

• ma słabe działanie fotouczulające

angelicyna

• furanokumaryny typu angelicyny

• w Angelicae radix

• nie ma właściwości fotouczulających, wykazuje depresyjny wpływ na OUN oraz właściwości spazmolityczne i hipotensyjne

pimpinelina

• furanokumaryny typu angelicyny

• w Angelicae radix

• brak informacji o działaniu

wisnadyna

• piranokumaryny typu seseliny

• w Ammi visnagae fructus (Apiaceae)

• działa rozszerzająco na naczynia wieńcowe, a także spazmolitycznie na mięśnie gładkie oskrzeli i przewodu pokarmowego, zmniejsza stężenie cholesterolu i lipidów w surowicy krwi, blokuje kanały wapniowe, stosowana w dusznicy sercowej i dychawicy oskrzelowej

samidyna

• piranokumaryny typu seseliny

• w Ammi visnagae fructus (Apiaceae)

• działanie podobne do wisnadyny

ksantyletyna

• piranokumaryny typu ksantyletyny

• w Rutae herba

• brak informacji o działaniu

dikumarol

• piranokumaryny - dimer kumaryny

• powstaje w gnijącym sianie z nostrzyka lekarskiego Melilotus officinalis (Fabaceae)

• antagonista witaminy K, hamuje biosyntezę protrombiny i innych czynników procesu krzepnięcia krwi, działa zapobiegawczo i leczniczo w zakrzepowym zapaleniu żył, zakrzepach, zatorach naczyń płuc i nerek, do celów leczniczych -syntetyczny

kumestrol

• piranokumaryny

• w rodzinie Fabaceae np. w lucernie - Medicago sativa

• działa estrogennie

aflatoksyny

• pochodne kumaryny,

• wytwarzane przez grzyb Aspergillus flavus np. w produktach spożywczych porażonych tym grzybem pleśniowym - kropidlak

• właściwości karcynogenne

POCHODNE γ-PIRONU

ksantony

• pochodne γ-pironu - żółte / pomarańczowe barwniki

• w rodzinie Gentianaceae, Hypericaceae np. Hyperici herba

• stymuluje OUN - inhibitory MAO A np. magniferyna (C-glikozydoksantan), w Cyclopia intermedia: gentyzyna i jej glukozyd, izogentyzyna i jej glukozyd; działają: p/zapalnie, p/biegunkowo, p/grzybiczo, antyoksydacyjnie, p/depresyjnie, p/agregacyjnie

maltol

• pochodne γ-pironu

• w Passiflorae herba

• działa depresyjnie na OUN

furanochromony

• pochodne γ-pironu

• np. kelina w Ammii visnagae fructus

• działa rozkurczająco na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, głównie naczyń wieńcowych serca -wisnadyna, przewodu pokarmowego, dróg żółciowych, moczowych - kelina, oskrzeli; wyciągi z owoców aminka stosowane są w niewydolności wieńcowej, celem usprawnienia przepływu krwi w mało nasilonych stanach dusznicy bolesnej i astmie oskrzelowej oraz pomocniczo w kamicy żółciowej i nerkowej

FLAWONOIDY

apigenina

• flawonoidy - flawony

• w koszyczkach rumianku pospolitego - Chamomilla recutita i rumianku rzymskiego - Anthemis nobilis (Asteraceae), w kwiatach dalii ogrodowej - Dahlia variabilis (Asteraceae)

• działanie spazmolityczne ok. 10x słabsze do papaweryny, p/alergiczne przez hamowanie wydzielania histaminy, inhibitujące enzym reduktazę aldozową (AR), ochronnie dla wątroby, a także efekt kardiotoniczny związany z hamowaniem enzymu fosfodiesterazy (PDE), wpływa na metabolizm steroidów przez inhibicję syntazy estrogenowej

witeksyna

• flawonoidy - flawony

• w kwiatostanach i liściach głogu - Crataegi inflorescentia

• wpływa na przepływ wieńcowy w mięśniu sercowym, stanowi łagodne cardiacum, nadające się do dłuższego stosowania ze względu na małą toksyczność

luteolina

• flawonoidy - flawony

• w wielu kwiatach m. in. w rodzinie Asteraceae i liściach m. in. naparstnicy purpurowej - Digitalis purpurea (Scrophulariaceae)

• ma właściwości moczopędne, działanie p/zapalne, ochronne dla wątroby, zmniejsza stężenie cholesterolu i lipidów w surowicy krwi i p/alergicznie

diosmina

• flawonoidy - flawony

• w rodzinie Lamiaceae: Mentha piperita, Hyssopus officinalis, Teucrium sp., w liściach trędownika bulwiastego - Scrophularia nodosa (Scrophulariaceae) i pietruszki Petroselinum sativum (Apiaceae)

• działanie p/obrzękowe, podwyższa tonus żył, wpływa hamująco na odbudowę noradrenaliny oraz wydzielanie histaminy, stosowana w przewlekłej niewydolności krążenia żylnego

baikaleina i baikalina

• flawonoidy - flawony

• w częściach podziemnych tarczownicy bajkalskiej - Scutellaria baicalensis

• p/zapalnie

cymarozyd (=7-glukozyd luteoliny)

• flawonoidy - flawony

• w Cynarae herba

• działa p/zapalnie - silniej aglikony i spazmolitycznie

7-glukozyd apigeniny

• flawonoidy - flawony

• w Chamomillae anthodium

• działa p/zapalnie - silniej aglikony i spazmolitycznie

kemferol

• flawonoidy - flawonole

• w liściach herbaty Camelia sinensis (Theaceae), w kwiatach tarniny Prunus spinosa (Rosaceae), w kwiatach ostróżeczki polnej Consolida regalis (Ranunculaceae)

• słabe działanie spazmolityczne, a także p/zapalne, p/alergiczne i p/grzybicze

kwercetyna

• flawonoidy - flawonole

• w kwiatach głogów Crataegus monogyna i Crataegus oxyacantha (Rosaceae), kasztanowca Aesculus hippocastanum (Hippocastanaceae)

• zmniejsza aktywność enzymu hialuronidazy oraz stężenie lipidów w surowicy krwi, działanie łagodzące skutki napromieniowania stosowanego w leczeniu nowotworów, wykazuje właściwości p/utleniające, antyagregacyjne, p/zapalne, ochronne dla wątroby i hipoglikemiczne

mirycetyna

• flawonoidy - flawonole

• brak informacji o surowcu

• bez większego zastosowania farmakologicznego, działa słabo moczopędnie

hiperozyd

• flawonoidy - flawonole - galaktozyd kwercetyny

• w Betulae folium, Sambuci flos, Crataegi inflorescenia, Solidaginis herba

• działa moczopędnie, p/zapalnie i obniża krótkotrwale ciśnienie krwi

rutozyd (=rutyna)

• flawonoidy - flawonole - rutynozyd kwercetyny

• w Violae tricoloris herba, Sambuci flos, Crataegi inflorescentia, Solidaginis herba, w pączkach kwiatowych Sophora japonica (Fabaceae)

• ma właściwości oksydo-redukcyjne, stosowany jest w zwiększonej przepuszczalność i łamliwości naczyń krwionośnych, retinopatii cukrzycowej, ostrym nieżycie błony śluzowej nosa, pomocniczo w miażdżycy naczyń, chorobach uczuleniowych i zaburzeniach krążenia żylnego

trokserutyna

• flawonoidy - flawonole - mieszanina pochodnych rutozydu

• brak informacji o surowcu

• stosowana w zaburzeniach krążenia żylnego, limfatycznego, zwłaszcza kończyn dolnych, w zespole pozakrzepowy, zapaleniu żył, żylakach kończyn dolnych i odbytu, w obrzękach i krwiakach pourazowych, w retinopatii cukrzycowej, naczyniowym uszkodzeniu siatkówki, urazach gałki ocznej, w nadmiernej przepuszczalności naczyń włosowatych, krwawieniach do siatkówki i ciała szklistego, w zakrzepach i wylewach podspojówkowych

kwercytryna

• flawonoidy - flawonole - ramnozyd kwercetyny

• w liściach borówki czernicy Vaccinium myrtillus (Ericaceae), liściach kasztanowca Aesculus hippocastanum (Hippocastanaceae), liściach herbaty Camelia sinensis (Theaceae)

• działanie moczopędne i inne właściwości zbliżone do kwercetyny

izokwercytryna

• flawonoidy - flawonole - glukozyd kwercetyny

• w liściach borówki czernicy Vaccinium myrtillus (Ericaceae), liściach mącznicy lekarskiej Arctostaphylos uva ursi (Ericaceae), w zielu skrzypu polnego Equisetum arvense (Equisetaceae)

• brak informacji o działaniu

3-glukuronid mirycetyny

• flawonoidy - flawonole

• w zielu wierzbownicy drobnokwiatowej - Epilobium parviflorum

• stosowany w stanach zapalnych gruczołu krokowego

naryngenina

• flawonoidy - flawanony

• w rodzaju Prunus (Rosaceae)

• właściwości promieniochronne i p/alergiczne

eriodykcjol

• flawonoidy - flawanony

• w rodzaju Prunus (Rosaceae)

• ma właściwości czynnika P

hesperetyna i hesperydyna (=7-rutynozyd hesperetyny)

• flawonoidy - flawanony

• w owocni pomarańczy Citrus aurantium (Rutaceae), w liściach mięty pieprzowej Mentha piperita (Lamiaceae)

• jako czynnik kapilarny P, hamuje utlenianie witaminy C, aktywność p/wirusowa w stosunku do niektórych wirusów grypy

taksyfolina

• flawonoidy - flawanonole

• w jodłach Abies sp. i modrzewiach Larix sp., w Silybi mariani fructus

• słabe właściwości p/zapalne, działa ochronnie i regenerująco na miąższ wątroby

hispidol

• flawonoidy - aurony

• w gatunkach Centaurea (Asteraceae)

• działa ochronnie na wątrobę

izolikwirytozyd

• flawonoidy - chalkony

• w korzeniach lukrecji Glycyrrhizae radix

• działanie silnie spazmolityczne, zbliżone do działania papaweryny

izosalipurpozyd

• flawonoidy - chalkony

• w kwiatostanach kocanek piaskowych - Helichrysum arenarium (Asteraceae)

• działanie spazmolityczne słabsze do papaweryny

formononetyna

• flawonoidy - izoflawony

• w niektórych gatunkach z rodziny Fabaceae

• właściwości estrogenne

daidzeina i genisteina

• flawonoidy - izoflawony

• w niektórych gatunkach z rodziny Fabaceae, z nasion soi Glycine soja (G.max G.hispida)

• wykazują podobieństwo do endogennych estrogenów, wiążą się z receptorami estrogenowymi stosowane w zaburzeniach okresu przekwitania i profilaktyce chorób układu krążenia: miażdżyca, choroba niedokrwienna serca, genisteina ma też znaczenie jako czynnik p/kancerogenny

amentoflawon

• flawonoidy - biflawonoidy

• w Hyperici herba i Ginkgo bilobae folium

• wpływ na krążenie wieńcowe

ANTOCYJANY

pelargonidyna

• antocyjany

• w roślinach hodowlanych

• zmniejszają przepuszczalność i kruchość ścian naczyń włosowatych, zapobiegają degradacji kolagenu- ၞenzymy proteolityczne: elastazę, kolagenazę, polepszają ukrwienie w obrębie tęczówki oka, przyspieszając regenerację rodopsyny, polepszają ostrość widzenia o zmroku, mają właściwości antyoksydacyjne, p/wolnorodnikowe, p/zapalne, p/obrzękowe

cyjanidyna

• antocyjany

• w kwiatach bławatka Centaurea cyanus (Asteraceae)

• zmniejszają przepuszczalność i kruchość ścian naczyń włosowatych, zapobiegają degradacji kolagenu- ၞenzymy proteolityczne: elastazę, kolagenazę, polepszają ukrwienie w obrębie tęczówki oka, przyspieszając regenerację rodopsyny, polepszają ostrość widzenia o zmroku, mają właściwości antyoksydacyjne, p/wolnorodnikowe, p/zapalne, p/obrzękowe

delfinidyna

• antocyjany

• w rodzinach Boraginaceae i Campanulaceae

• zmniejszają przepuszczalność i kruchość ścian naczyń włosowatych, zapobiegają degradacji kolagenu- ၞenzymy proteolityczne: elastazę, kolagenazę, polepszają ukrwienie w obrębie tęczówki oka, przyspieszając regenerację rodopsyny, polepszają ostrość widzenia o zmroku, mają właściwości antyoksydacyjne, p/wolnorodnikowe, p/zapalne, p/obrzękowe

malwidyna

• antocyjany

• w rodzinie Malvaceae

• zmniejszają przepuszczalność i kruchość ścian naczyń włosowatych, zapobiegają degradacji kolagenu- ၞenzymy proteolityczne: elastazę, kolagenazę, polepszają ukrwienie w obrębie tęczówki oka, przyspieszając regenerację rodopsyny, polepszają ostrość widzenia o zmroku, mają właściwości antyoksydacyjne, p/wolnorodnikowe, p/zapalne, p/obrzękowe

peonidyna i petunidyna

• antocyjany

• brak informacji o surowcu

• zmniejszają przepuszczalność i kruchość ścian naczyń włosowatych, zapobiegają degradacji kolagenu- ၞenzymy proteolityczne: elastazę, kolagenazę, polepszają ukrwienie w obrębie tęczówki oka, przyspieszając regenerację rodopsyny, polepszają ostrość widzenia o zmroku, mają właściwości antyoksydacyjne, p/wolnorodnikowe, p/zapalne, p/obrzękowe

FENYLOPROPANOIDY

• pierścień fenylowy + łańcuch propanu (C6-C3), większość - 1/więcej grup OH- związki fenolowe dimeryczne C ၢ-ၢ'-fenylopropanoidy, często alkohol koniferylowy i synapinowy; fenylopropanoidowe składniki olejków eterycznych: fenole: anetol, dianetol, apiol, eugenol, estragol = metylochawikol, mirystycyna, saflor, fenoloetery: azaron (fenylopropan) flawonoidy + pierścień B z kondensacji 3 reszt malonowych

• kumaryny i chromony (izomeryczne z kumarynami) kwasy hydroksycynamonowe: p-kumarowy, kawowy, ferulowy, synapinowy

LIGNANY

• Lignina - ścian komórkowe zdrewniałych tkanek: polimeryczne lignany

• Cyklolignany - dodatkowa cyklizacja: podofilotoksyna

• Neolignany - niesymetryczne fenylopropanoidy, włączony jeden węgiel ၢ

• Lignany i neolignany

rola ekologiczna, antyfidanty, p/bakteryjnie, p/grzybiczo, p/wirusowo, hamują: fosfodiesterazę cAMP, 5-LOX (p/reumatycznie), PAF- mediator włączony prawdopodobnie w szok anafilaktyczny, stany zapalne, reakcje alergiczne, p/agregacyjnie, p/alergicznie, ↓ciśnienie, ,lignany i metabolity w pożywieniu: ↓ryzyko karcynogenezy (prostaty, okrężnicy, sutka)→interakcja z receptorami estrogenowymi, hamowanie aromatazy, antyoksydacyjnie; lignany w lecznictwie: półsyntetyczne pochodne podofilotoksyny: p/nowotworowo, p/mitotycznie, flawonolignany ostropestu plamistego lignany Cytryńca chińskiego

anetol

• fenylopropanoidy

• w olejku anyżowym Anisi aetheroleum (Pimpinella anisum), olejku koprowym Foeniculi aetheroleum (Foeniculum vulgare)

• właściwości wykrztuśne

dianetol

• fenylopropanoidy - dimeryczny anetol (=dietylostilbestrol)

• brak informacji o surowcu

• działanie estrogenne

apiol

• fenylopropanoidy

• w olejku pietruszkowym Petroselini aetheroleum (Petroselinum sativum)

• pobudza skurcze macicy, działa poronnie

eugenol

• fenylopropanoidy - związek fenolowy

• Caryophylli aetheroleum - z pączków kwiatowych , Syzygium aromaticum, z kory, liści, pędów Cinnamomi aetheroleum (Cinnamomum ceylonicum - Lauraceae)

• p/bakteryjne, p/bólowe, wiatropędne, drażni skórę, p/agregacyjne, p/zapalnie jak indometacyna, olejki z dużą zawartością eugenolu→ produkcja waniliny

estragol (=metylochawikol)

• toksyczny fenylopropanoid

• Foeniculi fructus, aetheroleum

• właściwości karcynogenne

mirystycyna

• toksyczny fenylopropanoid

• Myristica fragrans , Myristicae aetheroleum , Mirystycyna→ metabolizm do zw. amfetaminopodobnych

• właściwości psychotropowe, halucynogenne, udział w odczynach skórnych, tachykardia, suchość w ustach

safrol

• toksyczny fenylopropanoid

• w olejku eterycznym kory, korzeni drzewa Sassafras albidum, w Myristicae aetheroleum

• czynnik karcynogenny, olejek - środek zapachowy w kosmetykach, pozbawione safrolu wyciągi z liści, kory i korzeni działają wiatropędnie, moczopędnie, antyseptycznie, p/reumatycznie, w schorzeniach skórnych

azaron

• fenylopropanoidy - toksyczny fenoloeter- formy α(cis), β(trans), γ

• Acorus calamus - europejski (3n) -ślady β - azaronu, amerykański (2n) - brak, indyjski (4n) - 96% w olejku

• sedatywnie, przedłużone stosowanie olejku indyjskiego: rak dwunastnicy (szczury), rak wątroby (myszy)

podofilina - Podophyli resina - żywica podofilina

• fenylopropanoidy

• żywica z podziemnych organów stopkowca, Podophyllum peltatum, Podophyllum emodi

• działa silnie przeczyszczająco, żółciopędnie (tradycyjne użycie), zewnętrznie roztwory alkoholowe na brodawki ( kłykciny kończyste), do otrzymywania podofilotoksyny, przeciwskazania: ciąża, okres karmienia, dzieciom, kobietom w okresie rozrodczym

podofilotoksyna i peltatyny

• fenylopropanoidy

• żywica z podziemnych organów stopkowca, Podophyllum peltatum - Półn Ameryka, Kanada, Podophyllum emodi

• aktywność warunkuje: układ laktonowy, forma trans -(nietrwała), alkalia izomeryzacja cis- pikropodofilina nieczynna fizjologicznie( stabilna), hamują: mitozę: łączą się z tubuliną, co blokuje funkcje wrzeciona kariokinetycznego, wzrost eksperyment. guzów, podofilotoksyna: spożycie, kontakt ze skórą, zaburzenia żołądkowe, encefalopatia, neuropatia

etopozyd

• fenylopropanoidy - półsyntetyczne pochodne podofilotoksyny

• brak informacji o surowcu

• stosowany w ziarnicy złośliwej, chłoniakach nieziarniczych, ostrych białaczkach, raku jądra i jajnika, raku płuc drobnokomórkowym, mniejsze dział. uboczne od podofilotoksyny

tenipozyd

• fenylopropanoidy - półsyntetyczne pochodne podofilotoksyny

• brak informacji o surowcu

• stosowany w nerwiaku zarodkowym współczulnym, ostrej białaczce limfoblastycznej, w raku płuc drobnokomórkowym, mniejsze dział. uboczne od podofilotoksyny

lignany cytryńca chińskiego: gomissyna A, (B, C, N) schizandryna

• lignany

• w owocach Schizandra chinensis - cytryniec chiński

• antyoksydanty - hamują utlenianie lipidów, stymulują aktywność dysmutazy nadtlenkowej i katalazy, hepatoprotekcyjnie→ w wirusowym zapaleniu wątroby

sylimaryna, sylibina, sylidionina i sylikrystyna

• flawonolignany

• Silybi mariani fructus (Silybum marianum - ostropest plamisty)

• wiąże się z receptorami sterydowymi, zwiększa dostępności glutationu - naturalny czynnik p/wolnorodnikowy, zmiata wolne rodniki, ၞ LOX, stymuluje polimerazę RNAsynteza protein, regeneracja hepatocytów uszczelnianie błony komórkowej, sylimaryna zapobiega: utlenianiu lipidów, syntezie prozapalnych prostaglandyn, stosuje się w uszkodzenia wątroby (toksyny grzybowe, leki, alkohol), stanach zapalnych, marskości wątroby, brak toksyczności i ubocznych efektów, rzadko dolegliwości żołądkowe

DITERPENY

fitol

• diterpen - acykliczny, łańcuchowy alkohol diterpenowy

• wszystkie rośliny zielone jako składnik chrolofilu, tokoferoli i witaminy K - wolny nie występuje

• do półsyntezy witaminy E i K

forskolina

• cykliczny diterpen typu labdanu

• Coleus forskohli (Lamiaceae)

• działanie nasercowe, inotropowo(+), rozszerza naczynia, hipotensyjnie, hamuje agregacje płytek krwi, wzmaga biosyntezę cAMP w sercu

marubina

• cykliczny diterpen typu furanolabdanu

• Marrubium vulgare - ziele szanty (Lamiaceae)

• pobudza wydzielanie żółci oraz sekrecje oskrzelową

kwas giberelinowy (=giberelina A₃)

• tetracykliczny diterpen typu gibanu

• Giberella fujikuroi (grzyb), nasiona fasoli

• hormon wzrostu roślin

stewiozyd (=glukozylosoforozyd)

• diterpenowy glikozyd typu kauranu

• liście Stevia rebaudiana (Asteraceae)

• 300 razy słabszy od sacharozy, stosowany jako namiastka cukru

kwas abietynowy

• cykliczny diterpen typu abietanu

• składnik licznych żywic z gatunku sosen, terpentyny (Terebinthina) i kalafonii (Colophonium)

• p/bakteryjne, p/wirusowe, jest alergizujący

kwas karnozolowy

• trójcykliczny diterpen

• liście szałwii i rozmarynu

• suszenie powoduje utlenianie do karnozolu (=pikrosalwina), wykazuje wpływ na HIV-1 proteazę

karnozol (=pikrosalwina)

• diterpen - produkt utleniania kwasu karnozolowego, gorzka substancja laktonowa typu abietanu

• liście szałwii

• wykazuje wpływ na HIV-1 proteazę (?)

chlorofil

• diterpen - barwnik chloroplastów o strukturze porfirynowej z rdzeniem 4-pirolowym, centralnym atomem magnezu i łańcuchem diterpenowego alkoholu - fitolu

• źródło otrzymywania na skalę przemysłową: liście pokrzywy lub lucerny - Medicago lupulina (Fabaceae)

• p/zapalne, p/wysiękowe, p/obrzękowe, p/bakteryjne, p/gnilne, p/trądzikowe, odwadniające, przyspiesza regenerację tkanek, reguluje metabolizm, lipotropowo, reguluje gospodarkę tłuszczową, żółciopędnie

rotundifuran

• diterpen cykliczny typu labdanu

• Agni casti fructus - owoc niepokalanka (Vitex agnus-castus - Niepokalanek pospolity, Verbenaceae - Werbenowate)

• stosowany w napięciu przedmiesiączkowym, zaburzeniach miesiączkowania w dolegliwościach klimakteryjnych i trądziku

kwas grindeliowy

• diterpen typu furanolabdanu

• Grindeliae folium - liść grindelii

• surowiec działa p/bakteryjnie, p/zapalnie, rozkurczowo w obrębie dróg oddechowych, p/alergicznie

ginkgolid B

• diterpen o charakterze laktonów

• Ginkgo bilobae folium

• antagonista czynnika proagregacyjnego PAF, hamuje agregację płytek krwi, zmniejsza lepkość krwi, polepsza krążenie, rozkurcz oskrzeli, hamuje uwalnianie czynników zapalnych, w zaburzeniach krążenia obwodowego, mózgowego

salwinoryna A

• diterpen halucynogenny

• liście Salvia divinorum (Lamiaceae)

• halucynogen

forbol

• diterpen o charakterze estru - tricykliczny alkohol diterpenowy

• estry forbolu→ w oleju z nasion Croton tiglium (Euphorbiaceae), Codiaeum variegatum

• olej krotonowy - jeden z najsilniejszych środków przeczyszczających (1-2 krople), do wywołania nowotworów doświadczalnie

taksol (=TX=paklitaksel)

• diterpen N poza pierścieniem - alkaloidy diterpenowe

• Taxus brevifolia

• p/nowotworowo (rak jajników, płuc, piersi, prostaty), stabilizacja mikrotubul, hamowanie ich wtórnej depolimeryzacji do tubuliny, toksyczność: obniżenie liczby białych krwinek, retencja wody, reakcje skórne

docetaksel

• półsyntetyczny diterpen z 10-deacetylobakkatyny III

• Taxus baccata

• znacznie wyższa zdolność wiązania z mikrotubulinami od taksolu, stosowany w nowotworach dróg rodnych, w niektórych typach nowotworów oskrzeli

akonityna

• diterpen - alkaloid estrowy - połączenie aminoalkoholu akoniny z kwasem benzoesowym i octowym

• bulwy tojadów - Aconitum sp. (Ranunculaceae)

• miejscowo znieczulająco, stosowano do nacierań, pędzlowań w neuralgiach, najpierw pobudza, potem poraża układ nerwowy, mięśniowy, serce; brak antidotum - toksyczny

metyloakonityna

• diterpen - alkaloid estrowy - połączenie aminoalkoholu akoniny z kwasem benzoesowym i octowym

• ostróżeczka - Delphinii consolidae herba

• działanie kuraropodobne, zwalczanie insektów DELACET

TRITERPENY I STEROIDY

skwalen

• triterpen - węglowodór acykliczny z 6 wiązaniami nienasyconymi

• tłuszcz wątroby rekina, olej z oliwek, olej zarodków zbóż, drożdżach, łój ludzkiej skóry

• przeciwbakteryjne, wygładzający skórę, rozpuszczalnik lipofilnych substancji: barwników, związków czynnych, dobrze tolerowany, perhydroksyskwalen (skwalen uwodniony) do produkcji kremów, emulsji, sztyftów

α-onoceryna (=onokol)

• triterpenoidy

• w korzeniach wilżyny ciernistej - Ononidis radix

• surowiec działa moczopędnie

akteina i cimicifugozyd

• triterpeny tetracykliczne typu cykloartanu

• Cimicifuga racemosa - pluskwica groniasta

• hipotensyjnie, rozszerza naczynia krwionośne, p/zapalnie, aktywność estrogenna, stosowany w klimakterium, napięciu przedmiesiączkowym (formononetyna - izoflawon, brak w wyciągu), we Francji tylko w homeopatii

protopanaksadiol i protopanaksatriol

• triterpeny tetracykliczne typu dammaranu - aglikony ginsenozydów

• Panax ginseng

• działanie psychoostymulujące, hipolipemiczne, ogólnie tonizujące

kukurbitacyny

• triterpeny tetracykliczne typu kukurbitanu

• w licznych rodzajach Cucurbitaceae oraz w Scrophulariaceae: Cucurbita pepo - Cucurbitae semen, Bryonia cretica, Bryonia alba - Przestęp biały

• cytostatycznie, hamują rozwój doświadczalnych guzów, hamują rozrodczość zwierząt, toksyczne dla robaków (tasiemce) i insektów (łatwo rozpuszczalne, przenikają do ciała pasożyta, porażają układ nerwowy), nie działają ogólnie (bo nie wchłaniają się w jelicie)

kwas oleanolowy

• triterpenoidy pentacykliczny typu oleananu (β-amyryny)

• aglikony kalendulozydów- Calendulae flos, jako wolny i jako aglikon saponin m. in. w liściach oliwek Olea Europea (Olecaeae), w liściach jemioły Viscum album (Loranthaceae)

• właściwości antyhepatotoksyczne

gipsogenina

• triterpenoidy pentacykliczny typu oleananu (β-amyryny)

• aglikon saponin Gypsophila paniculata - łyszczyc wiechowaty, Saponariae radix, nasiona kąkolu - Agrostemma githago

• brak informacji o działaniu

kwas kwilajowy (=16-α-OH- gipsogenina)

• triterpenoidy pentacykliczny typu oleananu (β-amyryny)

• aglikon saponin mydlnicy

• brak informacji o działaniu

hederagenina

• triterpenoidy pentacykliczny typu oleananu (β-amyryny)

• aglikon hederakozydu liści bluszczu

• brak informacji o działaniu

protoprymulagenina A

• triterpenoidy pentacykliczny typu oleananu (β-amyryny)

• aglikon prymulasaponiny w pierwiosnku

• brak informacji o działaniu

protoescygenina i baryngtogenol C

• triterpenoidy pentacykliczny typu oleananu (β-amyryny)

• aglikony escyny

• brak informacji o działaniu

β-escyna

• triterpenoidy pentacykliczny typu oleananu (β-amyryny)

• w nasionach kasztanowca - Hippocastani semen

• zaburza funkcję hialuronidazy w płynie maziowym cieczy szklistej, tkance łącznej skóry, pępowinie zewnętrznej warstwie kom jajowej, p/zapalne, p/wysiękowe, uszczelnia naczynia krwionośne, stosowana w obrzękach, zaburzeniach krążenia żylnego, zakrzepowym zapaleniu żył, chorobie wrzodowej (hamuje sekrecję żołądka), działa protekcyjnie na śluzówkę, przeciwdziała zmniejszaniu masy kostnej, spowodowanej prednisolonem

kwas glicyretynowy (=enoksolon, glicyretyna)

• triterpen - aglikon glicyryzyny - sapogeniny triterpenowe

• składnik Glycyrrhizae radix

• działa bakteriostatycznie, sole - p/zapalnie podobnie do kortykosteroidów, ester z kwasem bursztynowym CARBENOXOLONE, stosowany w chorobie wrzodowej: zwiększa ilość i lepkość śluzu - zwiększa syntezę glikoprotein

glicyryzyna

• triterpen - aglikon glicyryzyny - sapogeniny triterpenowe

• składnik Glycyrrhizae radix

• chroni kom. wątroby przed toksynami, dłuższe stosowanie powoduje pseudoaldosteronizm: K+, Na+, powoduje obrzęk, zwiększa ciśnienie

kwas ursolowy

• triterpenoidy pentacykliczne typu ursanu

• liście mącznicy, jemioły, szałwii, głogu, barwinka - Vinca minor (Apocynaceae)

• p/zapalny (silniej niż indometacyna), zmniejsza poziom cholesterolu

kwas bosweliowy i pochodna: 3-O-acetylo-11-keto (AKBA)

• triterpenoidy pentacykliczne typu ursanu

• żywica kadzidłowca Boswelia serrata

• p/zapalny, stosowany w gośćcu, reumatyzmie, inhibitory 5- LOX (in vitro) - ၞsyntezę leukotrienu

lupeol

• triterpenoidy pentacykliczne typu lupanu

• żółty łubin - Lupinus luteus (Fabaceae), w sokach mlecznych, korach olszy - Alnus glutinosa (Betulaceae), w liściach np. jemioły - Viscum album, jako aglikon niektórych saponin

• brak informacji o działaniu

betulina (=betulinol)

• triterpen pentacykliczny - alkohol pierwszorzędowy triterpenowy typu lupanu

• w korach np. brzozy

• stabilizuje układy olej/woda, składnik pudrów, szamponów, właściwości antyseptyczne

kwas betulinowy

• triterpen pentacykliczny typu lupanu z grupą karboksylową zamiast grupy hydroksymetylowej w betulinie

• w licznych korach oraz w zielu konitrutu błotnego - Gratiola officinalis (Srophulariaceae)

• pochodne lupanu: p.zapalne, p.wirusowe (kwas, amidy ), ၞ replikację wirusa HIV-1, brak wpływu na enzymy wirusa, blokują wnikanie wirusa do komórek in vitro i in vivo, cytotoksyczne, indukują apoptozę

taraksasterol (=tarakserol)

• triterpen pentacykliczny typu taraksastanu

• w sokach mlecznych rodziny Asteraceae: w sałacie - Lactuca sativa, w cykorii - Cichorium intybus, w mniszku lekarskim - Taraxacum officinale, w nagietku - Calendula officinalis

• brak informacji o działaniu

arnidiol, faradiol i indometacyna (=faradiol i estry)

• triterpen pentacykliczny typu taraksastanu

• w rodzinie Asteraceae: w nagietku - Calendula officinalis i arnice - Arnica montana

• p/zapalne

frydelina

• triterpen pentacykliczny typu frydelanu

• w tkance korkowej wielu roślin, w porostach Cetraria sp.

• p/zapalnie

limonidy

• zmodyfikowane triterpeny - cyklizacja

• w rzędzie Rutales rodzaj Citrus

• brak znaczenia w farmacji, warunkują gorzki smak (gorzknienie), opóźniona gorzkość soku Citrus - problem przemysłowy, Grapefruit- gorzki smak →flawonoidy, świeże owoce → sole kwasu limonoidowego nie gorzkie, po wyciśnięciu owoców→ laktonizacja → limonina gorzka, p/nowotworowe, p/wirusowe, p/grzybicze

kwasonozydy

• zmodyfikowane triterpeny - eliminacja łańcucha C-17 triterpenów (większość kwasynozydów) z otworzeniem i utlenieniem pierścienia D

• z drzewa występującego na Karaibach Quasiae lignum, Quassia amara

• kwasyna → gorzka, poprawa apetytu, kwasynozydy- zależnie od budowy: działanie cytotoksyczne, p/malaryczne, p/amebowe

sitosterole (najczęstsza forma ၢ)

• sterydy - sterol (prekursorem jest skwalen), otrzymuje się bezpośrednio z cholesterolu

• składniki olejów kiełkujących zbóż, z niezmydlającej frakcji olejów roślinnych ,ekstraktów lipofilnych: Urticae radix, Cucurbitae semen, Sabalis serrulatae semen, Pygei africani cortex, ekstrakty pyłkowe- z różnych gatunków roślin południowej Szwecji

• zmniejszają poziom cholesterolu, działają p/zapalnie, p/gorączkowo, łagodzą objawy przerostu gruczołu krokowego, zwiększają strumień moczu, polepszają oddawanie moczu w nocy, zmniejszają zaleganie moczu, zmniejszają średnicę prostaty (dłuższe stosowanie)

stigmasterol

• sterydy - sterol

• w bobie kalabryjskim - Physostigma venenosum (Fabaceae), w oleju sojowym z Glycine soja (Fabaceae), w innych olejach roślinnych, burakach, selerach i innych jarzynach

• rola w metabolizmie fosforanów, jako produkt wyjściowy w półsyntezie hormonów steroidowych

gugulsterony

• sterydy

• w oleogumożywicy Commiphora mukul - drzewo mirrowe (Burseraceae) pustynny obszar Indii

• stosowane w reumatyzmie, otyłości, zaburzeniach metabolizmu lipidów, ich aktywność wspomagana przez inne składniki, stymulują funkcję tarczycy, aktywizują receptory wątroby do wiązania LDL, zwiększają metabolizm cholesterolu, zmniejszają poziom cholesterolu i triglicerydów, stosowane w hiperlipidemii/-cholesterolemii(Indie), w otyłości (Francja ) mira- łącznie z babką płesznikiem i skrzypem

SAPONINY STEROIDOWE

diosgenina

• sapogenina steroidowa

• w korzeniach Dioscorea tokoro (Dioscoreaceae)

• półprodukt do syntezy kortykosteroidów i hormonów płciowych

tigogenina

• sapogenina steroidowa

• w rodzaju Yucca np. Yucca filamentosa (Agavaceae), w liściach Digitalis lanata (jako tigonina)

• półprodukt do syntezy kortykosteroidów i hormonów płciowych

gitogenina

• sapogenina steroidowa

• w liściach naparstnicy purpurowej Digitalis purpurea i wełnistej Digitalis lanata

• brak informacji o działaniu

digitogenina

• sapogenina steroidowa

• stanowi część aglikonową digitoniny w naparstnicy purpurowej Digitalis purpurea i wełnistej Digitalis lanata

• brak informacji o działaniu

ruskogenina

• sapogenina steroidowa

• w kłączach Ruscus aculeatus (Liliaceae)

• p/zapalnie, p/wysiękowo, działają uszczelniająco na naczynia kapilarne

TETRATERPENY

ၢ-karoten -najczęstszy izomer - prowitamina A

• tetraterpen z grupy karotenoidów

• w marchwi - Daucus carota (Apiaceae), pomidorach, papryce, sałacie, brokułach oraz żółtkach jaj i maśle oraz w kwiatach nagietka - Calendula officinalis (Asteraceae) i oleju palmowym

• nadmiar -tkanki tłuszczowej- ↓spożycia, ↓ zabarwienie skóry; chroni skórę przed prom. UV, stosowany w prewencji nowotworów, chorób cywilizacyjnych, stymuluje czynnik TNF

krocetyna

• tetraterpen z grupy karotenoidów - barwnik karotenoidowy

• w znamionach szafranu - Croci stigma (Crocus sativus - Iridaceae), w kwiatach dziewanny - Verbasci flos

• zmniejsza stężenie cholesterolu we krwi

krocyna

• tetraterpen - digencjobiozyd krocetyny - barwnik karotenoidowy

• w znamionach szafranu - Croci stigma

• stosowana głównie do barwienia produktów spożywczych

zeaksantyna

• tetraterpen - karoteinowy barwnik

• w ziarniakach kukurydzy - Zea mays (Poaceae),w owocach dzikiej róży - Rosa canina (Rosaceae), rokitnika zwyczajnego - Hippophaë rhamnoides (Eleagnaceae)

• brak informacji o działaniu

likopen

• tetraterpen z grupy karotenoidów

• w owocach pomidorów, w kwiatach nagietka - Calendula officinalis (Asteraceae)

• silniejszy antyoksydant niż ၢ-karoten

kapsorubina i kapsantyna

• tetraterpen z grupy karotenoidów

• w owocach papryki

• brak informacji o działaniu

biksyna

• tetraterpen z grupy karotenoidów

• w Bixa orellana (Bixaceae)

• do rytualnego malowania ciała (wyspy Kanaryjskie), do barwienia żywności np. produktów mlecznych, oleju sałatkowego (zbyt bladego po procesach odwaniających)

SESKWITERPENY

gossypol

• seskwiterpeny typu bisnaftalenu

• w nasiona Gossypium sp.

• obniża wartość oleju, reaguje z terminalną grupą aminową białek, zawierających lizynę, u samców-oligospermia (+-) -nieprawidłowe plemniki, uszkodzenie kanalików nasiennych, bezpłodność, u samic-utrudnia zagnieżdżenie jajeczka(-)

farnezol

• seskwiterpeny - acykliczny

• w Tiliae inflorescentia, Aurantii aetheroleum

• feromon niektórych owadów, ma właściwości uspokajające i rozkurczowe

farnezen

• seskwiterpeny - odpowiedni węglowodór

• w Chamomillae anthodium

• p/zapalnie

(-) ၡ-Bisabolol

• seskwiterpeny

• w Chamomillae aetheroleum

• p/zapalnie, rozkurczowo, hamuje aktywność proteolityczną pepsyny i innych proteaz

Bisabolen

• seskwiterpeny - odpowiedni węglowodór oleisty

• w olejku z rodzin Lamiaceae i Lauraceae

• brak informacji o działaniu

zingiberen

• seskwiterpeny - izomer bisabolenu

• w olejku z Zingiberis radix, w olejku z Curcumae rhizoma, w olejku kwiatów fiołka

• brak informacji o działaniu

α-kariofilen (=humulen) i β-kariofilen

• seskwiterpeny - izomeryczne węglowodory

• w olejku goździkowym Oleum Caryophylli

• aktywność p/kancerogenna

nootkaton

• seskwiterpeny - keton

• brak informacji o surowcu

• warunkuje zapach grejpfruta, brak znaczenia

kadinen

• seskwiterpeny - węglowodór

• w olejku sosny zwyczajnej Pinus sylvestris, jodły Abies alba (Pinaceae) i owoców jałowca Juniperus communis (Cupressaceae), rumianku pospolitego Chamomilla recutita (Asteraceae), mięty pieprzowej Mentha piperita (Lamiaceae)

• brak informacji o działaniu

poligodial

• seskwiterpeny

• w Polygoni hydropiperis herba - ziele rdestu ostrogorzkiego

• zapewnia ostry smak surowca

alantolakton, izoalantolakton, dihydroalantolakton

• laktony seskwiterpenowe typu eudesmanu

• w korzeniu omanu wielkiego Inula helenium (Asteraceae)

• p/robaczo, p/bakteryjnie, p/grzybiczo, wyksztuśnie, cytotoksycznie, hipotensyjnie, może powodować alergie

tetrahydroridentyna B

• laktony seskwiterpenowe typu eudesmanu

• w korzeniu mniszka lekarskiego Taraxaci radix (Asteraceae)

• brak informacji o działaniu

knicyna i benedyktyna

• laktony seskwiterpenowe typu germakranu

• w Cnicus benedictus (Asteraceae)

• cytostatycznie, p/zapalnie, bakteriostatycznie

laktucyna, laktukopikryna, 8-dezoksylaktucyna

• laktony seskwiterpenowe typu germakranu

• w soku mlecznym sałaty jadowitej Lactuca virosa, cykorii podróżnika Cichorium intybus (Asteraceae)

• depresyjny wpływ na OUN

partenolid

• laktony seskwiterpenowe typu gwajanu

• w Chrysanthemum parthenium - złocień maruny

• inhibitor uwalniania serotoniny (czynnik patogenezy migreny), agregacji płytek i fosfolipazy A2 (p/zapalnie), działa ochronnie na komórki śródbłonka naczyń

cynaropikryna

• laktony seskwiterpenowe typu gwajanu

• w Cynarae herba

• działa pobudzająco na wydzielanie żółci i soku żołądkowego

cykoriozyd B i C, sochuzyd C

• laktony seskwiterpenowe typu gwajanu

• w korzeniu cykorii podróżnika Cichorium intybus (Asteraceae)

• brak informacji o działaniu

11-β-dihydrolaktucyna (=ikseryna)

• laktony seskwiterpenowe typu gwajanu

• w korzeniu mniszka lekarskiego Taraxaci radix (Asteraceae)

• brak informacji o działaniu

artabsyna i absyntyna

• laktony seskwiterpenowe typu gwajanu

• w zielu bylicy piołun - Absinthii herba (Asteraceae)

• pobudza łaknienie

matrycyna i achillicyna

• laktony seskwiterpenowe typu gwajanu

• w koszyczkach rumianku pospolitego - Chamomillae anthodium (Asteraceae) i zielu krwawnika Millefolii herba (Asteraceae)

• prekursor chmazulenu, hamuje histaminę, utrudnia jej uwalnianie; p/alergicznie, p/bakteryjnie, p/zapalnie, zmniejsza obrzęki, pobudza fagocytozę, ułatwia regenerację naskórka

chamazulen

• laktony seskwiterpenowe

• powstaje z matrycyny przez odwodnienie

• hamuje histaminę, utrudnia jej uwalnianie, p/alergicznie, p/bakteryjnie, p/zapalnie, zmniejsza obrzęki, pobudza fagocytozę, ułatwia regenerację naskórka

helenalina, dihydrohelenalina i octan helenaliny

• laktony seskwiterpenowe typu pseudogwajanolidu

• w Helenium autumnale (Asteraceae), w kwiatostanach arniki górskiej Arnica montana (Asteraceae)

• inotropowo (+), p/zapalnie, p/bólowo, cytotoksycznie, ↓stężenie lipidów we krwi, drażnią śluzówkę nosa - kichanie

bilobalid

• laktony seskwiterpenowe - trilakton

• produkt rozpadu ginkgolidów - diterpenów, w Ginkgo bilobae folium

• brak informacji o działaniu

artekotulid

• seskwiterpeny - markery domieszek

• w koszyczkach rumianku psiego Anthemis cotula, w chemotypach Chamomilla recutita

• silny alergen → skórny odczyn alergiczny

petazyna i izopetazyna

• seskwiterpeny - markery domieszek - alkohole seskwiterpenowe

• w gatunkach lepiężników Petasites sp. (Asteraceae)

• spazmolitycznie

OLEJKI ETERYCZNE

monoterpeny

• acykliczne:

• węglowodory (mircen)

• alkohole (linalol, geraniol, cytronelol)

• aldehydy (cytral a,,b -geranial, neral)

• monocykliczne:

• węglowodory (limonen, felandren)

• alkohole (mentol, tymol, terpineol, karwakrol)

• ketony (karwon, menton)

• tlenki (1,8-cyneol=eukaliptol)

• dicykliczne:

• węglowodory (α-, ß -pinen)

• alkohole (borneol)

• ketony (kamfora, fenchon, tujon)

seskwiterpeny

• acykliczne: alkohole (farnezol)

• monocykliczne: węglowodory (bisabolen); alkohole (bisabolol),

• dicykliczne: węglowodory (chamazulen, kadinen), ketony (akoron),

• tricykliczne: laktony seskwiterpenowe (alantolakton)

pochodne fenylopropanu

• aldehydy: anyżowy, cynamonowy

• fenole: anetol, apiol, eugenol, metylochawikol, safrol

• fenoloetery: cis- i trans-azaron

Działanie farmakologiczne surowców olejkowych, olejków eterycznych (aetherolea), ich składników:

• antyseptyczne, odkażające (antiseptica, desinficientia)

przeciw bakteriom (antybiotykooporne), grzybom, wirusom - olejki, zawierające zw. fenolowe np. aetherolea: Thymi, (tymiankowy), Caryophylli (goździkowy), Eucalypti (eukaliptusowy), Menthae pip. (miętowy), Calami (tatarakowy), Lavandulae (lawendowy), Pini (sosnowy), Cinnamomi (cynamonowy), Cajeputi (kajeputowy), "Tea tree oil" (drzewa herbacianego;) surowce z wyżej wymienionymi olejkami i inne np. Salviae folium, Serpylli herba, najsilniejszy antyseptyk Thymolum (tymol),- 25 x silniej od fenolu, Eugenolum (eugenol)

• p/zapalne (antiphlogistica) i p/uczuleniowe

olejki azulenowe: aetherolea: Chamomillae (rumiankowy) i Millefolii (krwawnikowy) - hamują uwalnianie histaminy

• rozkurczające mięśnie gładkie przewodu pokarmowego (spasmolytica)

aetherolea: Anisi (anyżowy), Foeniculi (koprowy), Lavandulae, Menthae piperitae, surowce z wyżej wymienionymi olejkami, a także: Archangelicae radix, Chamomillae anthodium, Millefolli herba, powodują również efekt wiatropędny (carminativum)

• drażnienie w stosowaniu zewnętrznym (rubefacientia)

rozszerzenie naczyń krwionośnych, wzrost kapilarnego przepływu krwi, przekrwienie, zaczerwienienie, rozgrzanie skóry, okolicznych tkanek i wykorzystywane w bólach reumatycznych i nerwobólach (antirheumatica et antineuralgica), aetherolea: Pini, Terebinthinae , Rosmarini (rozmarynowy), Lavandulae, Eucalypti, Thymi, także kamfora w roztworze olejowym, etanolowym lub w postaci maści (Camphoratum: oleum, spiritus, unguentum), olejki łączy się z kapsaicyną (naturalną , syntetyczną)

• drażnienie w stosowaniu wewnętrznym: wykrztuśne (expectorantia)

po podaniu doustnym, składniki olejków wydalają się w płucach i drażnią błonę śluzową oskrzeli od strony ich światła, wzmagają czynność wydzielniczą, upłynniają zalegającą wydzielinę i ułatwiają odkrztuszanie, działają antyseptycznie. Drażnią bł. śluzową żołądka i na drodze odruchowej- efekt sekretolityczny w oskrzelach; aetherolea: Anisi, Foeniculi, Eucalypti i Pini, a także surowce: Anisi fructus, Foeniculi fructus, Thymi herba, Eucalypti folium, Inulae herba, Grindeliae herba - składniki preparatów wykrztuśnych np. syropów, maści i płynów do nacierań, inhalacji w nieżytach górnych d. oddechowych (wchłaniają się przez skórę)

• drażnienie w stosowaniu wewnętrznym: moczopędne (diuretica)

surowce olejkowe Juniperi fructus, Petroselini radix, Ononidis radix, Levistici radix; olejki mogą uszkodzić miąższ nerek, drażnienie kanalików nerkowych, ↑ filtrację w kłębkach nerkowych, ↓resorpcję zwrotną, obniża napięcie mięśni gładkich dróg moczowych, polepszenie przepływu krwi przez nerki, dezynfekcja dróg moczowych

• drażnienie w stosowaniu wewnętrznym: pobudzają wydzielanie soków trawiennych (stomachica et digestiva)

wpływ na zmysł powonienia, drażnienie zakończeń nerwowych w śluzówce żołądka i kubków smakowych w jamie ustnej (gorzkie) - odruchowo ↑wydzielanie soku żołądkowego Archangelicae radix, Carvi fructus, Coriandri fructus, Melissae folium, Menthae piperitae folium, Millefolii herba

• drażnienie w stosowaniu wewnętrznym: żółciopędnie i żółciotwórczo (cholagoga et choleretica)

drażnią bezpośrednio kom. wątroby, ↑wytwarzanie żółci, spazmolityczne na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, ułatwiają wydzielanie żółci z pęcherzyka, przepływ w drogach żółciowych Menthae piperitae aetheroleum, Curcumae rhizoma, Juniperi fructus, Menthae piperitae folium, Millefolii herba

• uspokajające - sedativa

olejki Angelicae radix, Lavandulae flos, Melissae folium, składniki olejku z Valerianae radix

• p/pasożytnicze - antiparasitica

surowce, w których olejki eteryczne zawierają tujon - wyciągi z wrotyczu : Tanaceti flos, Absinthii herba, ARTEMISOL -wszawica

• poprawiające smak, zapach - corrigentia

aetherolea: Anisi, Foeniculi, Citri, sur. olejkowe, przetwory, surowce: Menthae piperitae folium, Aurantii amari pericarpii sirupus), w produktach farmaceutycznych, kosmetycznych, higienicznych

ALKALOIDY

atropina

• alkaloidy tropanowe

• z Belladonnae radix/folium, syntetycznie

• hamuje układ przywspółczulny (hamuje receptory muskarynowe, nie hamuje przekaźnictwa impulsów w zwojach autonomicznych i w płytce ruchowej) - następuje:

• rozkurcz mięśni gładkich przewodu pokarmowego, dróg żółciowych, moczowych, oskrzeli,

• hamowanie odruchu wymiotnego

• spadek wydzielania śluzu w oskrzelach

• spadek wydzielania przez gruczoły trawienne i potowe

• rozszerzenie źrenicy

• przyspieszenie akcji serca

skopolamina

• alkaloidy tropanowe

• z korzenia bielunia indiańskiego (Datura innoxia), syntetycznie

• parasympatykolitycznie (podobnie do atropiny- łatwiej przenika do OUN narkotycznie na korę mózgową, ośrodki podkorowe), uspokajająco, nasennie, p/wymiotnie, przez wpływ na ośrodki podkorowe układu pozapiramidowego - znosi drżenie mięśni, usztywnienie mięśniowe, poch. ośrodkowego, hamuje ślinotok w chorobie Parkinsona, rozszerza źrenicę oka

bromowodorek skopolaminy

• alkaloidy tropanowe

• z korzenia bielunia indiańskiego (Datura innoxia), syntetycznie

• mydriaticum u uczulonych na atropinę, p/wymiotny w chorobie lokomocyjnej

butylobromek skopolaminy

• alkaloidy tropanowe

• z korzenia bielunia indiańskiego (Datura innoxia), syntetycznie

• w porównaniu z bromowodorkiem silniej spazmolitycznie, nie działa sedatywnie na OUN w niewielkim stopniu przekracza barierę krew-mózg

kokaina

• alkaloidy tropanowe

• z liści Erythroxylon coca (Erythroxylaceae)

• silny anestetyk - hamuje przewodzenie podniet w czuciowych włóknach nerwowych, pobudza układ współczulny i OUN

chinina

• alkaloidy chinolinowe

• w Cinchonae cortex

• niszczy postacie erytrocytarne Plasmodium vivax - bezpłciowe, nie niszczy postaci wątrobowych - gamet, stosowany w ostrych napadach malarii, p/bólowo - hamuje ośrodek bólu, obniża temperaturę ciała - depresja ośrodka termoregulacji, hamowanie metabolizmu w kom., uczula mięsień ciężarnej macicy na skurcze

chinidyna

• alkaloidy chinolinowe

• w Cinchonae cortex

• stabilizuje błony kom., wydłuża czas trwania potencjału czynnościowego-blokowanie pobudzonych (otwartych) kanałów sodowych i hamowanie wnikania jonów Na w czasie depolaryzacji, spowalnia automatyzm serca z równoczesnym hamowaniem przewodnictwa - serce kurczy się wolniej, słabiej, p/arytmicznie, p/malarycznie porównywalnie z chininą

boldyna i izoboldyna

• alkaloidy izochinolinowe typu aporfiny

• w Boldo folium - liść boldo Peumus boldus -Boldoa aromatyczna

• żółciopędnie, żółciotwórczo, p/skurczowo, wzmaga wydzielanie soku żołądkowego, usprawnienie trawienia: regulacja wypróżnień, hepatoprotekcyjnie, p/zapalnie -wyciągi wodno-alkoholowe

berberyna

• alkaloidy izochinolinowe typu benzofenantrydyny

• w soku mlecznym jaskółczego ziela Chelidonium majus (Papaveracea), kłączach gorzknika kanadyjskiego Hydrastis canadensis (Ranunculaceae) i innych gatunkach z rodziny Berberidaceae m. in. Berberis vulgaris

• żółciopędnie, p/bakteryjnie, p/biegunkowo - rozkurcza mięśnie gładkie jelit

chelidonina

• alkaloidy izochinolinowe typu benzofenantrydyny

• w Chelidonii herba - ziele glistnika

• rozkurczająco - podobnie do papaweryny na mięśnie głównie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i oskrzeli, żółciopędnie, uspokajająco i p/bólowo

chelerytryna i sangwinaryna

• alkaloidy izochinolinowe typu benzofenantrydyny

• w Chelidonii herba - ziele glistnika

• p/grzybiczo, p/bakteryjnie, p/wirusowo

protopina (= fumaryna)

• alkaloidy izochinolinowe typu protopiny

• w Fumariae herba - ziele dymnicy, Chelidonii herba - ziele glistnika, Opium - opium

• rozkurcza mięśnie gładkie: dróg żółciowych, przewodu pokarmowego, dróg moczowych, naczyń krwionośnych, amfocholeretycznie- zmniejsza lub zwiększa wytwarzanie i przepływ żółci, w skurczach przewodu pokarmowego, dróg żółciowych, pęcherzyka żółciowego

morfina

• alkaloidy izochinolinowe typu morfinanu

• Opium, słoma makowa, Papaver somniferum - Mak lekarski

• silne powinowactwo do receptorów opioidowych, p/bólowo, spazmolitycznie na mięśnie gładkie, p/bólom nowotworowym (powoduje najpierw tolerancję potem uzależnienie fizyczne, psychiczne)

kodeina

• alkaloidy izochinolinowe typu morfinanu

• Opium, słoma makowa, Papaver somniferum - Mak lekarski

• ośrodkowo p/kaszlowo, uspokajająco, p/bólowo, spazmolitycznie, w uporczywym, suchym kaszlu

narkotyna (= noskapina)

• alkaloidy izochinolinowe typu ftalidoizochinoliny

• w rodzinie Papaveraceae oraz rodzajach Hydrastis (Ranunculaceae) i Berberis (Berberidaceae)

• hamuje ośrodek kaszlu bez wpływu na ośrodek oddechowy, słabo spazmolitycznie, nie działa zapierająco, nie uzależnia

papaweryna

• alkaloidy izochinolinowe typu benzyloizochinoliny

• Papaverini hydrochloridum: synteza, z ługów po wyodrębnieniu morfiny z opium, słomy makowej,

• hamuje fosfodiesterazę, bezpośrednio spazmolitycznie na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, układu moczowego, naczyń krwionośnych, skurcze mięśni przewodu pokarmowego, układu moczowo-płciowego, zaburzenia krążenia obwodowego, wieńcowego

(+)-tubokuraryna

• alkaloidy izochinolinowe typu bis-benzyloizochinolinowe

• Curara Menispermaceae - kurara bambusowa, gatunki z rodzaju Chondrodendron (Chondrodendron tomentosum, Menispermaceae )

• kompetycyjny antagonizm z acetylocholiną: łącząc się z receptorami płytki mięśniowej, blokuje dostęp do niej acetylocholiny i hamowanie przewodnictwa daje w efekcie zwiotczenie mięśni szkieletowych, nie wchłania się z przewodu pokarmowego, nie przenika do OUN

cefelina

• alkaloidy izochinolinowe typu emetyny

• Ipecacuanhae radix - korzeń wymiotnicy

• drażnią błonę śluzową żołądka - odruchowo zwiększają ilość śluzu w oskrzelach, zmniejszają lepkość, powodują pobudzenie ośrodka wymiotnego

emetyna

• alkaloidy izochinolinowe typu emetyny

• Ipecacuanhae radix - korzeń wymiotnicy

• drażnią błonę śluzową żołądka - odruchowo zwiększają ilość śluzu w oskrzelach, zmniejszają lepkość, powodują pobudzenie ośrodka wymiotnego, zaburza/hamuje syntezę DNA, p/wirusowo, nie działa p/bakteryjnie, pierwotniakobójczo - niszczy formy wegetatywne Entamoeba histolytica (czerwonka pełzakowa), w zakażeniach przywrami

galantamina (= niwalina)

• alkaloidy izochinolinowe

• Galanthi bulbus - cebula przebiśniegu (Galanthus nivalis - Śnieżyczka przebiśnieg)

• odwracalny inhibitor cholinesterazy, parasympatykomimetyk, zwiększa napięcie mięśni szkieletowych, kurczy oskrzela, zwiększa wydzielanie gruczołów trawiennych, potowych, zwęża źrenicę, przenika przez barierę krew-mózg, ułatwia przewodnictwo w OUN, w chorobach z uszkodzeniem nerwów obwodowych i upośledzeniem przewodzenia bodźców, w dziecięcym porażeniu mózgowym, w pooperacyjnej atonii pęcherza moczowego i jelit, w zatruciach kurarą

sparteina

• alkaloidy chinolizydynowe

• w Sarothamni scoparii herba- ziele żarnowca miotlastego

• p/arytmicznie

cytyzyna

• alkaloidy chinolizydynowe

• w Cytisi semen - nasiona złotokapu (Cytisus laburnum -Złotokap zwyczajny)

• pobudza OUN: ośrodek oddechowy, naczynioruchowy, zwiększa wydzielenie adrenaliny przez rdzeń nadnerczy, zwiększa ciśnienie krwi, budowa i działanie podobne do nikotyny - zmniejsza objawy głodu nikotynowego w kuracjach odwykowych u palaczy tytoniu

nikotyna

• alkaloidy pochodne N-metylopirydyny

• w Nicotianae folium - liść tytoniu (Nicotiana tabacum - Tytoń szlachetny)

• poraża receptory cholinergiczne w zwojach autonomicznych, zwiększa wydzielanie śliny, soku żołądkowego, kurczliwość mięśni gładkich przewodu pokarmowego, głównie jelita grubego, wpływa na metabolizm - stłumienie odczucia głodu, powoduje małe dawki - pobudza OUN (przyspieszenie oddechu i tętna), zwiększa ciśnienie krwi (skurcz naczyń krwionośnych), działanie negatywne: duże dawki - depresyjne na OUN, powoduje chorobę wrzodową, zaburzenia układu krążenia i oddechowego (chorobę niedokrwienną serca, zawał, niewydolność oddechową), nowotwory głównie układu oddechowego (nitrozoaminy - palenie tytoniu), zatrucie ostre - porażenie mięśni oddechowych, co może powodować zgon

walerianina i aktynidyna

• alkaloidy pirydynowe

• w Valerianae radix

• uspokajająco

gencjalutyna

• alkaloidy pirydynowe

• w Gentianae radix

• brak informacji o działaniu

lobelina

• alkaloidy piperydynowe

• w Lobeliae herba

• synapsotropowe, pobudza głównie ośrodek oddechowy i jest stosowana jako analeptyk wyłącznie pozajelitowo w stanach zahamowania czynności ośrodka oddechowego, w kuracjach odzwyczajenia od palenia

koniina

• alkaloidy piperydynowe

• w Conii maculati fructus

• silny jad zwojowy, wywołuje porażenie ośrodka oddechowego, znaczenie toksykologiczne

strychnina, brucyna

• alkaloidy indolowe typ Strychnos

• Strychni semen

• strychnina to trucizna roślinna, silnie pobudza OUN, działa analeptycznie, ogólnie tonizująco, stosowana w stanach upośledzenia czynności fizjologicznych narządu słuchu, wzroku, w niskim ciśnieniu, atonii jelit; brucyna działa 50x słabiej niż strychnina, jest stosowana do oznaczeń goryczy surowców

johimbina

• alkaloidy indolowe typ johimbanu

• w Yohimbe cortex - kora johimbe (Pausinystalia yohimbe - Johimba lekarska)

• łatwo przenika do OUN, blokuje receptory α-2-adrenergiczne, wzmagając uwalnianie noradrenaliny z zakończeń presynaptycznych, zwiększa ciśnienie krwi, przyspiesza akcję serca, rozszerza naczynia w obrębie jamy brzusznej

rezerpina

• alkaloidy indolowe typ johimbanu, estrowe

• w Rauwolfiae radix - korzeń rauwolfii (Rauwolfia serpentina - Rauwolfia żmijowa)

• wchłania się z przewodu pokarmowego, przenika do OUN, gromadzi się w tkankach bogatych w lipidy,

• mech. działania - wypłukiwanie katecholoamin z ziarnistości i hamowanie ich gromadzenia na zakończeniach układu współczulnego (wyłączenie ich z roli neuroprzekaźników w mózgowiu i na obwodzie), rozszerza naczynia krwionośne, obniża ciśnienie krwi, uspokajająco, w łagodnym nadciśnieniu ze stanami lęku, niepokoju psychomotorycznego, działa wolno i może się kumulować w organizmie

harman i harmina

• alkaloidy indolowe typ harmanu

• w Passiflorae herba

• właściwości halucynogenne

winkamina

• alkaloidy indolowe typ eburnanu

• w Vincae minoris herba - ziele barwinka mniejszego

• szybko wchłaniana z przewodu pokarmowego,

• bezpośrednio na mięśnie gładkie naczyń mózgowych, rozszerza je co powoduje spadek ciśnienia mózgowego krwi, w zaburzeniach krążenia mózgowego, zaburzeniach pamięci u osób starszych

ajmalina

• alkaloidy indolowe, nieestrowe

• w Rauwolfiae radix - korzeń rauwolfi (Rauwolfia serpentina - Rauwolfia żmijowa)

• działa podobnie do rezerpiny - również p/arytmicznie

winblastyna i winkrystyna

• alkaloidy indolowe, połączenia pochodnych indolu tzw. binary

• w Vincae roseae folium - liść barwinka różowego

• podane pozajelitowo przenikają do tkanek i elementów morfotycznych krwi działają antymitotyczne - hamowanie podziału komórki, w stadium metafazy, wiążąc się z tubulinami hamuje ich polimeryzację i przekształcanie w mikrotubule,

• zakłócenie równowagi między składnikami wrzeciona (tubulinami i mikrotubulami) powoduje jego zniekształcenie i śmierć komórki; Winblastyna i pochodne półsyntetyczne o niższej toksyczności: windezyna, winorelbina w ziarnicy złośliwej, innych nowotworach układu chłonnego: kosmówczak, chłoniak limfatyczny, przerzutowe nowotwory jądra, rak sutka; Winkrystyna -w ostrych białaczkach: limfoblastycznej i szpikowej, ziarnicy złośliwej, raku sutka, nowotworach narządów rodnych, płuc, pęcherza moczowego

C-toksyferyna-1, C-kuraryna

• alkaloidy bisindolinowe typu Strychnos

• w Curara Loganiaceae - Kurara kalebasowa, gatunek z rodzaju Strychnos, głównie S. toxifera

• silnie kuraryzująco

fizostygmina

• alkaloidy pirolidynoindolinowe, ester kwasu karbaminowego i eseroliny

• w Physostigmae semen - nasiona bobu kalabaryjskiego (Physostigma venenosum - Bób kalabaryjski), lub syntetyczna (Physostigmini salicylas)

• parasympatykomimetyk, inhibitor acetylocholinoesterazy, o 10-x większym powinowactwie do enzymu niż acetylocholina,

• naturalna / syntetyczna dospojówkowo w jaskrze,

• podskórnie - łatwo przenika do OUN- odtrutka w zatruciach cholinolitykami alkaloidami np. z rodzaju Atropa / Datura

sporysz

• alkaloidy pochodne ergoliny

• w Secale cornutum - sporysz

• przetrwalniki buławinki czerwonej - Claviceps purpurea, grzyba pasożytującego na różnych gatunkach traw, głównie na życie

• brak informacji o działaniu

ergometryna

• alkaloidy pochodne ergoliny - pochodne kwasu Dizolizergowego (izomery), proste amidy

• brak informacji o surowcu

• nieczynne farmakologicznie

ergotamina

• alkaloidy pochodne ergoliny - pochodne kwasu Dizolizergowego (izomery), grupa ergotaminy

• brak informacji o surowcu

• strukturalne podobieństwo alkaloidów pochodnych kwasu D-lizergowego do endogennych amin (noradrenaliny, dopaminy, serotoniny) warunkuje ich powinowactwo do receptorów adrenergicznych, na które wpływają antagonistycznie lub agonistycznie; Ergotamina kurczy mięśnie gładkie macicy (długi toniczny skurcz i rozkurcz, wynikający z blokowania receptorów α-adrenergicznych, zwiększa napięcie ścian naczyń obwodowych i mózgowych), w krwotokach połogowych (winian) po wydaleniu łożyska, w niedostatecznym zwijaniu się macicy

9,10-dihyropochodne ergotaminy

• alkaloidy pochodne ergoliny, grupa ergotoksyny

• brak informacji o surowcu

• silniej od alkaloidów macierzystych spazmolitycznie na naczynia krwionośne, nie kurczą macicy i naczyń obwodowych

dihydroergotamina

• alkaloidy pochodne ergoliny

• brak informacji o surowcu

• blokuje receptory α-adrenergiczne i serotoninergiczne

9,10-dihydroergokrystyna i 9,10-dihydroergotoksyna

• alkaloidy pochodne ergoliny, (= mieszanina dihydro- ergo-krystyny, -kryptyny, -korniny)

• brak informacji o surowcu

• działają agonistycznie na receptory dopaminergiczne, serotoninergiczne blokują receptory α-adrenergiczne i rozszerzają naczynia obwodowe

dihydroergokrystyna

• alkaloidy pochodne ergoliny

• brak informacji o surowcu

• w zaburzeniach krążenia obwodowego, w zaburzeniach intelektualnych (starsi), po udarach mózgu

dietyloamid kwasu lizergowego (LSD)

• alkaloidy pochodne ergoliny

• brak informacji o surowcu

• związek halucynogenny
  

ergokrystyna, ergokryptyna

• alkaloidy pochodne ergoliny, pochodne kwasu Dizolizergowego, grupa ergotoksyny

• brak informacji o surowcu

• strukturalne podobieństwo alkaloidów pochodnych kwasu D-lizergowego do endogennych amin (noradrenaliny, dopaminy, serotoniny) warunkuje ich powinowactwo do receptorów adrenergicznych, na które wpływają antagonistycznie lub agonistycznie

tussilagina, izotussilagina i neotussilagina

• alkaloidy pirolizydynowe, mono- i diestry o char nasyconym

• w Farfarae folium, Arnicae anthodium

• nietoksycznie

lykopsamina, intermedyna i symfetyna

• alkaloidy pirolizydynowe, estry o charakterze nienasyconym (wiązanie 1,2-nienasycone) pochodne retronecyny

• w Symphyti radix

• hepatotoksycznie, np. wyciągów z Symphyti radix

senecjonina i senkirkina

• alkaloidy pirolizydynowe, połączenia makrocykliczne - cząsteczka pirolizydyny zestryfikowana 2 cząsteczkami kw. dikarboksylowych, (estry necyny z nienasyconym wiązaniem w pozycji 1,2 i ich N-tlenki)

• w Farfarae folium

• hepatotoksycznie, karcynogennie

kofeina (= teina)

• alkaloidy purynowe (metyloksantyny)

• w Theae folium - liść herbaty, Coffae semen - nasienie kawy, Guarana (pasta seminum paulliniae) - guarana, Mate folium - liść mate, Colae embryo (Colae semen) - zarodek kola, Cacao semen - nasienie kakaowca

• inhibitor fosfodiesterazy, silnie pobudza OUN ośrodki autonomiczne podwzgórza, rdzenia przedłużonego, korę mózgu (ułatwienie percepcji wrażeń, kojarzenia, pracy umysłowej, znoszenie uczucia zmęczenia, senności), pobudzenie ośrodkowego oddechowego, naczynioruchowego, rozszerza mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, z wyjątkiem naczyń mózgowych, które zwęża, poprawa koncentracji, przyspieszenie i ułatwienie procesów myślowych, zniesienie uczucia zmęczenia, senności, moczopędnie, inotropowo (+) i chronotropowo(+), nasila wydzielanie soku żołądkowego, stymuluje metabolizm (glikogenolitycznie i lipolitycznie), kofeina wzmaga działanie p/bólowe i p/gorączkowe innych związków (kwasu acetylosalicylowego, paracetamolu, ibuprofenu)

• pobudzenie ośrodkowe przez kofeinę

- Ośrodka naczyniowo- ruchowego:

• skurcz naczyń jelitowych, przemieszczanie krwi z jamy brzusznej do mięśni skóry, mózgu,

• pobudzenie czynności serca: ciśnienie krwi nie podnosi się, lub tylko nieznacznie, bo poraża mięśnie gładkie powodując ich rozszerzenie, przy niskim ciśnieniu może się podwyższyć

- Ośrodka przemiany materii i termoregulacji:

• podwyższa temperaturę ciała

• podnosi wydajność i siłę mięśni szkieletowych- silniej zmęczonych

• zwiększa wydzielanie moczu

Rozszerza naczynia wieńcowe, mięśniowe; kurczy naczynia mózgowe, jelitowe

• działanie negatywne: wrzody żołądka i dwunastnicy, bezsenność, pobudzenie psychomotoryczne

teofilina

• alkaloidy purynowe (metyloksantyny)

• Theae folium - liść herbaty, Coffae semen - nasienie kawy, Guarana (pasta seminum paulliniae) - guarana, Mate folium - liść mate, Cacao semen - nasienie kakaowca

• rozkurcza mięśnie gładkie oskrzeli (zastosowanie w astmie oskrzelowej), w porównaniu z kofeiną słabiej działa na OUN, silniej rozszerza naczynia kłębuszków nerkowych, zwiększa przesączanie moczu pierwotnego i hamuje wchłanianie zwrotne jonów chlorkowych

teobromina

• alkaloidy purynowe (metyloksantyny)

• Theae folium - liść herbaty, Coffae semen - nasienie kawy, Guarana (pasta seminum paulliniae) - guarana, Mate folium - liść mate, Colae embryo (Colae sem) - zarodek kola, Cacao semen - nasienie kakaowca

• diureticum, w porównaniu z kofeiną słabiej działa na OUN, silniej rozszerza naczynia kłębuszków nerkowych, zwiększa przesączanie moczu pierwotnego i hamuje wchłanianie zwrotne jonów chlorkowych

pilokarpina

• alkaloidy imidazolowe

• w Pilocarpus jaborandi -Potoślin jaborandi, Pilocarpus microphyllus -Potoślin drobnolistny)

• parasympatykomimetyk (antagonista atropiny), wzmaga wydzielanie śliny, soków trawiennych, potu, wywołuje bradykardię, skurcz mięśni gładkich oskrzeli, przewodu pokarmowego, dróg żółciowych, pęcherza moczowego, kurczy zwieracz źrenicy i mięśni rzęskowych oka, zwiększa odpływ płynu śródgałkowego, a w efekcie obniża ciśnienie śródgałkowe

akonityna

• alkaloidy diterpenowe o charakterze estrowym

• w Aconiti tuber - bulwa tojadu (Aconitum nepellus - Tojad mocny)

• działa obwodowo, początkowo pobudzająco, następnie porażająco na zakończenia nerwów czuciowych, wywołując miejscowe znieczulenie; blokują również zakończenia nerwowe w płytce motorycznej, poraża OUN

metylolykoakonityna

• alkaloidy terpenowe

• w Delphinii consolidae herba - ziele ostróżeczki polnej (Delphinium consolida (Consolida regalis ) - Ostróżeczka polna)

• podobnie do akonityny, ale słabiej

paklitaksel (= taksol)

• diterpeny zawierające azot poza pierścieniem, zaliczane niekiedy do alkaloidów (pseudoalkaloidów)

• Taxi cortex - kora cisu (Taxus brevifolia - Cis krótkoigłowy, Taxus baccata - Cis pospolity)

• antymitotycznie (za działanie odpowiedzialny jest układ taksanu i łańcuch boczny przy C-13), mechanizm działania -uszkadzają komórki poprzez przyspieszanie tworzenia anormalnych, niefunkcjonalnych mikrotubul i uniemożliwienie ich depolimeryzacji podczas mitozy, w nowotworów narządowych, zwłaszcza gruczołu sutkowego i raka jajnika

kolchicyna

• alkaloidy zawierające azot poza układem cyklicznym, pochodne tropolonu

• w Colchici semen- nasienie zimowitu (Colchicum autumnale - Zimowit jesienny)

• hamuje migrację leukocytów do miejsc wytrącania kryształów kwasu moczowego, p/zapalnie 50 x silniej od indometacyny, hamuje wytwarzanie kwasu mlekowego-utrzymanie prawidłowego pH w tkankach i zapobiega odkładaniu się złogów moczanowych, nie wpływa na metabolizm kwasu moczowego, nie zwiększa jego wydalania z organizmu, hamuje mitozę w stadium metafazy, nie stosowany jako p/nowotworowy

(-)-efedryna, (-)-norefedryna, (-)-norpseudo-efedryna, (-)-metyloefedryna, (+)-pseudoefedryna i (+)-metylopseudoefedryna,

• alkaloidy zawierające azot poza układem cyklicznym, fenyloalkiloaminy

• w Ephedrae herba - ziele przęśli, gatunki z rodzaju Ephedra

• pobudza adrenergiczne receptory α i β - bezpośrednio i poprzez zwiększenie uwalniania endogennej noradrenaliny oraz hamowanie jej wchłaniania zwrotnego, efektem jest: przyspieszenie akcji serca, wzrost ciśnienia krwi, zwężenie obwodowych naczyń krwionośnych, rozszerzenie oskrzeli, pobudzenie OUN, wzrost zdolność koncentracji, mniejsze zmęczenie, senność, łaknienie

(-)-katynon

• alkaloidy zawierające azot poza układem cyklicznym, fenyloalkiloaminy

• w Cathae folium - liść katy (Catha edulis - Kata jadalna (Czuwaliczka jadalna))

• inhibitory MAO pobudzają OUN, początkowo wzrost energii, dobre samopoczucie, ostrość myślenia, euforia, bezsenność, niepokój, koszmary nocne, depresja, objawy paranoidalne; uzależnienie psychiczne, objawy odstawienia przy nadużywaniu, brak tolerancji i uzależnienia fizycznego

kapsaicyna

• alkaloidy zawierające azot poza układem cyklicznym

• w Capsici fructus - owoc pieprzowca (papryka) (Capsicum annuum - Pieprzowiec roczny (Papryka roczna), Capsicum frutescens L. - Pieprz kajeński (Pieprz z Cayenne))

• drażni zakończenia nerwów czuciowych skóry, otaczające tkanki, nieznacznie rozszerza naczynia kapilarne - miejscowe przekrwienie, wyniku lepszego przepływu krwi - szybsze usuwanie związków toksycznych- złagodzenie stanów zapalnych, zmniejszenie bólu, obrzęków

galegina (=glukokinina)

• alkaloidy zawierające azot poza układem cyklicznym, pochodne guanidyny

• w Galegae herba - ziele rutwicy (Galega officinalis - Rutwica lekarska)

• reguluje funkcje wydzielnicze kory nadnerczy, przewodu pokarmowego, powoduje spadek poziomu cukru we krwi w cukrzycy insulinoniezależnej

SUROWCE BEZ BUDOWY TKANKOWEJ

colophonium - kalafonia

• żywice

• pozostałość po oddestylowaniu z parą wodną olejku terpentynowego z terpentyny różnych gatunków rodzaju Pinus (Pinaceae); postać: przeświecające żółtawe lub jasnobrunatne kawałki różnej wielkości, kruche, o szklistym przełamie, ogrzewana na łaźni wodnej topi się, tworząc lepką, przezroczystą ciecz o zapachu terpentyny, ma smak gorzkawy, bez zapachu; skład: diterpenowe kwasy żywiczne: kwas abietynowy, β-pimarowy

• do preparatów farmaceutycznych: plastrów, przylepców, maści, dodatek do mydła (zwiększa pienienie), do wyrobu lakierów

kanabinoidy

• żywice - terpenofenole

• w Cannabis sativa (Cannabaceae); skład zależy od klimatu: typ żywicowy - 20% żywicy i więcej, THC > 1%, brak CBD, gorący klimat, olejek - 50%, typ włóknisty - 6% lub mniej, THC <0,3 ok. 0,1, dużo CBD, klimat umiarkowany, typ pośredni - wysokie stęż. TAC i CBD

• wykazują interakcję z receptorami GABA i neurotransmiterami, pojedyncza dawka powoduje: przekrwione oczy, suchość w ustach, częstoskurcz, apetytu, różnorodne objawy OUN dobre samopoczucie, odprężenie, euforia, zaburzenia odczucia odległości, kształtu, dźwięku, barwy, poczucia czasu, krótko terminowej pamięci: krótkie zdania, wolne mówienie, zaburzenia koordynacji motorycznej, halucynacje rzadko (duże dawki, psychotyczne typ), możliwe też po dłuższym okresie (LSD), wysoka dawka powoduje ortostatyczną hipotensję

Δ9 -tetrahydrokanabinol (=THC)

• żywice

• otrzymywany z konopi lub syntetycznie

• halucynogenny, uzależniający, p/wymiotne centralne, doustnie w nudnościach i wymiotach po cytostatykach, ale nie cisplatyną, stymuluje apetyt: w anoreksji, u pacjentów z AIDS

kannabinol (dibenzopiran)

• żywice

• powstaje z degradacji THC

• nieczynny farmakologicznie

kanabidiol (=CBD)

• żywice - difenol

• brak informacji o surowcu

• nieaktywny, marker identyfikacyjny w świeżych roślinach pochodne chromanu: kanabichroman

kwas kanabidiolowy

• żywice

• brak informacji o surowcu

• działa uspokajająco

kava - kava

• żywice

• wysuszone kłącza i korzenie Piper methysticum (Piperaceae); skład chemiczny: żywica, kawapirony: mono- lub di-nienasycony α- piron + fenyloetylowe ugrupowania, grupy metylowe

• działanie: relaksacja mięśni szkieletowych (przez OUN), p/gorączkowe, p/bólowe, miejscowo znieczulające, uspokajające, p/drgawkowe (strychnina, wstrząs elektryczny); zastosowanie: stany lęku, napięcia, niepokoju, efekt szybki, dłuższe stosowanie nie wywołuje zależności, brak efektów ubocznych, alternatywne do tricyklicznych antydepresantów i benzodiazepin

myrrha - mirra

• żywice - oleogumożywice

• żółtawo-mleczna wydzielina z kory mirników: Commiphora myrrha, C. abyssynica, C. molmol (Burseraceae ), wypływa z nacięć, czasem naturalnych pęknięć w korze, zasycha w formie czerwonych łezek o żółto- brązowym odcieniu, skład chemiczny: olejek eteryczny: furanoseskwiterpeny, eugenol, terpeny, śluz

• miejscowo w lekkich stanach zapalnych błony śluzowej jamy ustnej, gardła, utrwalacz kompozycji zapachowych, ściągająco, p/bakteryjne

terebinthina - terpentyna

• żywice - oleogumożywice

• wydzielina z pni gatunków z rodzaju Pinus, głównie sosny zwyczajnej P. silvestris (Pinaceae); postać: jasno żółta, lepka masa, zapach swoisty, smak gorzki; skład: kwasy żywicowe: abietynowy, olejek eteryczny: ၡ-, ၢ-pinen, kamfen, felandren, limonen, bezpostaciowa żywica, substancja gorzka

• do maści, plastrów rozgrzewających, do otrzymywania olejku terpentynowego Terebinthinae aetheroleum i kalafonii (pozostałość po destylacji) Colophonium

balsamum peruvianum - balsam peruwiański

• balsamy

• patologiczna wydzielina z ran Myroxylon balsamum (Leguminosae), postać: ciemnobrunatna, przejrzysta, gęsta ciecz syropowatej konsystencji, nie wysycha, zapach podobny do wanilii, smak początkowo łagodny, potem gorzki, drapiący; skład: cynameiny: mieszanina estrów benzylowych kwasu benzoesowego i cynamonowego, związki żywicowe,wanilina i kumaryna (zapach)

• działanie: zewnętrzne antyseptyczne, p/zapalne, pobudzające ziarninowanie tkanek, przyspieszające gojenie się ran, p/pasożytnicze, wewnętrzne (nie wykorzystywane) wykrztuśne; stosowanie: trudno gojące się rany, oparzenia, odleżyny, owrzodzenia goleni, miejsca nacisku protez, hemoroidy, odmrożenia, p/pasożytom skóry, głównie świerzbowcom, jako utrwalacz do perfum, w preparatach kosmetycznych i higienicznych: mydła, kremy, płyny, dodatek do czekolady i gumy do żucia; działanie uboczne: alergiczne odczyny skórne, wyraźna skłonność do alergii

balsamum tolutanum - balsam tolutański

• balsamy

• wydzielina po nacięciu pni Myroxylon balsamum (Leguminosae); postać: żółtobrunatna, gęsta, prawie nieprzezroczysta masa o konsystencji miodu (świeża), potem twarda, dość krucha, podobna do kalafonii; skład: kwasy: cynamonowy i benzoesowy oraz ich estry, olejek eteryczny

• działanie: antyseptyczne, wykrztuśne, p/świerzbowcowe; stosowanie: nieżyty dróg oddechowych, przemysł perfumeryjny, powlekanie tabletek, które mają działać w jelitach

Catha edulis (Celastraceae)

• brak informacji o grupie

• liście z krzewu Abissinian tea; skład: flawonoidy, olejek eteryczny, zespół polihydroksyagarofuranów (kateduliny), aryloalkaminy (kataminy) - odpowiedzialne za działanie; młode, suszone i starsze liście zawierają (-) kathinon - mieszanina pochodnych norpseudoefedryny, świeże liście zawierają mieszaninę fenylopropyloamin: merukatyna, merukatynon, pseudomerukatyna

• (-)-kathinon ma działanie podobnie do amfetaminy - poprzez uwalnianie katecholamin, powoduje: anoreksję, hypertermię, stymulację oddychania, arytmię, rozszerzenie źrenic, hypertensję; wpływ na OUN: początkowo: wzrost energii, dobre samopoczucie, pewność siebie, ostrość umysłu, euforia u gadatliwych i nadpobudliwych, następnie: bezsenność, niepokój koszmary nocne, psychozy, depresja, schizofrenia i objawy paranoidalne, wywołuje średnią psychiczną zależność lub tolerancję, objawy odstawienia przy nadużywaniu, zaparcia (obecność garbników)

9