WYKŁAD I

„Państwo i prawo” - periodyk (miesięcznik)

Wstęp do prawoznawstwa:

I Wybrane zagadnienia metodologiczne

II Ogólna nauka o państwie

III Ogólna nauka o prawie

• I Wybrane zagadnienia metodologiczne

• I O Nauce

1. Pojęcie nauki (próba zdefiniowania)

2. Geneza Nauki

3. Podmiot, przedmiot, metoda poznania naukowego (poznanie naukowe traktowane jako badanie naukowe)

4. Klasyfikacja nauk

5. Cele i funkcje

6. Nauka, a wartości

Ad₁ Pojęcie nauki

Teza: Wyróżnienie 2 spojrzeń na naukę: teoretycznego i instytucjonalno - organizacyjnego

Nauka - proces badawczy (dochodzenie do wiedzy) - wynik procesu (zespół twierdzeń spełniających kryteria poznawcze)

Ujęcie instytucjonalno - organizacyjne zależy od ustroju państwa. Naukę uprawia się w organizacjach państwowych, społecznych lub prywatnych.

np. Budżet państwa (nauka jako zespół instytucji wymagających sfinansowania - aspekt ekonomiczny np. PAN, uniwersytety)

Ujęcie teoretyczne wiąże się z procesem poznawczym - tworzy się określona wiedza

• Nauka w języku potocznym nie pokrywa się z rozumieniem tego terminu w ujęciu naukowym

Nauka - uczenie się, nabywanie umiejętności

Science - z łac. sciencia scio, scili - wiem, wiedzieć co oznacza wiedzę sprawdzalną

W różnych kulturach termin nauka posiada różne znaczenia.

Nie ma dostatecznej definicji nauki.

W teoretycznym ujęciu naukę można definiować na 2 sposoby:

• Dynamicznie (pojmowanie nauki związane z fazą jej tworzenia)

• Statycznie (pojmowanie nauki związane z rezultatami, wynikami)

Proces badawczy nigdy się nie kończy.

Statyczne ujęcie nauki odnosi się do rezultatów (usystematyzowane niesprzeczne ze sobą twierdzenia są względnie trwałe)

Nauka - zespół czynności badawczych, w wyniku których wypowiadamy teoretyczne sądy (ujęcie teoretyczne). Teoretycznymi sądami są z reguły uporządkowane niesprzeczne twierdzenia, które da się uzasadnić.

Znaczenie nauki:

• poznawcze

• praktyczne (o ile można je na praktykę przełożyć)

Definicja nauki poszerzona o praktykę:

• Nauka - zespół czynności badawczych, w wyniku których wypowiadamy teoretyczne sądy, które w ramach odkrytych prawidłowości pomagają przekształcać określoną rzeczywistość

Twierdzenia praktyczne, które muszą spełniać określone warunki muszą być sprawdzalne (nadają się do weryfikacji lub falsyfikacji)

Hipotezy - twierdzenia prawdopodobne, muszą być uzasadnione

Wszelkie inne cechy:

• wypowiedzi naukowe powinny być niesprzeczne

• charakter wypowiedzi istotnych, wyjaśniających

• sformułowane komunikatywnie (język intersubiektywny)

• spójne wewnętrznie

• Pierwotny cel nauki - cel poznawczy

Wtórnie łączy się z praktyką.

Z postępu nauki wynika postęp cywilizacyjny (ekonomiczny i prawny)

2 zasadnicze podstawy nauki:

• na podstawie doświadczenia

• na podstawie wniosków wyprowadzanych z innych twierdzeń (nauki formalne)

Pełny walor poznawczy mają twierdzenia prawdziwe.

Niepełny walor poznawczy mają hipotezy, wymagające potwierdzenia swojej prawdziwości.(charakter heurystyczny - od heurezis - odnalezienie)

Według Arystotelesa prawda jest to zgodność treści sądu z rzeczywistym stanem rzeczy.

• Sady teoretyczne o wysokim stopniu ogólności

Prawidłowość - są to obiektywne stale powtarzające się związki przyczynowe lub strukturalne zachodzące w rzeczywistości.

Twierdzenia ogólne - twierdzenie, które konstatuje, że wszystkie przedmioty danego rodzaju posiadają dane cechy lub też wszystkie zjawiska określone cechy

Generalizacja historyczna - stwierdza, że przedmiot, zjawiska danego rodzaju występują w danym czasie na danym terenie posiada daną cechę.

Wiedza naukowa łączy się z przekazywaniem wyników nauki, zawarta jest najlepiej w systemach

Ad₂ Geneza nauki

2 elementy kształtowania się nauki:

• subiektywny

• obiektywny

subiektywny - ciekawość

obiektywny - potrzeby praktyczne

Prawoznawstwo powstało z potrzeb systematyki zakazów i nakazów.

Ad₃ Podmiot, przedmiot, metoda poznania naukowego

Podmiotem nauki jest człowiek (homo sapiens)

metodos - badanie

1. Siły działające

2. Przedmiot (na który się działa)

3. Metoda działania

4. Cel działania

Przedmiot - rzeczywistość lub jej część (wszystko co istnieje w czasie i przestrzeni)

Przedmiot badania naukowego - to przedmiot, który istnieje niezależnie od podmiotu badającego

Ad₄ Klasyfikacja nauk

Specjalizacja nauki łączy się z instytucjonalno- organizacyjnym jej ujęciem.

• KLASYFIKACJA NAUK

TEZA:

• Kryteria:

• Przedmiotowe i sposób tworzenia i sprawdzenia twierdzeń

Klasyfikacje przedmiotowe:

XIX w. - August Comte i Fryderyk Engels

August Comte - francuski myśliciel i filozof, socjolog, twórca terminu socjologia, stworzył podział sekstotomiczny (sekstotomia), według stopnia złożoności nauk:

1. Matematyka (najstarsza i najprostsza, bada tylko stosunki ilościowe, sens empiryczny)

2. Astronomia

3. Fizyka

4. Chemia

5. Biologia (nauka o życiu, bios - życie)

6. Socjologia (najmłodsza i najbardziej złożona nauka o społeczeństwie)

Podział ten stał się podstawą pozytywizmu i scjentyzmu.

WYKŁAD II - 11 październik 2002 r.

Klasyfikacja nauk według Fryderyka Engelsa:

Fryderyk Engels - niemiecki myśliciel działający głównie w II połowie XIX w., dokonując klasyfikacji nauk inspirował się na podziale Augusta Comta. Podzielił nauki na 3 grupy (trykotomia). Był to podobnie jak podział Augusta Comta podział oparty o kryterium badanego przedmiotu. Dzieląc nauki kierował się także stopniem ich złożoności

1. Nauki zajmujące się badaniem przyrody nieożywionej (geologia, mineralogia)

2. Nauki zajmujące się badaniem przyrody ożywionej (nauki biologiczne)

3. Nauki społeczne (nauki historyczne - historia, ekonomia, prawo)

Pewną wadą tego podziału w przeciwieństwie do podziału Augusta Comta jest to, że podział ten nie obejmuje nauk matematycznych. W tym podziale nie mieści się nauka matematyczna bo nie jest nauką ani o przyrodzie ożywionej, ani nieożywionej, ani o zjawiskach społecznych. Matematyka do dziś nie ma swojej definicji i dlatego we wszelkich podziałach nauk opartych o przedmiot nie ma swego miejsca

Engels we wszystkich 3 obszarach zjawisk przyjmował zasadę determinizmu, zasadę przyczynowości. W konsekwencji Engels przyjmował istnienie i działanie prawidłowości we wszystkich tych 3 obszarach. Zatem przyjmował istnienie prawidłowości nie tylko w przyrodzie, ale i w społeczeństwie.

Karol Popper (1902-94) zanegował wszelkie zasady i prawidłowości w szczególności w naukach socjologicznych. Zanegował istnienie praw historycznego rozwoju, przewidywanie biegu historii i zasadę determinizmu. Krytyk wszelkiego totalitaryzmu

Większość współczesnych podziałów nauk charakteryzuje się tzw. dychotomią, czyli większość podziałów nauk przyjmuje podział dwuczłonowy

Z greckiego dicho - „dwudzielność”

Przyjmuje się, że w oparciu o przedmiot badań wszystkie nauki możemy podzielić na 2 grupy:

1. przedmiotem są wytwory przyrody nieożywionej i ożywionej (natura)

2. przedmiotem są wytwory człowieka i społeczeństwa (kultura)

Dwupodział w oparciu o metodę podstawową badań tych nauk:

1. nauki przyrodnicze

2. nauki humanistyczne

• Wada podziału - nie ujmuje nauk matematycznych

Dwupodział oparty na kryterium metody badawczej - metody badania i uzasadniania twierdzeń:

1. nauki empiryczne

2. nauki formalne

Podział ten ujmuje nauki matematyczne.

Nauki empiryczne - nauki, które budują swoje twierdzenia w oparciu o pewien zespół materiałów doświadczalnych (pewien zespół faktów, zdarzeń), należą do nich wszystkie nauki przyrodnicze i społeczne, budowanie twierdzeń następuje tu głównie w oparciu o zasadę indukcji

Nauki formalne - nauki, które mogą budować swoje twierdzenia bez odwoływania się do faktów i zdarzeń, należy do nich zespół nauk matematycznych, łącznie z geometrią oraz logika formalna, posługują się one zasadą dedukcji. Są one narzędziem, którym posługują się nauki empiryczne

Nauki społeczne operują wartościowaniem.

• Jest to podział najbardziej przydatny i najmniej sporny

Klasyfikacje nauk zdecydowanie sporne:

Podział nauk na:

1. Nauki nomotetyczne - nauki zajmujące się formułowaniem praw nauki, nauki formułujące prawa odzwierciedlające obiektywne, stałe zależności oparte na zasadzie determinizmu

2. Nauki idiograficzne - nauki oparte na zasadzie indeterminizmu, dokonują tylko opisów faktów, a nie wykrywają prawidłowości

Tzw. współczesny podział anglosaski nauk:

1. Nauki dotyczące zjawisk realnych, bytu - nawiązuje do świata bytu działa tu determinizm (fizyka, chemia, biologia)

2. Nauka dotycząca wartości związanych ze sferą powinności - nawiązuje do świata powinności, nie działa tu zasada determinizmu (nauki humanistyczne i filozoficzne)

Ad₅ Cele i funkcje nauki

Cel - postulowany stan rzeczy dający się osiągnąć przez określone działania

Funkcja - istota funkcji związana jest z ludzką działalnością, łączy się z celami i skutkami działalności ludzkiej

Mówiąc o funkcjach w naukach społecznych rozróżniamy podział na:

1. funkcję złożoną

2. funkcję rzeczywistą

Cel nauki:

pierwotny - cel poznawczy, opis i wyjaśnienie pewnych zjawisk, wykrywanie prawidłowości (cel maksymalny), wykrywanie nowych zjawisk, struktur, ich opis (cel minimalny)

wtórny - cel praktyczny, pojawia się gdy okazuje się, że nowo odkryte prawidłowości czy zjawiska kwalifikują się do odpowiednich wdrożeń praktycznych

Nauka musi odpowiadać na pytania : Co to jest ? Jak to jest zbudowane ? Jak to działa ?

W nauce przeważają zdania opisowe. Podlegają one weryfikacji i falsyfikacji, oparte są o kryterium prawdy czy fałszu

W nauce dużą rolę odgrywa myślenie przyczynowe, myślenie uwzględniające czyny sprawcze

W naukach społecznych występują także zdania ocenne, oparte na kryteriach wartościowania

Funkcje nauki:

1. poznanie - opisywanie i wyjaśnianie rzeczywistości

2. ocenianie i wartościowanie poznanych zjawisk

Ad₆ Nauka, a wartości

Oceny:

1. takie, które dają się uzasadniać

2. takie, które nie dają się uzasadniać

Oceny:

1. wypowiadane w oparciu o kryteria obiektywne - dające się zweryfikować, oceny sprawdzalne

2. wypowiadane bez oparcia o kryteria obiektywne - oceny niesprawdzalne, ściśle subiektywne np. „Zupa jarzynowa to smaczny posiłek.”

• Oceny są zazwyczaj niesprawdzalne

Różne ideologie posługują się zazwyczaj ocenami niesprawdzalnymi

Ideologia:

• słowo pochodzenia francuskiego z końca XVIII w., inna forma świadomości niż nauka, charakterystyczny jest dla niej język ocenny, mają charakter dyrektywalny, zawierający wzorce ludzkich zachowań, ideologie posługują się też wypowiedziami opisowymi, trudno poddaje się definiowaniu

• „Ideologia to system poglądów dotyczących życia społecznego wytworzonych w toku społecznego bytowania ludzi” (Oskar Lange)

• „Zbiór poglądów, dotyczących życia społecznego, którego cechą wyróżniającą jest funkcjonalny związek z interesami i dążeniami określonych grup społecznych i w skład którego wchodzą powstałe i upowszechnione w oparciu o historyczne doświadczenia i warunki życia danej grupy idee oceniające i opisujące rzeczywistość oraz wyprowadzające z tych idei dyrektywy działania” (prof. Henryk Groszyk)

Prawo poszczególnych epok odzwierciedla zawsze określone poglądy ideologiczne. Ideologie dotyczą z reguły nie poznania i badania rzeczywistości, a postaw światopoglądowych - nakłaniają ludzi do określonych zachowań. Mają charakter nie poznawczy, a dyrektywalny

Ideologie formułują oceny, a na jej podstawie doktryny.

Różne odmiany ideologii mają różne cechy. Ideologie mają charakter dyrektywalny, mają więc zawsze charakter wartościujący.

Nauki społeczne (m.in. prawoznawstwo) pozostają w ścisłym związku z określonymi ideologiami. Wynika to z faktu, że nauki społeczne zajmują się wypowiedziami ocennymi, wypowiadają oceny o ocenach

Nauki formalne pełnią wyłącznie funkcję poznawczą.

Nauki społeczne pełnią funkcję poznawczą i wartościującą.

Istnieje zasadnicza różnica w poszukiwaniu, odkrywaniu, funkcjonowaniu prawidłowości w naukach przyrodniczych i społecznych. Wynika to z tego, że prawidłowości inaczej działają w rzeczywistości przyrodniczej od człowieka niezależnej niż w rzeczywistości społecznej.

W rzeczywistości przyrodniczej prawidłowości działają niezależnie od człowieka (prawidłowości planet, grafitacja)

W rzeczywistości społecznej prawidłowości mogą działać tylko z większym bądź mniejszym udziałem człowieka, a więc poprzez działanie człowieka

II O Prawoznawstwie

1. Pojęcie i przedmiot prawoznawstwa

2. Prawoznawstwo, a wartości

3. Prawoznawstwo, a język

4. Geneza, cel oraz funkcje prawoznawstwa

5. Miejsce prawoznawstwa w systemie nauk

6. Klasyfikacja prawoznawstwa

• Ad₁ Pojęcie i przedmiot prawoznawstwa

Prawoznawstwo - dawniej jurysprudencja (iuris - prawo, prudentio - wiedza), zespół nauk, których przedmiotem jest prawo i państwo oraz poglądy na państwo i prawo

prawo stanowione - prawo sprawdzalne, stanowione przez państwo, prawo w sensie judycznym

prawo - zespół norm ustanowionych lub uznanych przez państwo i zabezpieczonych zagrożeniem użycia przymusu wobec adresatów, którzy dane normy swoim zachowaniem naruszają

państwo - rodzaj organizacji o określonych cechach, organizacja najbardziej powszechna obejmująca swym zakresem działania ogół ludzi osiadłych na danym terytorium, organizacja o cechach suwerenności i przymusowości

Doktryna jest bardziej usystematyzowana od ideologii.

Dogmatyka prawa - nauka o aktualnie obowiązującym prawie

Ad₂ Prawoznawstwo, a wartości

• Prawo jest nosicielem wartości, ponieważ ustanawia ono zasady zachowania i jest gwarantem zachowania tych zasad

• Państwo jest wyrazicielem i nosicielem określonych wartości oraz gwarantem tych wartości

• Prawo jest nosicielem zarówno wartości pierwotnych (cenne same przez się np. zdrowie, życie) jak i wtórnych.

• Aksjologia - nauka o wartościach

• normy prawne - regulują ludzkie zachowania, są odmianą wypowiedzi dyrektywalnych, tworzą zakazy i nakazy, posługując się określonym językiem

Ad₃ Prawoznawstwo, a język

• W ramach prawoznawstwa posługujemy się 2 podstawowymi językami:

• Językiem prawnym - język tekstów prawnych (ustaw, aktów normatywnych)

• Językiem prawniczym - język o tekstach prawnych, tworzy go praktyka i nauka prawa

• Język prawoznawstwa - język prawniczy jest językiem profesjonalnym

• Zarówno język prawny jak i prawniczy posługuje się wypowiedziami opisowymi i ocennymi

język opisowy - odpowiada na pytanie Co to jest ? Jak to jest zbudowane ? Jak działa ? wypowiedzi, które możemy sprawdzić czy opisują przedmiot zgodny z oczywistym zjawiskiem, stanem rzeczy, możemy je weryfikować, sprawdzać, falsyfikować

np. „Ten akt normatywny obowiązuje od ..... do .....”

język ocenny - wypowiedzi te nie są sprawdzalne, formułują one stosunek wypowiadającego do określonego zjawiska z określonego punktu widzenia, mogą być oparte o obiektywne lub nieobiektywne podstawy

ocena - wypowiedź oceniająca, wartościująca z jakiegoś punktu widzenia (etycznego, estetycznego itp.) dodatnio lub ujemnie jakieś zjawisko, wyraża dodatnie lub ujemne ustosunkowanie się wypowiadającego do przedmiotu lub zjawiska

Teksty prawne zawierają zarówno wypowiedzi opisowe jak i oceniające

wypowiedzi normatywne - wypowiedzi o charakterze dyrektywalnym, tylko dyrektywa o określonych cechach jest wypowiedzią normatywną

• Stosunek wypowiedzi ocennej do normatywnej

Każda wypowiedź normatywna jest wypowiedzią ocenną, ale nie każda wypowiedź ocenna jest wypowiedzią normatywną.

Z reguły określone wypowiedzi ocenne mogą być dopiero podstawą formułowania wypowiedzi normatywnej.

np. „Zdrowie człowieka jest szczególnie cenne” (wypowiedź oceniająca)

„Człowiek powinien dbać o swoje zdrowie” (wypowiedź normatywna)

np. „Owoce i warzywa są właściwym pożywieniem dla człowieka” (wypowiedź oceniająca)

„Ludzie powinni spożywać owoce i warzywa” (wypowiedź normatywna)

Sama ocena jest wypowiedzią „słabszą” niż wypowiedź normatywna z punktu widzenia oddziaływania na gusty, zachowania.

Wypowiedź normatywna jest wypowiedzią silniejszą z punktu widzenia oddziaływania na ludzkie zachowania, ponieważ formułuje wzory zachowań na podstawie wypowiedzi ocennej.

Stosunek wypowiedzi normatywnej do normy prawnej

Wypowiedź normatywna z punktu widzenia oddziaływania na ludzkie zachowania jest wypowiedzią słabszą niż norma prawna, bo nie zawiera sankcji. Norma prawne, zaopatrzona w sankcję jest wypowiedzią silniejszą, skuteczniejszą

Literatura prawnicza zna jeszcze np. wypowiedzi performatywne.

Wypowiedzi performatywne - wypowiedź dokonawcza, wypowiedzi za pomocą, których tworzymy, czyli dokonujemy aktów pewnego rodzaju, same wypowiedzi są działaniami z określonym skutkiem

np. „Mianuję pana dyrektorem departamentu z dniem .... w ministerstwie X”

np. „Nadaje ci imię Adam”

Nie są to wypowiedzi ani ocenne, ani opisujące bo niczego nie opisują, ani nie oceniają chociaż mają postać gramatyczną zdań i mają skutek wykonawczy, same mogą podlegać pewnym ocenom, mimo że nie oceniają

• WYKŁAD III - 18 październik 2002 r.

Ad₄ Geneza, cel oraz funkcje prawoznawstwa

Geneza:

Czynniki, które zadecydowały o powstaniu prawoznawstwa:

1. potrzeba formowania i systematyzowania zakazów i nakazów

2. potrzeba nadawania i zagwarantowania im mocy wiążącej

3. potrzeba właściwego ich stosowania

Prawoznawstwo - dawniej nazywane jurysprudencja, w wyniku wieloletniego rozwoju stało się z czasem dużym zespołem nauk formułujących względnie usystematyzowaną wiedzę. Z uwagi na ścisły związek z praktyką prawoznawstwo jest nie tylko nauką i wiedzą, było i jest umiejętnością i sztuką. Umiejętnością tworzenia i stosowania prawa, kompetentnego prowadzenia sporów i negocjacji, ich rozwiązywania przy pomocy argumentacji, przekonywania, bądź rozstrzygnięcia z pozycji władczej, ale zawsze na podstawie przepisów i orzecznictwa, które prawnik musi umieć interpretować

Prawoznawstwo w ujęciu funkcjonalnym:

Prawo (organizacyjna postać przekazywania wiedzy prawniczej skupionej na uniwersyteckich wydziałach prawa) należy do czterech najstarszych wydziałów na europejskich uniwersytetach (filozofia, medycyna, teologia, prawo)

Cel prawoznawstwa:

1. teoretyczno - poznawczy

2. praktyczny

Prawo w szerokim stopniu realizuje cel praktyczny (stosowanie norm prawnych w celu oddziaływania na zachowania adresatów tych norm), więc jest to nauka stosowana

Nauka stosowana - nauka, która jest jednocześnie rodzajem sztuki, umiejętności

Funkcje nauki:

Funkcje - rodzaj ludzkiej działalności realizującej określony cel, obejmuje także skutki jakie wynikają z tej działalności

Funkcje prawoznawstwa wynikają z tego, iż jest ona zespołem nauk dotyczących ludzkich zachowań i że spełniają zastosowania teoretyczno - poznawcze (tworzenie prawa, porządkowanie wiedzy o prawie. Funkcja ta polega na praktycznym zastosowaniu tych norm.

Prawo i prawoznawstwo pełni funkcję regulatora i kontrolera życia społecznego jest częścią systemu kontroli społecznej zachowań tych podmiotów, do których jest ono stosowane

Ad₅ Miejsce prawoznawstwa w systemie nauk

Miejsce prawoznawstwa w systemie nauk należy rozpatrywać z 2 punktów widzenia:

1. z punktu widzenia badanego przedmiotu

2. z punktu widzenia stosowanej przy tym badaniu podstawowej metody

AD₁

Prawoznawstwo należy do nauk społecznych, humanistycznych (przedmiotem prawoznawstwa są wytwory ludzkiej działalności, wytwory kultury)

Prawo jako zespół norm o określonych cechach było określane już w starożytności przez Rzymian 2 terminami:

1. Lex - ustawa, wszelkie prawo przedmiotowe (przepisy, zbiory przepisów)

2. Ius - prawo w oparciu o zasadę sprawiedliwości, łączył prawo z treścią

Prawo przedmiotowe (stanowione) - było i jest wytworem społeczeństwa zorganizowanego w państwo, zmienia się wraz ze zmianami ustrojów, ze zmianami społecznymi, ekonomicznymi, politycznymi, państwowymi, zmienia się wraz z przyjmowaniem nowych wartości, które społeczeństwo uznaje w danym czasie i miejscu za cenne i ważne

Sprawiedliwość należy do takich wartości, które z reguły zawsze są społecznie akceptowane, a więc sprawiedliwość to było to prawo, które nią było przesycone i które Rzymianie nazywali ius.

AD₂

Z tego punktu widzenia prawoznawstwo należy do nauk empirycznych. Jego główne twierdzenia budowane są w oparciu o fakty społeczne, o doświadczenia historyczne kształtowane i współcześnie

Z uwagi na szeroki przedmiot prawoznawstwo szczególnie przydatna jest klasyfikacja prawoznawstwa dokonana w oparciu o badany przedmiot

Ad₆ Klasyfikacja prawoznawstwa

W oparciu o kryterium badanego przedmiotu całe prawoznawstwo możemy dzielić na 3 zasadnicze działy:

1. dogmatyczny

2. historyczny

3. teoretyczny

AD₁ Dział dogmatyczny

Dogmatyka jest najszerszym działem. Jest to zespół nauk, któremu można scharakteryzować poprzez 3 cechy:

1. Obejmuje wszystkie nauki mające za przedmiot prawo aktualnie obowiązujące - cecha podstawowa

Do dogmatyki wchodzą np. takie szersze działy jak: nauka prawa cywilnego, karnego i młodsze działy: nauka prawa konstytucyjnego, administracyjnego

2. Sposób jej uprawiania:

1. przedmiotem badań i formułowania twierdzeń dla tej nauki szczegółowej o prawie obowiązującym jest tylko prawo danego państwa - najczęstszy

2. badania przy użyciu metody prawno - porównawczej - stosowanie tzw. komparatystyki prawniczej, wówczas przedmiotem takich badań są instytucje prawne obowiązujące w danej gałęzi, ale systemu nie jednego ale większej ilości państw, minimum dwóch

np. można porównywać instytucje wywłaszczenia (gałąź prawa administracyjnego) jej wygląd i funkcjonowanie w Polsce i w Niemczech

Wobec rozbudowania własnego systemu prawa najczęściej badania w wielu państwach obejmują badania ich własnych systemów. Dziś sytuacja się zmienia, coraz częściej mamy do czynienia z badaniami komparatystycznymi i ta tendencja będzie się rozwijać w obliczu powstawania wspólnot polityczno - regionalnych (np. Unia Europejska)

3. W dogmatyce prawa mamy nie tylko analizy szczegółowe instytucji prawnych, niektóre dyscypliny dogmatyczne mają też ambicję uprawiania swojej własnej teorii

Np. nauka prawa karnego nie tylko zajmuje się szczegółową analizą Kodeksu karnego, ale zajmuje się także ogólną częścią i przy tej okazji tworzy swoistą teorię prawa, nie są to jednak teorie ogólne, które by były przydatne dla całego prawoznawstwa

AD₂ Dział historyczny

Dział historyczny w prawoznawstwie dzieli się na dwa poddziały:

1. Historię państwa i prawa

2. Historię doktryn politycznych i prawnych

1. Historia państwa i prawa

Przedmiotem historii państwa i prawa są nieobowiązujące instytucje państwa (ustrojowe) i prawa, ich dzieje, rozwój, przemiany

Instytucje ustrojowe, które kiedyś obowiązywały i instytucje prawne występujące w systemach prawa w danym czasie, nazywane są czasem historią ustrojowo - prawną

Historia państwa i prawa bada same instytucje ustrojowe, które kiedyś były. Badanie to może być dokonywane w dwojaki sposób:

1. można badać historię jednego państwa i jeden system prawny

2. można badać to w ujęciu komparatystycznym, stosując metodę historyczno - prawno - porównawczą

2. Historia doktryn politycznych i prawnych

Dyscyplina, która zajmuje się myślą polityczną (dotyczącą państwa) i myślą prawną (dotyczącą prawa)

Dyscyplina ta nie tylko opisuje, ale stara się ustalić przyczynowo dzieje poglądów na państwo i prawo, przedmiotem tej dyscypliny są poglądy na państwo i prawo

Względnie usystematyzowany zbiór poglądów (np. przez jakiegoś myśliciela) staje się doktryną.

A więc historia doktryn politycznych i prawnych zajmuje się usystematyzowanymi poglądami na państwo i prawo, które poprzez wieki się pojawiały

AD₂ Dział teoretyczny

Dział teoretyczny - mamy tu do czynienia nie z teoriami cząstkowymi, ale z ogólną teorią państwa i prawa, jest to najogólniejsza dyscyplina prawoznawstwa, dokonuje ona uogólnień tzn. formułuje twierdzenia o dużej ogólności dotyczące państwa i prawa jako całości, podstawą tych uogólnień jest dotychczasowa historia państwa i prawa, historia doktryn politycznych i prawnych, współczesne instytucje ustrojowe i prawne, które analizuje dogmatyka prawa

Jest to stosunkowo młody dział, jego podstawy zaczęły się kształtować dopiero na przełomie XIX/XX w. Wielkie zasługi w tworzeniu tego działu i jego rozwoju miał niemiecki uczony czeskiego pochodzenia G.Jellinek. W Polsce w tym samym czasie co Jellinek (XIX/XX w.) tworzył swoją teorię państwa i prawa Leon Petrażycki.

Cechy nauki o państwie i prawie:

1. Teoria państwa i prawa to taka dyscyplina, która zajmuje się państwem i prawem całościowo, jego istotnym pojęciem, przejawami, usiłuje wykryć prawidłowości rządzące tymi zjawiskami, potrafi też wskazywać na różne aspekty państwa i prawa, zajmuje się więc cechami najistotniejszymi państwa i prawa, genezą, funkcjonowaniem, uwarunkowaniami historycznymi, ekonomicznymi, kulturowymi, nie zajmuje się poszczególnymi instytucjami państwa i prawa, ale aspektami całościowymi

2. Dyscyplina, która tworzy pojęcia ponad gałęziowe, ponad poszczególnymi gałęziami i dyscyplinami tymi gałęziami się zajmującymi. Teoria państwa i prawa definiuje pojęcia podstawowe (czym jest samo państwo i czym jest samo prawo, czym jest prawo w ujęciu przedmiotowym, a czym w ujęciu podmiotowym, czym jest prawo publiczne, prywatne, czym jest przepis prawny i norma prawna itp.), tworzy pojęcia przydatne dla wszystkich nauk prawoznawstwa

3. Funkcja integracyjna teorii państwa i prawa w stosunku do innych nauk ma podwójne znaczenie:

1. integracja wewnętrzna - teoria państwa i prawa tworzy pojęcia, język wspólny dla całego prawoznawstwa

2. Integracja zewnętrzna - dokonuje się poprzez budowanie więzi z innymi naukami społecznymi

Nauki prawne nie mogą się rozwijać w oderwaniu od innych nauk społecznych, muszą one korzystać z pojęć i teorii innych nauk społecznych

Z teorii państwa i prawa można wyprowadzić inne nauki, tworzy ona inne dyscypliny naukowe np. komparatystyka prawnicza, socjologia prawa, antropologia prawa

Metoda badawcza - naukowy sposób poznania badanego przedmiotu, oparty na określonych założeniach (w znaczeniu naukowym)

Metoda w znaczeniu ogólnym - występuje w każdej ludzkiej działalności, która ma świadomie prowadzić do osiągnięcia określonego celu. Świadomy i celowy sposób postępowania (zespół celowych czynności), prowadzący do wykonania określonego celu

Naukowa metoda badawcza ma pewne cechy szczególne np. sprawdzalność sposobu badania

Naukowa metoda badawcza - intersubiektywnie sprawdzalny sposób badania określonego przedmiotu, świadomie stosowany w oparciu o założenia teorio - poznawcze dostosowane do przedmiotu badań i wypływające z nich tetyczne, kierujące poznaniem badanego przedmiotu cele, sformułowania pojęć mogących być uznanymi za prawdziwe bądź prawdopodobne

Intersubiektywny sposób badania - daje się obiektywnie skontrolować

Intersubiektywna wypowiedź - zrozumiała nie tylko jest kontrolowalna, ale i powtarzalna

Niektórzy do metody badawczej zaliczają czynności porządkujące

Stosunek metody badawczej do techniki badawczej

Metoda badawcza to pojęcie bardziej zasadnicze, podstawowe, pierwotniejsze, istotniejsze

Z metodą badawczą wiąże się założenie teorio - poznawcze.

Pojęcie techniki badawczej to pojęcie pochodne w stosunku do metody badawczej, pojęcie instrumentalne, nie łączymy z nim założeń teoriopoznawczych

Technika badawcza - konkretna realizacja danej metody badawczej przy użyciu konkretnego środka

Metoda badawcza wpływa na stopień i granice zbadania

Metodologia - nauka o metodach

a) metodologia ogólna - nauka o metodach stosowanych powszechnie

b) metodologia szczegółowa - nauka o metodach stosowanych w poszczególnych rodzajach nauk

W podejściu do metodologii występują 2 postawa:

1. postawa opisowa - opis jakie metody są stosowane powszechnie

2. postawa ocenne - postawa preferująca określone metody, wartościująca, wypowiadająca się w ten sposób, że jakaś metoda jest lepsza od innych dla badania danego przedmiotu w takim, a takim celu

W metodach istnieje rodzaj zgody, akceptacji, że niektóre metody mają walory powszechne, uniwersalne i są zawsze w jakimś sensie metodami optymalnymi.

Nauki formalne (aprioryczne, dedukcyjne) - nauki opierające się z jednej strony na aksjomatach, (pewnikach, twierdzeniach bezspornych, nie wymagających dowodu, które są punktem wyjścia tych nauk) a z drugiej strony na dedukcji czyli wyprowadzaniu nowych twierdzeń prawdziwych z twierdzeń wcześniej uznanych za prawdziwe.

Nauki empiryczne (realne) - opierają się na indukcji, budują swe twierdzenia w oparciu o materiał doświadczalny dokonując obserwacji i eksperymentów.

Przy uprawianiu nauk empirycznych szczególnie przydatne są 3 podstawowe metody:

1. obserwacja

Może występować w różnych postaciach, zarówno w naukach przyrodniczych jak i społecznych.

Postacie obserwacji:

1. pośrednia

2. bezpośrednia

1. uczestnicząca - obserwator staje się obserwatorem wewnętrznym

2. nie uczestnicząca - obserwator pozostaje obserwatorem zewnętrznym

Zadaniem każdej obserwacji jest dostarczenie odpowiedniego materiału danych do badań w danych dziedzinach.

Istota obserwacji:

Obserwacja - zwrócenie uwagi na badanym zjawisku bez możliwości wpływu na jego przebieg

W naukach przyrodniczych istnieje możliwość większej obiektywności przy obserwacji niż w naukach społecznych, ponieważ w naukach przyrodniczych w większym stopniu istnieje możliwość powtórzeń obserwacji.

Czynnikiem umożliwiającym większą obiektywność obserwacji jest możliwość wielokrotnego powtarzania obserwacji przez różnych badaczy, tego samego zjawiska.

2. Eksperyment

Eksperyment - zabieg, który polega na celowym wywołaniu określonego zjawiska lub jego zmiany w warunkach sztucznie stworzonych.

Mamy tu możliwość wpływania na przebieg zjawiska. Różni to eksperyment od obserwacji.

Dokonujemy go najczęściej do sprawdzenia uprzednio sformułowanych hipotez, które w jego wyniku zostają potwierdzone lub obalone.

Eksperimentum crucis - eksperyment, który dostarcza danych pozwalających na definitywne rozstrzygnięcie.

Eksperyment można też określić jako przeciwieństwo obserwacji. Eksperyment ma ograniczone znaczenie w naukach społecznych.

3. Pomiar naukowy

Występuje w kilku postaciach:

1. pomiar bezpośredni

2. pomiar pośredni

Pomiar naukowy jest taką metodą, której celem jest dostarczenie danych do ilościowego opisu. Metoda ta zwiększa obiektywność poznania.

Porządkowanie twierdzeń:

Metoda badania naukowego to nie tylko sposoby poznawania ale także sposoby porządkowania uzyskanych twierdzeń. W zakresie porządkowania twierdzeń możemy wyróżnić 3 główne postacie rozumowań:

1. wnioskowanie - wyprowadzanie nowych twierdzeń z poprzednio uznanych za prawdziwe

2. dowodzenie - uzasadnianie prawdziwości tezy przy pomocy zasadnych argumentów

3. tłumaczenie - interpretacja zarówno pojęć jak i tekstów, ale także faktów i zdarzeń.

• WYKŁAD IV - 25 październik 2002 r.

METODA KOMPARATYSTYCZNA (prawnoporównawcza)

Stosowana w badaniach dogmatyki prawa.

Np. badanie funkcjonowania instytucji prawnych (instytucja małżeństwa w Polsce i Francji - Kodeks Cywilny)

Jest także metodą porównawczą historycznoprawną. Ma za zadanie ustalenie cech wspólnych i różnych (badanie systemów prawnych różnych państw)

Jest to metoda bardzo płodna. Rośnie jej doniosłość przy większej liczbie badanych instytucji (np. rola głowy państwa w różnych systemach konstytucyjnych)

Warunki:

• porównywane mogą być tylko instytucje posiadające minimum istotnych cech wspólnych (np. państwa Europy i islamskie)

Metoda komparatystyczna ma znaczenie w sferze tworzenia prawa.

Prawo w zależności od aspektu i celu badawczego może i powinno być badane różnymi metodami (katalog metod nie jest zamknięty)

Większą rolę zaczynają odgrywać metody ekonomiczne badania prawa. Odrzuca się teorie jednopłaszczyznowe. Prawoznawstwo nowoczesne powinno wykorzystywać wiele metod komplementarnie.

METODOLOGIA SZCZEGÓŁOWA I OGÓLNA

Częścią wspólną metodologii jest problem apriorycznych podejść badawczych czyli sposobu ujmowania badanych zjawisk występujących w procesie badawczym (przyjętymi jako wzór przed rozpoczęciem badań)

Podejście badawcze - termin względnie bardziej pojemny niż metoda badawcza chociaż znaczeniowo zbliżony do niej, sposób ujmowania badanych zjawisk zwłaszcza w kwestiach apriori teoriopoznawczych

Czy każdy przedmiot, zjawisko, proces ujmować statycznie czy dynamicznie ?

Np., czy obserwujemy dane zjawisko ograniczając się do danego momentu (podejście statyczne) czy powinna być to obserwacja rozciągnięta w czasie przy przyjęciu założenia zmienności obserwowanego zjawiska w czasie i przestrzeni

TEZA:

Nauki społeczne np. prawoznawstwo będą miały funkcje poznawcze i wartościujące, jednocześnie dostrzegamy, że specyfiką przedmiotu zjawisk społecznych jako wytworu kultur w tym państwa i prawa oraz poglądów na państwo i prawo jest ponadto ich zmienność w czasie i przestrzeni dająca się zaobserwować w czasie o wiele krótszym. Ta zmienność nie jest jednak absolutna, połączona jest z pewnymi elementami statycznymi.

TEZA:

Oba podejścia badawcze zarówno statyczne jak i dynamiczne są zasadne w zależności od cechy badanej

Rzeczy, a właściwie zjawiska mają cechy zmienności i stałości. W prawoznawstwie także systemy ustrojowe i prawo są względnie stałe dopóki obowiązują.

Istnieje potrzeba podejścia statycznego i dynamicznego.

Istnieje potrzeba badania genetycznego (historycznego), wskazującego i wyjaśniającego przyczyny ich rewolucji i zmian. Takie badanie zakłada podejście statyczne

Dopóki instytucja ustrojowoprawna obowiązuje istnieje potrzeba badania jej aktualnej struktury - badania strukturalnego, statycznego

Istnieje potrzeba badania funkcjonalnego wskazującego przy badaniach dynamicznych i historycznych jak dana instytucja kiedyś działała lub jak aktualnie działa, jakie wypełnia cele i działania

Badania w płaszczyźnie językowej

• Np. w Europie długo zmieniały się nazwy instytucji państwa

W metodologii ogólnej mów się o 2 metodach ujmowania i badania zjawisk:

1. Metoda diachroniczna

2. Metoda synchroniczna

Metoda diachroniczna - metoda badania i ujmowania zjawisk ich rozwoju tj. z uwzględnieniem ich porządku czasowego, wzajemnych związków i oddziaływań czynników dane zjawiska kształtujących

Metoda synchroniczna - metoda ujmowania zjawisk w sposób statycznych (w określonym momencie czasowym, w całości i względnej stałości)

Przedmiotem rozważań są metody badawcze naukowe.

Kategoria modelu i czynności modelowanej, kategoria typu i dokonywania typologii związane są z założeniami teoriopoznawczymi przyjmowanymi w danej nauce w celu umożliwienia rozwiązania danego problemu badawczego

Model - jako kategoria badawcza jest pewnym układem założeń, który ma ułatwić rozwiązanie danego problemu badawczego. Jest to z reguły założona hipotetyczna konstrukcja myślowa, będąca uproszczonym obrazem badanego fragmentu rzeczywistości, w którym eliminuje się myślowo cechy, relacje lub inne elementy nieistotne, koncentrując się wyłącznie na cechach najistotniejszych

Modele w badaniach służą (funkcja poznawcza) do zmniejszania złożoności rozpatrywanych zjawisk w stopniu umożliwiającym ich skuteczniejsze poznanie

Modele przydatne są we wszystkich rodzajach nauk.

Modele leżą u podstaw tzw. modelowania czyli metody doświadczalnej (zjawisk, założonych układów zjawisk, procesów) i ma zastosowanie w nauce i technice

W prawoznawstwie np. wykorzystano kategorię modelu, różne modele skargi konstytucyjnej (Art..79. Konstytucji z 1997 - Instytucja skargi konstytucyjnej) w państwach europejskich

Typ - odnośnie do nauk empirycznych traktujemy jako konstrukcję pojęciową służącą

systematyzacji, klasyfikacji, opisowi naukowemu badanych zjawisk, rzeczywistości. Jest to więc przede wszystkim kategoria o charakterze sui generis określonego wzorca, wskazująca na istotne cechy rodzajowe, gatunkowe, na kryteria wyznaczające właściwości pozwalające zakwalifikować dane zjawisko do danego typu (rodzaju zjawisk)

Typy:

• empiryczny

• idealny

Typ empiryczny - jeśli został wyróżniony spośród empirycznie danych elementów określonego zbioru

Typ idealny - jeśli został utworzony jako konstrukcja tylko pojęciowa wyposażona w zespół cech empirycznie niereprezentatywnych

W nauce typy realizują dwojakie funkcje:

• służą systematyzacji i klasyfikacji badanych zjawisk w oparciu o właściwości i cechy określonego rodzaju

• rola heurystyczna (twórcza), ułatwiają wykrywanie podobieństw i różnic cech badanych przedmiotów, rzeczy, zjawisk

• pomocne są w formułowaniu hipotez

Typologia państwa według. G.Jellinka (pocz. XX w.)

Jellinek operuje pojęciem typu historycznego państwa. Opiera to na państwach istniejących. Jest to także typ empiryczny.

W oparciu o badania historyczne i porównawcze wyróżnił 5 typów (charakter aposterioryczny, w oparciu o konkretny materiał historyczny)

1. Typ antyczno - orientalny

2. Helleński

3. Rzymski

4. Średniowieczny

5. Nowożytny

• Typy państw według Hansa Kelsena (charakter aprioryczny) operując typem idealnym

• Państwa autokratyczne

• Państwa demokratyczne

Typologia - jest w procesie poznania porządkowaniem elementów danego zbioru (przedmiotów, rzeczy, zjawisk) według zasady porównywania ich cech z cechami elementów uznawanych za najistotniejsze bo tworzące typy w obrębie określonego zbioru

Np. w stosunku do państwa typ państwa jako jednostka klasyfikacyjna państwa w ujęciu historycznym wyróżnioną przez zespół cech charakteryzujących państwo ze względu na ich związek z określonym układem stosunków społeczno - ekonomicznych i politycznych, które dane państwo wzmacnia i chroni

Typ państwa wyznaczają podobne stosunki społeczno - ekonomiczne i polityczne oraz podobny status publiczny obywateli

B Metody badawcze stosowane w prawoznawstwie

Tadeusz Kotarbiński „Elementy teorii poznania logiki formalnej i metodologii nauk”

Kazimierz Hajdukiewicz „Język i poznanie”

7 metod badawczych stosowanych w prawoznawstwie:

1. Językowo - logiczna

2. Historyczna

3. Socjologiczna

4. Psychologiczna

5. Aksjologiczna

6. Statystyczna

7. Prawnoporównawcza

TEZA GŁÓWNA:

Metody badawcze prawoznawstwa traktujemy jako otwarty zbiór metod szczegółowych dostosowanych do specyfiki przedmiotu i celów badań prawoznawstwa

Przenikanie i wzajemne oddziaływanie metod między różnymi naukami

Np. politologia wypracowuje swoje metody mogące być przydatne w prawoznawstwie przy badaniu politycznego aspektu prawa (działanie prawa w danym systemie polityczno - ustrojowym)

Metody szczegółowe muszą być odpowiednio dobrane pod kątem przedmiotu i celów.

TEZA UZUPEŁNIAJĄCA:

Ogólniejszym przedmiotem (zjawiskiem) dla badań jest zawsze zjawisko złożone. Zjawisko złożone posiada zazwyczaj wiele aspektów, których badanie wymaga lub może wymagać wielu metod badawczych. Państwo i prawo jest takim złożonym zjawiskiem wieloaspektowym wymagającym więcej niż jednej metody badawczej. Złożoność państwa i prawa ma swoje przyczyny np. państwo jest zjawiskiem złożonym ze względu na to, że jest odmianą władzy publicznej, zinstytucjonalizowanej, a nie rozproszonej, a same zjawisko władzy jest zjawiskiem złożonym. Państwo ma różne aspekty, szczególnie aspekt socjologiczny i historyczny, jako zorganizowana społeczność, mająca swoje doświadczenia historyczne, ma także aspekt aksjologiczny jest rodzajem wspólnej wartości godnej współdziałania, może wspierać różne grupy, tworząc wspólnotę polityczną zdolną do zespolenia ludzi, oddziałującą na inne wartości i tzw. rację stanu, będącą zespołem podstawowych interesów każdego państwa

Zjawisko prawa w znaczeniu judycznym jest złożone.

Założenie wstępne: Prawo jest zjawiskiem złożonym. Wyróżnia się 4 główne aspekty prawa:

1. Fakt językowy

2. Fakt społeczny

3. Fakt psychiczny

4. Fakt aksjologiczny

METODA JĘZYKOWO - LOGICZNA

Prawo jako rodzaj uzewnętrznionych wypowiedzi najczęściej pisanych o charakterze dyrektywalnym skierowany do adresatów o określonych cechach, jak zachować się w określonych okolicznościach

W tym aspekcie adekwatna będzie metoda, będąca analizą tekstu prawa. (metoda językowo - logiczna, dawniej zwana formalno - dogmatyczną, używana była w różnych wcześniejszych odmianach doktryny pozytywizmu prawniczego, podstawowa metoda (zespół metod) badania prawa, niekiedy nawet wyłączna)

Metoda językowo - logiczna jest metodą analizy tekstu prawnego. Jest analizą językową (różne wypowiedzi językowe o charakterze dyrektywalnym ale nie tylko) i logiczną (zawiera wypowiedzi informujące)

Metoda jest zespołem metod analizy tekstu, a więc metodą sui generis tekstową wykorzystującą w analizie aparat pojęciowy szeroko rozumianych nauk o języku i logiki.

Logika:

• formalna (jej rdzeniem jest klasyczny sformalizowany rachunek zdań, badający wynikanie zdań ze zdań)

• nieformalna (zajmuje się argumentacją, pojmowaną jako proces przytaczania argumentów na rzecz lub przeciw określonej tezie)

Aspekt językowy jest bardzo znamienny dla prawa. Prawo jest strukturą językową, której treść ma wsparcie pośrednie w układzie społeczno - politycznym, a bezpośrednie w układzie ustrojowo - państwowym. Elementarne człony tej kultury to normy prawne.

Prawo jako zespół wypowiedzi jest zespołem norm prawnych (zdania opisowe i oceniające)

W wewnętrznej budowie normy dyspozycja wskazuje odpowiednie zachowanie się). Te wypowiedzi mogą być poddawane analizie językowej, także logicznej z punktu widzenia logiki formalnej.

np. przepis stwierdzający, że jakaś ustawa obowiązuje tylko do 31.12 określonego roku tzw. ustawa epizodyczna (nie zawiera normy)

np. przepis określający czym jest rzecz w rozumieniu prawa cywilnego (nie jest normą, a zdaniem opisowym)

Logika deontyczna jako próba analizy wypowiedzi normatywnej (bez rezultatów)

Metoda ta ogranicza się do danego tekstu.

Relacje normy do przepisu prawnego. W ramach przepisu można odszukać w nim zawarte normy.

Metoda bada pojęcia i definicje zawarte w przepisach, służy analizie tekstów normatywnych.

Metoda językowa dominuje w prawoznawstwie, ponieważ prawnika interesuje przede wszystkim tekst prawny (dogmatyka prawa)

Metoda językowo - logiczna w połączeniu z metodą historyczną dominuje w historiopoznawczych tekstów i instytucji prawa już nieobowiązującego.

Interpretacja (wykładnia) prawa posługuje się specyficznym rozumowaniami prawniczymi np. argumentacja asorciori, wnioskowanie stricte prawnicze

METODA HISTORYCZNA

Służy dla badania prawa, które przestało obowiązywać i traktujemy je jako fakt historyczny (ściśle społeczny i historyczny). Jest traktowana jako metoda odmiany obserwacji pośredniej. Znaczenie jej jest o tyle doniosłe, że prawo podlega częstym zmianom. Celem jest badanie historycznych przemian prawa na przestrzeni całych dziejów i w czasach nowszych. Fakty towarzyszące tym przemianom metoda ta odtwarza przede wszystkim w oparciu o źródła i historyczne i różnorodne dokumenty (w archiwach akt dawnych i nowych). Podstawą są także innego rodzaju źródła: materiały nieoficjalne np.. pamiętniki, relacje uczestników zdarzeń o doniosłym znaczeniu)

Metoda pomaga wykryć w badaniach państwa i prawa zmienność, ale i pewną względną całość i powtarzalność niektórych instytucji prawnych i ustrojowych w historii. W badaniach poglądów na państwo i prawo pomaga wykazać te cechy w różnych doktrynach (cechy trwałe i zmienne). Daje możliwość wykrywania ewolucji samych instytucji prawnych i ustrojowych oraz poglądów na nie oraz przyczyn ich uwarunkowań pojawienia się i funkcjonowania

METODA SOCJOLOGICZNA

Przeciwstawna metodzie logiczno - językowej. Bada prawo jako fakt społeczny. Jest w istocie zespołem wielu metod. Bada prawo w rzeczywistym działaniu.

Techniki badawcze metody socjologicznej: ankieta, wywiad, obserwacja (np. socjolog pracuje w jakiejś instytucji, zakładzie pracy, bada dane zjawiska, są to socjologiczne badania empiryczne)

Dostarczają wielu aspektów rzeczywistego badania prawa.

Prawo jako fakt społeczny

Fakty społeczne - fakty o określonej doniosłości społecznej, które wywołują określone skutki społeczne. Pojawienie się jakiegoś aktu normatywnego w systemie prawnym jest zawsze faktem zawsze społecznie doniosłym. Jest to zdarzenie polityczne i prawne.

Metody badawcze i techniki socjologiczne są niezbędne jeśli celem badań jest strona funkcjonalna prawa, a więc nie tylko jego brzmienia, ale i rzeczywiste działanie.

Te metody i techniki badawcze umożliwiają badanie prawa w działaniu (law in actions, law in books). Są to techniki niezbędne przede wszystkim dla badania skuteczności prawa (czy prawo działa tak jak prawodawca założył). Przy tego rodzaju badaniach empirycznych przydatne są przede wszystkim techniki ankietowe (tzw. próba reprezentacyjna)

METODA PSYCHOLOGICZNA

Niezbędna i potrzebna gdy na prawo patrzymy jako na fakt psychiczny. Jest to kwestia poznania teoretycznego i kwestia praktyki związanej z fazami tworzenia i stosowania prawa. W procesie stosowania prawa metody te są nieraz niezbędne np. przy czynnościach szczegółowych w ustaleniu poczytalności sprawcy

Teoria psychologii prawa Leona Petrażyckiego traktująca prawo jako rodzaj przeżycia psychicznego

Generalnie badanie prawa jako zjawiska psychicznego jest traktowane jako przeżycie społeczne

Według Petrażyckiego :

Moralność - przeżycie jednostronne

Prawo - przeżycie dwustronne uprawniająco - zobowiązujące

W drugiej połowie XIX w. i w XX w. nastąpił rozwój nauk psychologicznych. Pojawiły się różne odmiany psychologii:

Trójpodział zjawisk psychicznych związany z 3 sferami psychiki (z XIX/XX w.)::

• sfera poznania

• sfera uczucia

• sfera woli

Podział ten został zakwestionowany przez Petrażyckiego

Główne różnice podejść metodologicznych psychologii dawniejszej i nowszej. Można jednak znaleźć cechy wspólne:

• klasyczna psychologia (dawniejsza) koncentrowała się na badaniu zjawiska psychologicznego zwanego świadomością

• nowsza psychologia bada częściej także zachowania zewnętrzne (behawioryzm)

• klasyczna psychologia faworyzowała metodę lintrospekcji (samoobserwacji), jest to z natury metoda subiektywna

• nowsze kierunki rozwijają metody behawioralne, bardziej obiektywne w połączeniu z metodami eksperymentu

Jeżeli na prawo patrzymy jak na zjawisko psychiczne to niezależnie od sposobu badania łączy się to zjawisko z określoną świadomością jednostek lub ich zbirów (świadomość społeczna)

Świadomość:

1. najwyższy poziom rozwoju psychicznego charakterystyczny dla człowieka

2. zdolność człowieka do zdawania sobie sprawy z otaczającej i postrzeganej przez nas rzeczywistości

3. zdolność człowieka do wyodrębniania siebie z otaczającej rzeczywistości

Świadomość prawna:

• określony stopień znajomości prawa połączony z oceną tego prawa (aprobującą lub dezaprobującą lub też częściowo aprobującą lub dezaprobującą)

Metoda szczególnie przydatna dla badania świadomości prawnej. Niezbędnej gdy prawo traktujemy jako fakty psychologiczne

Metoda psychologiczna i socjologiczna rozwijają podobne techniki badawcze (ankiety, kwestionariusz)

Badania w płaszczyźnie psychologicznej rzucają światło na motywacje przestrzegania bądź nieprzestrzegania prawa przez określone jednostki lub społeczności

METODA AKSJOLOGICZNA

Fakty aksjologiczne, prawo jako wartość. Należy do najbardziej spornych metod. Podejście aksjologiczne prawa (jakie wartości prawo powinno chronić)

O tym, że prawo to fakt aksjologiczny przekonuje obserwacja historyczna. Prawo w danym miejscu i czasie stanowi zawsze przeniesienie określonego systemu wartości. Tym samym prawo samo staje się określoną wartością. Zaczyna być cenne z punktu widzenia ładu i porządku społecznego. Wtedy jest traktowane jako fakt aksjologiczny

Aksjologia:

1. dla prawników (Z.Ziembinski - „Aksjologia dla prawników”)

2. ogólna

Aksjologia z greckiego aksios co oznacza „godny”, „wartościowy”, „cenny”

Zespół metod cennych prawa

Cechy doniosłe prawa:

• sprawiedliwość

• słuszność

Metoda przydatna przy systematyzowaniu prawa.

METODA STATYSTYCZNA

Służy dla celów opisowo - badawczych (porównawczych). Może liczbowo ilustrować przebieg określonych procesów dla ustalania cech ogólnych i szczegółowych np. dla ustalania stopnia skuteczności prawa.

WYKŁAD V - 8 listopada 2002 r.

Postulat wielopłaszczyznowego badania prawa jest obecnie akceptowany. Wielopłaszczyznowe nadanie prawa wiąże się z tezą:

TEZA:

Prawo jest zjawiskiem złożonym, wymaga więc wyrażenia i omówienia poszczególnych metod badania prawa (rozdział XXV)

Wielopłaszczyznowe badanie prawa jest szczególnie przydatne dla badania nowopowstałego prawa (od momentu jego powstania do jego działania)

Badanie prawa w 4 czasowych fazach i na 4 płaszczyznach:

• istotne jest zachowanie kolejności

• etapy jakie przebywa norma prawna

Pola badawcze, fazy:

1. Płaszczyzna i faza decyzji politycznej

2. Płaszczyzna i faza jurydyczna

3. Płaszczyzna i faza psychologiczna

4. Płaszczyzna i faza socjologiczna

AD₁

Prezentowana jest faza decyzji politycznej, zanim prawo powstaje. Przed trybem państwowym prawo jest najpierw rodzajem decyzji politycznej i dopiero się rodzi. Ma charakter sui generis decyzji politycznej wynikającej z określonych potrzeb i świadomości elit politycznych.

AD₂

Centralna faza związana z powstawaniem prawa z punktu widzenia prawoznawstwa. Zajmuje się gotowym tekstem prawa. Mamy do czynienia z gotowym prawem obowiązującym w postaci obowiązujących aktów normatywnych (dogmatyka). Tu wchodzą w grę wszelkie analizy tekstu (np. analiza logiczno - językowa)

AD₃

Prawo obowiązujące dociera do świadomości adresatów (podmiotów prawnych). Prawo jako swoiste przeżycie (podoba się lub nie podoba się) psychiczne w postaci tzw. świadomości prawnej (jednostkowej lub całych grup społecznych) stanowi centralne pojęcie.

3 podstawowe grupy adresatów do jakich prawo dociera:

1. Ci co według tych norm mają postępować (adresaci aktualni) (np. kodeks drogowy dla wszystkich użytkowników dróg)

2. Ci którzy są zobowiązani i uprawnieni (mają kompetencje) do odpowiedniego zakresu kontroli wykonywania prawa przez pierwszą grupę adresatów (adresaci potencjalni). Charakter profilaktyczny i potencjalny.

3. Ci którzy są uprawnieni i zobowiązani do wyciągania wniosków w postaci realizowania sankcji (adresaci potencjalni, odpowiednie organy wymiaru sprawiedliwości)

AD₄

Faza, w której następuje badanie jak prawo działa, w jakim stopniu jest skuteczne w stosunku do założonych celów. Centralnym pojęciem jest skuteczność. Badanie następstw założonych związanych z realizowaniem i stosowaniem prawa.

II Ogólna nauka o państwie

• Elementy nauk o państwie

• O POJMOWANIU PAŃSTWA

1. Nazwa „państwo” (geneza i dzieje terminu państwa)

2. Podstawowe znaczenie współczesnego terminu „państwo”

3. Państwo jako odmiana władzy publicznej na tle zjawiska władzy w ogóle i jej rodzajów. Podmioty władzy państwowej.

4. Określenie państwa (definicja klasyczna i określenie współczesne)

5. Cechy państwa i władzy państwowej oraz ich analiza

6. Państwo, a prawo

7. Państwo, a społeczeństwo

8. Niektóre kategorie szczególnie przydatne dla poznania państwa i jego problematyki

9. Uwagi końcowe oraz omówienie zakresu problematyki do egzaminu

Ad₁ Nazwa „państwo” (geneza i dzieje terminu państwa)

TEZA GŁÓWNA:

Samo zjawisko państwa, a następnie samo zjawisko instytucji państwa, które kształtowało się historycznie i nazywamy je dziś państwem istniało wcześniej niż definicja państwa. Jednolitego terminu nie znali w starożytności i w średniowieczu (dopiero od XVI w.). Geneza współczesnego terminu łączy się z epoką odrodzenia w Europie. Poprzednie niejednolite nazwy nawiązywały do różnych elementów państwa (terytorium, forma państwa i władzy).

np. u Greków polis, (od tego wyraz „polityka”, dzieło Arystotelesa „Polityka”) oznaczało miasto i państwo, („państwo - miasto”), określenie człowieka - „istota polityczna” dosłownie „zwierzę polityczne”. W tym okresie o całym życiu człowieka decyduje państwo. Obywatele greccy byli to politycy.

Z późniejszego okresu np. u Rzymian początkowo termin civitas później res publica. Termin civitas podkreślał element obywatelski, w istocie gminę pełnoprawnych obywateli. Termin res publica podkreślał element wspólnoty (res publica oznacza „rzecz publiczną”). W miarę ekspansji Rzymu, rozszerzania się władzy na większe obszary ukształtował się termin imperium oznaczający najwyższą władzę cywilną i wojskową.

W średniowieczu brak jest ogólnego terminu. Pojawiało się wiele terminów dla państw o różnych formach. (ustrój monarchiczny). Nazwy nawiązują do formy państwa lub najczęściej do czynnika terytorialnego Terminy będące odpowiednikiem łacińskiego wyrazu terra co oznacza „ziemia”. Np. niemieckie Landy.

Na półwyspie apenińskim (istnieją tam dziesiątki księstw, księstewek, republik miejskich, ogromne rozdrobnienie państwowe) zrodziła się potrzeba stworzenia uniwersalnego terminu dla państwa. Dokonał tego Niccolo Machiavelli („Książę”) - nazwa „statto”, „statti” nazwa na wszelkie twory państwowe w Europie „tutti statti”. Przyjęta w różnych językach zachodnioeuropejskich (przede wszystkim romańskich). Termin wywodzi się z łacińskiego „status”. W hiszpańskim „estato”, w angielskim „state”, w niemieckim „Stadt”.

W językach słowiańskich nie ma nawiązania do zachodnioeuropejskich terminów. W rosyjskim „gosudarstwo” od „gosudar” co oznacza pan, monarcha. W serbskim „drżawa”

W dawnej Polsce „panowanie” (ziemskie dobra feudała). Dość późno zaczął u nas funkcjonować termin państwo w znaczeniu współczesnym (XIX w.)

Termin państwo w Polsce:

• Rzeczpospolita (od Res Publica)

• Regnum Poloniae (Królestwo Polskie)

• Korona Regnum Poloniae

Nie było nazwy państwa jako tworu politycznego. Nazwa podkreśla odrębność w sensie geograficzno - politycznym. Od początku XI w. istniała nazwa Polska (od plemiona Polan osiadłych we wczesnym średniowieczu w Wielkopolsce nad środkową Wartą). Nazwa ta początkowo odnosiła się tylko do Polan potem z czasem od XI w. do całego terytorium państwa.

W XIV w. Wielka Polska dla zachodniego terytorium (terytorium państwa Polan)

W XV w. Mała Polska dla południowego terytorium

W XVIII w. pod wpływem francuszczyzny oddziaływuje termin „estate” w formie zlatynizowanej „status” co oznacza stan. Z tego okresu pochodzą relikty słowne (np. „racja stanu a nie państwa)

W XIX w. koniec procesu terminologii wyrazu państwo. Przyjęto nazwę państwo paradoksalnie w okresie kiedy nie istniało państwo polskie.

Ad₂ Podstawowe znaczenie współczesnego terminu „państwo”

Pierwsze znaczenie gdy państwo utożsamiamy z aparatem państwowym.

Drugie znaczenie państwa szeroko rozumianego jako zorganizowana wielka grupa społeczna.

Trzecie znaczenie tego terminu to utożsamianie go z jednostką geopolityczną, z poszczególnymi krajami.

Czwarte znaczenie tego terminu używane jest kiedy tylko rozumiemy pewien rodzaj państwa np. państwo demokratyczne, socjalistyczne, kapitalistyczne itd. Rodzaj czyli typ. Wówczas termin państwo używamy z pewnym przymiotnikiem.

Piąte znaczenie terminu państwo to znaczenie jurydyczne. Państwo jest podmiotem prawa w szczególności podmiotem prawa międzynarodowego ale także jest podmiotem prawa w stosunkach wewnętrznych (tzw. fiskus).

Analiza znaczeń terminu „państwo”

W pierwszym znaczeniu (wąskim) tego terminu to wówczas gdy jest on używany w literaturze zamiennie z aparatem państwowym. To jest takie jego znaczenie kiedy, które utożsamia państwo z aparatem państwowym. W tym znaczeniu kiedy państwo traktujemy jako aparat państwowy ten termin zakłada wobec tego przeciwstawianie państwa społeczeństwu. W tym użyciu ten termin nie widzi społeczeństwa widzi tylko ten aparat wyodrębniony od społeczeństwa przeciwstawiony społeczeństwu. Ten termin państwa w takim rozumieniu ma ograniczoną wartość poznawczą.

Drugie znaczenie terminu państwa jest to tzw. szerokie rozumienie ma znaczenie zorganizowanej wielkiej grupy społecznej. Używamy terminu państwo na oznaczenie grupy społecznej o określonych cechach przede wszystkim grupa zorganizowana. To traktowanie państwa jako oznaczającego najbardziej powszechną organizację zwaną we współczesnej nauce organizacją społeczeństwa globalnego. Państwo jako organizacja najbardziej powszechna bo obejmująca wszystkich przebywających na danym terytorium. To jest ta organizacja uniwersalna. To jest to co przy użyciu terminologii socjologicznej nazywamy globalną organizacją społeczeństwa. Ten termin w tym ujęciu jest bardzo chłonny poznawczo w stosunku do istoty państwa dlatego spośród tych wszystkich znaczeń dla poznania istoty państwa największe znaczenie ma ten termin w ujęciu traktującym państwo jako odpowiednio zorganizowaną grupę społeczną. W tym ujęciu społeczeństwo i aparat państwowy nie są sobie przeciwstawne. Państwo występuje tu jako szczególnego rodzaju sformalizowana wielka grupa społeczna o określonych cechach. Sformalizowane są grupy zorganizowane, a nie sformalizowane są grupy niezorganizowane. Państwo jest najsilniejszą zorganizowaną grupą społeczną, najbardziej powszechną, uniwersalną, obejmującą całe społeczeństwo na swoim terytorium. Ten rodzaj organizacji społeczeństwa jaką jest państwo przeciwstawiamy organizacjom nie powszechnym, nie uniwersalnym bo nie obejmującymi wszystkich na danym terytorium przebywających, którymi są partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia. Państwo jest organizacją najpowszechniejszą jako odmiana władzy publicznej.

Trzecie znaczenie terminu to które utożsamia państwo z jednostką geopolityczną. Państwo ma znaczenie polityczno - geograficzne. Geografia może być w różny sposób pojmowana np. jako geografia fizyczna, gospodarcza i polityczna kiedy bada zjawiska polityczne w skali kraju.

Czwarte znaczenie terminu wiąże się z rodzajem, typem państwa. Typem, czyli takimi cechami istotnymi na podstawie których można te rodzaje, typy państwa wyróżniać. Wówczas właśnie określamy państwo jakimś przymiotnikiem (demokratyczne, autokratyczne, obywatelskie, nieobywatelskie, prawne itd.) Ten termin z odpowiednim przymiotnikiem jest terminem na określenie typów historycznych. G.Jellinek, klasyk niemieckiego prawoznawstwa, twórca ogólnej nauki o państwie na przełomie XIX/XX w. dokonał pewnej charakterystycznej klasyfikacji pewnych typów, jego zdaniem w całej historii występujących. Wyróżnił 5 typów państwa: orientalne, hellenistyczne, rzymskie, średniowieczne, współczesne. Używanie terminu państwo w sensie typu zależy od tego jaką się przyjmie podstawę klasyfikacyjną np. nauki społeczne oparte o materializm historyczny nieco inaczej sklasyfikowały typy państwa (4 typy państwa: niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne, socjalistyczne), Max Weber wyróżniał typy państwa w oparciu o pewne aprioryczne kryterium, rodzaju akceptacji władzy przez społeczeństwo (3 rodzaje akceptacji, 3 typy: charyzmatyczny, tradycjonalistyczny, racjonalistyczny), Hans Kelsen podzielił państwa tylko na 2 typy (autokratyczne i demokratyczne)

W piątym, jurydycznym znaczeniu. Państwo traktujemy jako podmiot prawa. Państwo to podmiot prawa (jednostka mogąca być adresatem prawa i uczestnikiem stosunków prawnych, może posiadać prawa i obowiązki). Państwo i jego organy mogą posiadać szczególne kompetencje. Państwo może być podmiotem w stosunkach wewnętrznych jako fiskus (Skarb Państwa) lub podmiotem w stosunkach zewnętrznych zawieranych z innymi państwami jako podmiotami międzynarodowego prawa publicznego.

Szczególną wagę teoretyczną przywiązujemy do znaczenia drugiego traktując państwo jako szczególny rodzaj zorganizowanej grupy społecznej o określonych cechach.

Ad₃ Państwo jako odmiana władzy publicznej na tle zjawiska władzy w ogóle i jej rodzajów. Podmioty władzy państwowej.

Pojęcie państwa łączy się ściśle z pojęciem władzy z pojęciem określonego jej rodzaju.

Władza - najogólniej możliwość trwałego oddziaływania jednego podmiotu na postępowanie drugiego podmiotu.

Tak jak państwo łączy się z pojęciem władzy tak też łączy się nie tylko z pojęciem władzy w ogóle ale i z pojęciem władzy określonego rodzaju. Władzę najtrafniej ujmiemy jeżeli potraktujemy ją jako rodzaj stosunku społecznego. Władza jest stosunkiem społecznym polegającym na tym, że jedna ze stron tego stosunku może w sposób trwały wymuszać na drugiej określone postępowanie. Władza może się opierać na dobrowolnej akceptacji bądź na przymusie. Władza państwowa jest rodzajem władzy publicznej, zinstytucjonalizowanej, najsilniejszym rodzajem władzy jakie wytworzyła historia. Władza państwowa jest ponadto rodzajem władzy uniwersalnej, powszechnej, ogólnospołecznej, obejmującej wszystkich zamieszkałych na terytorium danego państwa i jest odmianą władzy publicznej funkcjonującej w wielkiej zorganizowanej grupie społecznej.

Przeciwieństwem władzy publicznej jest władza niepubliczna np. władza ukształtowana na potrzeby jakiejś malej grupy społecznej (władza w grupie rodzinnej, towarzyskiej). Władza niepubliczna może wystąpić jeszcze w innych postaciach. Władza państwowa występująca w dużej grupie społecznej, zorganizowanej, zinstytucjonalizowanej prawnie jest w dużym stopniu złożonym i zinstytucjonalizowanym. Władza państwowa jest odmianą władzy publicznej i politycznej.

Jeżeli patrzymy na władzę w sensie najogólniejszym (sensu largissimo) to można to zjawisko zaobserwować nawet nie tylko w społeczeństwach ludzkich niewątpliwie zjawisko władzy istnieje wśród istot zwierzęcych, w społeczeństwach zwierzęcych (zjawisko władzy u ptaków, owadów tworzących także swoje zbiorowości np. mrówki, termity, pszczoły). Władza to nie tylko zjawisko społeczne, występuje ona w szerszym zakresie (np. w przyrodzie). Jeżeli ograniczymy się do władzy w społeczeństwach ludzkich, władzy jako zjawiska społecznego, to tak czy inaczej to ona jest niezbędna we wszelkich zbiorowościach. Większość istot żywych, a człowiek wyjątkowo żyje tylko w zbiorowościach. Człowiek nigdy nigdzie nie żył i nie żyje w izolacji. Wobec tego faktu anarchia rozumiana jako ustrój zbiorowości społecznej bez ośrodka władzy jest absolutną głupotą.

Państwowość rozumiana jako zespół cech właściwych państwu wśród których istnienie ośrodka władzy jest niezwykle istotne.

Władzę państwową można, więc potraktować jako rodzaj stosunku społecznego, jako rodzaj pewnej reakcji. Władza państwowa jako władza publiczna i polityczna, prawnie zinstytucjonalizowana jest takim stosunkiem społecznym, w którym muszą występować przynajmniej 2 rodzaje podmiotów, z których jeden jako nadrzędny podporządkowuje sobie drugi, stosując sankcję w razie nieposłuszeństwa.

Podstawowe stosunki władzy państwowej to są te stosunki podporządkowania regulowane współcześnie prawem stanowionym (stosunki tetyczne, stanowione). Stosunek władzy jako stosunek społeczny, tetyczny ma charakter co najmniej dwustronny wyrażający się w wielkim uproszczeniu w relacji 2 grup uczestników: rządzący i rządzeni. Kto jest uczestnikiem stosunku władzy nie może być jej przedmiotem. Skoro tak jest uczestnik może więc być i jest podmiotem stosunku władzy. Przyjmując spojrzenie modelowe w uproszczeniu co najmniej dwa rodzaje podmiotów stosunku (rządzący i rządzeni) traktujemy stosunek władzy jako stosunek dwustronny to we współczesnym modelu demokratycznym zarówno rządzący jak i rządzeni są podmiotami władzy. W przeciwieństwie do modeli niedemokratycznych (autokratycznych) występuje rodzaj przemienności grup sprawujących władzę.

Przedmiotem stosunku władzy jest pożądany przez rządzących sposób zachowania się rządzonych. W rzeczywistości władza państwowa ze względu na zmienność rodzajów podmiotów stanowi bardzo złożony komplet stosunków opartych na nadrzędności i podporządkowaniu, a w państwie praworządnym te stosunki zawsze regulowane są prawem.

Rodzaje podmiotów władzy państwowej.

Należy wyróżnić 2 zasadnicze grupy podmiotów władzy państwowej:

1. państwowe podmioty władzy

Są to organy państwowe. Podmiotami władzy są przede wszystkim organy państwowe składające się na aparat państwowy. Mają określone kompetencje władcze. Organ państwowy odróżniamy od organu niepaństwowego, społecznego iż posiada pewne specyficzne tylko dla tego organu cechy (np. ma taką cechę, że musi być wydzielony prawnie, musi mieć prawnie określone kompetencje, może dysponować przymusem)

2. społeczne podmioty władzy

Podmioty także mogące być zorganizowane, także o pewnym stopniu formalności ale są jednak podmiotami niepaństwowymi (np. partie polityczne, różne grupy interesu (nacisku) jak związki zawodowe czy inne związki działające mające ambicję wpływania na władzę)

Różnice między partiami politycznymi, a grupami interesu, (nacisku).

Partie polityczne zawsze dążą do zdobycia władzy w państwie, a po ewentualnym jej zdobyciu do jej utrzymania. Natomiast grupy interesu (nacisku) dążą tylko do systematycznego oddziaływania na władzę w kierunku realizacji swych interesów. Istnienie i działanie społecznych podmiotów władzy dowodzi, że aparat państwowy, przynajmniej w systemach demokratycznych, nie jest strukturą samą w sobie działającą w izolacji i wprowadzany jest w ruch przez społeczne podmioty władzy. W systemach demokratycznych aparat państwowy jest ponadto uzupełniany przez aparat samorządu terytorialnego. W tych systemach aparat państwowy jest współzależny w granicach określonych prawem od różnych zorganizowanych grup społecznych, zwłaszcza partii politycznych, a także innych zrzeszeń reprezentujących różne odłamy społeczeństwa w postaci formalnych lub nieformalnych grup interesu. Generalnie w systemach demokratycznych aparat państwowy wybiera społeczeństwo i naród rozumiany jako ogół obywateli danego państwa przez różne zbiorowości i grupy społeczne.

Zbiorowość społeczna - pojęcie socjologiczne przeniesione na grunt prawoznawstwa, przez to pojęcie rozumiemy ogół ludzi oddzielonych od innych zespołów ludzki w sposób względnie trwały w określonym czasie na określonym obszarze. Takie zespoły ludzi na szczeblu lokalnym tworzą np. mieszkańcy danej miejscowości a nas szczeblu krajowym mieszkańcy określonego granicami danego państwa zbiorowość już nie lokalną

Grupa społeczna - podstawowe pojęcie socjologiczne przeniesione do prawoznawstwa, oznacza zbiór ludzi, który jest zespolony więzią społeczną i którego członkowie przejawiają świadomość łączności społecznej w kontaktach wzajemnych oraz z członkami innych grup społecznych. Małe grupy społeczne są to z reguły grupy o więzi osobistej natomiast duże grupy społeczne gdzie nie ma więzi osobistej (np. taką nieformalną dużą grupą społeczną jest naród). Duże grupy społeczne formalne o więzi bezosobowej jak np. państwo, zrzeszenia, stowarzyszenia. Samo państwo jest wielką grupą społeczną, powszechną i formalną, w ramach której grupy ludzi mają możność istnienia i działania.

WYKŁAD VI - 15 listopada 2002 r.

Ad₄ Określenie państwa (definicja klasyczna i określenie współczesne)

Państwo można określać rozmaicie biorąc pod uwagę jego elementy struktury i funkcje. Wśród określeń państwa przeważają tzw. definicje realne.

Definicja realna to taka definicja, która określa przedmiot lub zjawisko przez wymienienie jego najistotniejszych cech. Definicje realne państwa to takie definicje, które określają państwo poprzez jego cechy jako realnego tworu organizacyjnego, formułowane są zazwyczaj w sposób opisowy nawiązując do jego struktury lub też w sposób wartościujący nawiązując głównie do jego celów i funkcji.

Istota ontologiczna państwa (ontologia - nauka o bycie).

Ontologiczna istota państwa, pierwotny byt państwa. Najbardziej pierwotną przesłanką bytu państwa jest społeczeństwo ludzkie. Bez społeczeństwa nie ma i nie może być państwa. Przyjmujemy zatem tezę, że państwo jest wytworem społeczeństwa, gdyż społeczeństwo bytujące na danym terytorium stanowi najistotniejszy pierwotny czynnik państwa warunkujący jego powstanie, istnienie i działanie.

Przechodząc do określenia państwa wyróżnimy na wstępie 3 momenty:

1. Nie ma określenia państwa powszechnie przyjętego o czym poucza zarówno historia doktryn politycznych i prawnych wykazując wielką ilość definicji różnego rodzaju powstałych w przeszłości jak i współcześnie. Już w drugiej połowie ubiegłego wieku stwierdzono istnienie ok. 150 różnych definicji państwa zawartych w różnego rodzaju literaturze.

2. Mimo tej wielkiej ilości, różnorodności określeń, które nie ułatwia, a utrudnia pogląd na to czym jest państwo sytuację tę poprawia fakt, że współcześnie funkcjonują najbardziej powszechnie te definicje państwa, które nawiązują do tzw. klasycznej definicji państwa G.Jellinka z początku XX w. (ok. 1900 r.)

3. Na przełomie XIX/XX rozwijały się nauki społeczne jak np. socjologia, psychologia, nauki o organizacji. Zaczęto patrzeć na państwo jako na rodzaj organizacji społeczeństwa globalnego, a więc obejmującego ogół społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium. Zaczęto patrzeć na państwo jako na grup społeczną sformalizowaną, celową, zapewniającą spójność i funkcjonowanie grup. Państwo jak każda grupa formalna wyróżnia się tym, że role społeczne są ściśle zinstytucjonalizowane przepisami i instytucjami prawnymi stanowionymi w drodze odpowiednich procedur. To co istotnie łączy państwo współczesne mimo różnic z państwami wcześniejszych formacji to fakt, że państwo pozostaje nadal rodzajem organizacji posiadającej własną władzę, którą charakteryzuje od wieków przymus, odgrywający (mimo że ulega zmianom) od wieków wielką rolę wśród innych cech państwa. Wszystkie państwa współczesne jak i poprzednich formacji są organizacjami przymusowymi.

Nie ma określenia państwa powszechnie przyjętego w nauce. Współczesne określenia państwa nawiązują przede wszystkim do definicji klasycznej G.Jellinka, który traktuje państwo jako związek o określonych cechach.

Trójelementowa definicja państwa G.Jellinka. Jest to definicja z przełomu XIX/XX w. i jest najbardziej aktualna do dnia dzisiejszego bo odpowiednio stosowana w ONZ. ONZ gromadzi dziś ok. 200 państw członkowskich. G.Jellinek (1851-1918) to prawnik, teoretyk państwa i prawa, uczony niemiecki pochodzenia czeskiego, profesor uniwersytetu w Bazylei, a przede wszystkim w Heidelbergu w Niemczech. Jellinek twierdził, że państwo jest zrzeszeniem bazującym na elementach: ludności, ściślej ludności państwa (Staatsvolk), terytorium, ściślej terytorium państwa (Staatsgebiet), i władzy, ściślej władzy państwa (Staatsgewalt). Dla jego definicji ukuto nazwę trójelementowej definicji państwa.

Państwo według G.Jellinka to trwały lud osiadły na pewnym terytorium, podlegający władzy zwierzchniej.

G.Jellinek określał państwo poprzez 3 elementy w nieprzypadkowej kolejności. Związek ludzi potraktował jako element pierwszy następnie związek ten jest zespolony wspólnym terytorium (element drugi) i wspólną władzą (element trzeci).

Co rozumiał Jellinek przez termin związek ? G.Jellinek nie używał jeszcze terminu bardziej współczesnego „organizacja” ale terminu „związek”. Związek trwały to według Jellinka rodzaj zrzeszenia jak byśmy dziś powiedzieli rodzaj organizacji. W swojej definicji uznanej dziś za klasyczną Jellinek uznał więc państwo za jedność.

Inaczej nieco określając te elementy można powiedzieć, że pierwszy element ma charakter geograficzny (wielka grupa ludzi tworzących trwały związek). Drugi element ma charakter geograficzny (określone terytorium). Trzeci element ma charakter polityczny (zwierzchnia władza) a także polityczno - prawny bo ta władza od dawna jest regulowana prawem, ale były czasy gdy prawem regulowana nie była. Jest to więc na pewno element polityczny, a uwspółcześniając to zagadnienie można powiedzieć, że także prawny. Odnośnie trzeciego elementu, władzy zwierzchniej, możemy ten termin odpowiednio interpretować. Interpretujemy ten termin tak że rozumiemy władzę zwierzchnią jako władzę suwerenną czyli niezależną prawnie od jakichkolwiek innych władz. Władza zwierzchnia może jedynie tworzyć normy obowiązujące na danym terytorium w postaci aktów normatywnych.

Wiadomo, że w średniowieczu ta koncepcja suwerenności dopiero powstawała. Chodziło tu głównie o niezależność władzy państwowej w ówczesnych średniowiecznych państwach europejskich od papiestwa i z drugiej strony od tzw. Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Jest faktem charakterystycznym, że w samej niemieckiej definicji państwa terminu suwerenności wprost nie wymieniono. Możemy jednak przyjąć w sposób wyrozumiały, że element władzy zwierzchniej (suwerenności) przynajmniej w sposób pośredni występuje.

Współczesne określenie państwa.

Przyjmiemy 4 założenia:

1. Państwo jest rodzajem organizacji społeczeństwa globalnego, a więc organizacji powszechnej bo obejmującej wszystkich na terytorium państwa przebywających.

2. Państwo to organizacja przymusowa, suwerenna i terytorialna.

3. Państwo jest rodzajem organizacji politycznej społeczeństwa, która kreuje własną władzę.

4. Głównym celem i funkcją państwa jest zaspakajanie określonych potrzeb materialnych i duchowych ogółu członków społeczeństwa. Z tego punktu widzenia państwo jest organizacją integrująca społeczeństwo poprzez rozstrzyganie jego konfliktów, wynikających z różnic w poglądach na zaspakajanie potrzeb społecznych.

Państwo jest to przymusowa i suwerenna organizacja polityczna obejmująca swym zakresem działania ogół społeczeństwa zamieszkującego określone granicami terytorium, powołująca własną władzę publiczną wyposażoną w możność stanowienia i stosowania prawa oraz inne kompetencje w celu zaspokajania określonych potrzeb ogółu społeczeństwa.

Z tego określenia państwa wynika, że tylko organizacja państwowa kieruje w państwach demokratycznych przy odpowiednim udziale obywateli w akcie wyborczym władzą państwową i samorządową jako odmiany władzy publicznej i tylko ona ma wyłączność (monopol) na tworzenie i stosowanie prawa, a w konsekwencji na stosowanie przymusu legalnego na tym prawie opartego.

Obserwując genezę, rozwój i stałą ewolucję państwa w toku historii cechę dysponowania przymusem trzeba uznać za jedną z najbardziej, a może najtrwalszą cechę państwa. Różne cechy państwa się w historii zmieniały czy modyfikowały, ale zawsze państwo miało cechę przymusowości, a od pewnego czasu przymusu legalnego. W naszych rozważaniach przyjmiemy metodę przybliżeń najistotniejszych cech państwa.

Ad₅ Cechy państwa i władzy państwowej oraz ich analiza

Co to znaczy, że państwo w ogóle jest organizacją ?

Państwo jest organizacją, dlatego że spełnia warunki pojęcia organizacji w ogóle.

Organizacja - jest to zazwyczaj grupa ludzi zjednoczonych w określony sposób wspólnymi celami i zadaniami. Państwo jest, więc w tym sensie organizacją. Państwo jest zorganizowaną wielką grupą społeczną, czyli rodzajem grupy formalnej w przeciwieństwie do istniejących w społeczeństwie grup niesformalizowanych. Państwo jest formą organizacji sformalizowanej opartej na przymusie co przejawia się w postaci tzw. obywatelstwa. Państwo jest organizacją powszechną na danym terytorium. Z cechą powszechności łączy się przymusowość, cechy te wzajemnie się uzupełniają. Wymienione cechy państwa są najbardziej stałe. Przyjmujemy tezę, że w historycznym rozwoju niektóre cechy państwa się zmieniały. Państwo jest organizacją o określonych cechach, a więc niektóre z tych cech były zmienne. Np. zmiennie historyczną cechą okazała się klasowość. Jakkolwiek by interpretować tą cechę, a możliwe są różne interpretacje występowała ona szczególnie z punktu widzenia zróżnicowania prawnego przez cała starożytność gdy społeczeństwo było nierówne, stanowe, klasowe, ale nie tylko w okresie państwa niewolniczego, w starożytności, gdzie nie wszyscy byli podmiotami prawa. Odpowiednik klasowości w feudalizmie to była stanowość określona prawem, była bardzo wyraźna, społeczeństwo było podzielone na stany. Klasowość społeczeństwa okazała się cechą zmienną, została zniesiona choć nie we wszystkich państwach (np. Indie). Cechy klasowości i stanowości okazały się zmienne w okresie nowożytnym zaczęły ulegać zatarciu przynajmniej prawnemu. Przyczyniła się do tego zasada równości wobec prawa, która zaczęła się kształtować na przełomie XIX/XX w. Miejsce dawnego państwa stanowego okresu średniowiecza zorganizowane zostało państwo o charakterze coraz bardziej ogólnonarodowym przynajmniej z formalnoprawnego punktu widzenia.

Państwo współczesne, pomijając pewne wyjątki, wydaje się kształtować w coraz wyższym stopniu taką sytuację kiedy staje się formą najwyższą formą organizacji narodu rozumianego w znaczeniu politycznym, a nie etnicznym, a więc jako ogół wszystkich obywateli danego państwa. Jeżeli mowa o pewnych procesach zachodzących w państwie i świadczących o ewolucji to warto zwrócić uwagę na postępujące współcześnie momenty procesu przyśpieszonej prawnej instytucjonalizacji władzy państwowej. Współczesna ewolucja władzy państwowej to ewolucja z reguły w kierunku jej demokratyzacji, która wymusza instytucjonalizację władzy państwowej poprzez prawo. Władza państwowa staje się coraz mniej spersonalizowana, a coraz bardziej jest określona w postaci różnych instytucji, które się odpowiednio ograniczają. Władza powstaje w rezultacie prawnej instytucjonalizacji w postaci norm prawnych. Dzięki prawnej instytucjonalizacji władzy państwowej, (proces ten rozpoczął się w czasach nowożytnych w szczególności od momentu wprowadzenia trójpodziału władzy oraz od momentu powstania nowożytnych konstytucji w ogóle i dzięki zawartym w nich zasadom ustrojowym władza państwowa zmienia swój charakter w kierunku depersonalizacji, dzięki precyzyjnemu określeniu w konstytucji, czego dawniej nie było, zakresu, struktury oraz zakresu działania władzy) staje się ona coraz bardziej przewidywalna w swym działaniu bo regulowana jest prawem, które ją wiąże, eliminując jej arbitralność. W ten sposób rodzi się współczesne państwo prawne i praworządne jako związane prawem, które zabezpiecza obywateli przed arbitralnością władzy. Państwo prawne to takie państwo, w którym organy władzy publicznej są zorganizowane i funkcjonują zgodnie z prawem (przynajmniej dąży się do tego by tak było, by kompetencje organów państwowych były ściśle określone prawem, wyraźnie uregulowane i by w swej działalności nie przekraczały tych granic)

Cechy państwa (zarazem także władzy państwowej) najbardziej trwałe:

1. Społeczności i polityczności państwa

Społeczeństwo jest główną przesłanką istnienia państwa, bez społeczeństwa państwo nie mogło by istnieć. Państwo jest przede wszystkim zjawiskiem i organizacją społeczną. Państwo ze względu na element demograficzny (ludnościowy, o którym mówił Jellinek) jest globalną czyli, najbardziej powszechną organizacją danego społeczeństwa, zrzeszającą całą ludność danego państwa jest więc organizacją społeczną sensu largo, a nawet largissimo. Organizacjami społecznymi sensu stricto są inne organizacje, które działają na terenie państwa. Te inne organizacje sensu stricto społeczne działające w państwie obejmują tylko część ludności i działają na zasadzie dobrowolności. Muszą także działać zgodnie z obowiązującym w danym państwie prawem. Współcześnie wśród tych organizacji najważniejszą rolę odgrywają partie polityczne (ciała pośredniczące między społeczeństwem, a państwem, to są ciała, które dążą do sprawowania władzy, a więc kierowania społeczeństwem w ramach danego państwa albo samodzielnie, albo w koalicji z innymi partiami). Państwo przy pomocy którego może być sprawowana zawarta w społeczeństwie państwowo zorganizowanym władza jest jednocześnie organizacją o charakterze politycznym. Państwo jest rodzajem organizacji politycznej rozumianej sensu largo, a nawet largissimo. Organizacjami politycznymi sensu stricto są partie polityczne. Państwo jest organizacją sensu largo, dlatego że jest ono najstarszym podmiotem politycznym. Jeszcze nie było partii politycznych, a już istniało państwo. Państwo jest także organizacją polityczną z uwagi na swoje funkcje podstawowe:

• zaspakajania potrzeb społecznych

• oraz sprawowania i realizowania władzy publicznej.

Sprawowanie władzy publicznej to podstawowa kategoria polityki. Ten kto sprawuje władzę publiczną sprawuje także władzę polityczną, a więc państwo jest oczywiście organizacją polityczną. Wynika to z funkcjonalnego i przedmiotowego punkt widzenia. Inaczej rzecz wygląda gdy na politykę i polityczność patrzymy z podmiotowego punktu widzenia. Z tego punktu widzenia politykę określimy jako umiejętność, a nawet sztukę kierowania przez dany podmiot polityczny społeczeństwem i jego sprawami publicznymi. Z tego punktu widzenia cecha polityczności państwa wynika z faktu działalności jego organów jako podmiotów władzy. Nie da się oddzielić tych podmiotów sprawujących władzę jakimi są podmioty państwowe i podmioty niepaństwowe. Podmiotami władzy państwowej są jego organy. Zarówno podmioty państwowe jak i niepaństwowe muszą się liczyć z faktem, że są podmiotami, które realizują cele publiczne. Jeżeli jakiś podmiot realizuje cele publiczne to w taki czy inny sposób realizuje (ich się nie da od siebie oddzielić) cele polityczne. Z celami władzy państwowej w zakresie jej działalności wiążą się podstawowe funkcje państwa rozumiane jako główne kierunki jego działalności w procesie kierownictwa sprawami publicznymi. Funkcje są zawężane w koncepcjach państwa liberalnego i poszerzane w koncepcjach preferujących interwencjonizm państwowy. Koncepcje nieliberalne uznają, że państwo powinno interweniować w różne dziedziny także dziedzinę gospodarki jeżeli nie można spraw tych pozostawić wyłącznie w sferze działalności niepaństwowej.

2. Organizacja integrująca (społeczeństwo) i rozstrzygającą (konflikty społeczne)

Państwo to organizacja integrująca społeczeństwo poprzez rozstrzyganie konfliktów społecznych.

konflikt - wywodzi się z języka łacińskiego i oznacza „zderzenie” (conflictus) używany najczęściej w kontekście ścierania się sprzecznych interesów lub poglądów, oznacza zmaganie się przeciwników dążących świadomie do wymuszenia swych racji bądź pożądanych dóbr lub wartości na stronie przeciwnej. W nauce konflikt występuje przede wszystkim w literaturze socjologicznej najczęściej w tzw. znaczeniu behawioralnym, wówczas konflikt oznacza działanie jednostek lub grup społecznych o przeciwstawnych, sprzecznych względem siebie dążeniach. Przyjmując jako najbardziej płodne poznawczo to behawioralne znaczenie terminu przez pojęcie konfliktu i interesów będziemy rozumieli pewien układ skierowany przeciw sobie zachowań co najmniej 2 podmiotów dążących do realizacji własnych celów i napotykających przeciwdziałanie pozostałych uczestników konfliktu.

Podłożem konflikt interesów z reguły jest ograniczona ilość pożądanych społecznie dóbr. Dobra można różnie dzielić. Np. na materialne i niematerialne, często dobra niematerialne określane są mianem wartości. Dobra niematerialne to dobra duchowe, prestiż, poważanie szacunek. Dobra o charakterze często bywają określane jako wartości, mogą one występować także w sposób bardziej abstrakcyjny, prawoznawstwo pełne jest różnego rodzaju konstrukcji wartościujących lub konstrukcji o charakterze wartości.

Można w uproszczeniu powiedzieć o dość powszechnym występowaniu zjawiska ograniczonej ilości pożądanych społecznie dóbr materialnych i niematerialnych. Zjawisko to cechuje z reguły wszystkie państwowo zorganizowane społeczeństwa. Dobra i inne wartości niematerialne można z kolei podzielić na 2 grupy. Taki podział ma duże znaczenie z praktycznego punktu widzenia Istnieją dobra dające się zaspokoić w sposób zorganizowany indywidualnie lub zbiorowo, jednostkowo lub państwowo. Są także takie dobra, które w żaden sposób organizacyjnie zaspokoić się nie dadzą (np. potrzeba przyjaźni, miłości itp.). Każda władza działa w warunkach ograniczoności dóbr lub innych wartości społecznie pożądanych. Stąd rozwiązywanie konfliktów interesów, integracji i integracji jako swoistego procesu zespalania sprzecznych interesów. stanowi jedną z podstawowych znanych organizacji państwowych. Aby konflikty interesów nie naruszyły niezbędnej równowagi społecznej w państwie władza w państwie musi odpowiednio integrować tj. zespalać społeczeństwo przez trafne rozwiązywanie konfliktów rodzących się głównie ze sprzecznych interesów określonych grup społecznych.

Interesy będziemy pojmowali jako uświadomione potrzeby (mogą mieć charakter materialny). Potrzeba dopiero jeżeli zostanie uświadomiona to wywołuje dążenia bardziej aktywne.

Integrowanie społeczeństwa przez rozstrzyganie konfliktów zwłaszcza między wielkimi grupami społecznymi (np. grupami zawodowymi) dokonuje się w pierwszej kolejności w dużej mierze przy pomocy decyzji politycznych a następnie decyzji państwowych, które w znakomitej większości przyjmują z kolei postać prawa w formie określonych aktów normatywnych. Współczesna działalność legislacyjna parlamentu jest współcześnie najlepszym przykładem nieustannej potrzeby rozwiązywania konfliktów społecznych, a więc i potrzeby integracji państwa przez różnego rodzaju reguły kompromisowe.

3. Organizacja przymusowa

Istnieje dwojakie rozumienie tej ewidentnej i funkcjonalnej cechy państwa. Po pierwsze przymusowość państwa wynika z istoty powszechności (państwo obejmuje wszystkich przebywających na danym terytorium ludzi) i terytorialności organizacji państwa. Z tej przesłanki wynika pierwsze rozumienie cechy przymusowości w sensie przymusowej przynależności do państwa, pozostającej w przeciwieństwie do zasady dobrowolności przy przynależności do innych organizacji. Drugie rozumienie przymusowości państwa wynika z faktu, że państwo jako najsilniejsza organizacja jaką stworzyła historia dysponuje ze swej istoty siłą, posiadając tzw. imperium, czyli władztwo publiczne połączone z możliwością stosowania przymusu przez władcze organy. Państwo posiadało i posiada monopol na stosowanie przymusu W toku nowożytnej ewolucji państwa w kierunku państwa praworządnego i prawnego nastąpiło odpowiednie ograniczenie i coraz bardziej precyzyjne określenie stosowania przymusu. W demokratycznych państwach prawnych przymus stosowany być może tylko na podstawie prawa i w zakresie określonych kompetencji prawnych. W tych państwach przymus nabrał charakteru przymusu legalnego, przymusu w postaci najbardziej legalnej. W każdym razie realizacja prawa (wykonywanie i stosowanie) jest także zabezpieczona zagrożeniem użycia przymusu. W ogólnej definicji prawa określamy, że prawo to jest zespół norm o takich, a takich cechach, których realizacja zabezpieczona jest zagrożeniem użycia przymusu. Przymus legalny jako postać przymusu państwowego jest więc przymusem zorganizowanym i zinstytucjonalizowanym, opartym na prawie, przymusem sformalizowanym, gdyż organy państwowe działają nie tylko w oparciu o prawo materialne, ale i w trybie określonym przez odpowiednie procedury prawne składające się na prawo formalne. Legitymacją, uzasadnieniem stosowania przymusu przez państwo jest tzw. prawowitość władzy państwowej. Na temat prawowitości władzy państwowej w różnych epokach wypowiadane były różne poglądy. Poglądy oraz doktryny jaka władza państwowa jest prawowita zmieniały się. Według współczesnych koncepcji państwa demokratycznego i współczesnej doktryny demokracji władza państwowa jest wówczas prawowita jeżeli posiada akceptację większości swych obywateli np. przy wyborach powszechnych przeprowadzonych zgodnie z obowiązującym prawem wyborczym.

Współczesne demokracje i działające w nich pluralistyczne systemy partyjne zawierają pogląd i praktykę, że główne kierunki działania państwa, ściślej obieralnych organów władzy państwowej, zapadają się na wsparciu i akceptacji większości jego społeczeństwa. Główne kierunki oparte są o określony program ugrupowań, przedstawicieli, którzy przejmują władzę dzięki wygranym wyborom, na określoną czasem, kadencję.

4. Organizacja terytorialna

Terytorialność państwa możemy rozumieć w 3 znaczeniach. Państwo jest organizacją terytorialną w 3 znaczeniach:

1. Cecha terytorialności oznacza to, że w pewnym momencie rozwoju historycznego państwa zaczyna ona stanowić podstawę, zasadnicze kryterium, przynależności do danego państwa. Gdy cofniemy się do społeczeństw pierwotnych, początków kształtowania się państwa kiedy rozpadały się struktury rodowe i plemienne poprzedzające struktury państwowe w tym momencie w miejsce dawniej obowiązujących kryteriów przynależności, które opierały się wyłącznie na związkach krwi, z chwilą powstawania władzy państwowej wchodzi więź terytorialna, która staje się zasadniczym kryterium przynależności do państwa.

2. To że państwo jest organizacją terytorialną oznacza, że sprawuje pełnię władzy na określonym terytorium państwa. Od dawna wiemy, że wykonują swe kompetencje władcze w sposób na danym terytorium wyłączny nie dzieląc się tą kompetencją z inną władzą państwową. Kompetencja władcza, przysługująca organom danego państwa na jego terytorium rozciąga się współcześnie nie tylko na lądy, ale także na pokłady jego statków morskich i powietrznych, na terytorium poza obszarem ziemi, poza tradycyjnie określanym lądem obejmuje wody śródlądowe, przyległy pas wód morskich, przestrzeń powietrzną nad obszarem lądowym i morskim aż do strefy przestrzeni kosmicznej. Kwestie te reguluje międzynarodowe prawo publiczne.

3. To że państwo jest organizacją terytorialną, a więc sam fakt istnienia jego terytorium stanowi także czynnik integrujący społeczeństwo danego państwa najbardziej ewidentnie integrujący. Terytorium państwa staje się więc składnikiem świadomości społecznej i narodowej, także składnikiem emocjonalnego stosunku do tzw. ziemi ojczystej

5. Organizacja suwerena

Cecha i pojęcie suwerenności jest szczególnie złożoną cechą. W najbardziej lapidarny sposób można powiedzieć, że mimo tej wielkiej złożoności pojęcia i idei suwerenności jako cechy państwa można na nią spojrzeć w 2 aspektach: zewnętrznym i wewnętrznym. Suwerennością z punktu widzenia wewnętrznej struktury organizacji danego państwa zajmuje się głównie nauka prawa konstytucyjnego. Suwerennością z punktu widzenia zewnętrznego, który obejmuje stosunek wzajemny do siebie państw zajmuje się przede wszystkim nauka międzynarodowego prawa publicznego. Łącząc oba aspekty w największym uproszczeniu możemy przyjąć, następujące klasyczne określenie suwerenności (niezupełnie wytrzymuje już próbę dzisiejszych czasów):

W klasycznym ujęciu, suwerenność oznacza to, że państwo wewnątrz jest organizacją .i władzą zwierzchnią, a na zewnątrz organizacją i władzą niezależną (niepodległą). Suwerenność na zewnątrz od innych państw oznacza, więc niepodległość w stosunkach zewnętrznych z innymi państwami.

Suwerenność jak wszystkie pojęcia odzwierciedlające zjawiska społeczne podlega ewolucji i zmianom lecz mimo tej ewolucji i tych zmian stałą zasadą wypływającą z suwerenności jest to, że w stosunkach zewnętrznych państwa wchodzą z sobą w relacje wzajemne jako podmioty równoprawne. Z tej wartości, pojęcia suwerenności wypływa zasada, że w stosunkach zewnętrznych państwa wchodzą ze sobą w rodzaje, relacje wzajemne jako podmioty równoprawne. Obowiązuje tu, więc zasada suwerennej równości państwa, czyli traktowanie państw wobec siebie jako podmiotów równoprawnych i ona leży u podstaw współczesnego międzynarodowego prawa publicznego. Suwerenna równość państw nie równa się ich równości rzeczywistej. Suwerenna równość państw jest kategorią prawną, ale ona nie równa się równości rzeczywistej państw bo ta jest faktycznie zawsze różna. Państwa są silne i słabe. Siła państwa zależy od jego potencjałów, wyznaczników.

To że państwo wewnątrz jest organizacją i władzą zwierzchnią oznacza to, że państwo na danym terytorium w stosunkach wewnętrznych jest organizacją i władzą zwierzchnią w sensie prawnym, oznacza jego wyłączną kompetencję wewnątrz państwa do sprawowania władztwa na danym terytorium poprzez kompetencje do stanowienia i stosowania prawa.

Suwerenność w aspekcie wewnętrznym to samodzielność w sensie władztwa zwierzchniego w regulowaniu spraw wewnętrznych.

Suwerenność w aspekcie zewnętrznym to niezależność państwa od innego państwa.

Klasyczne pojmowanie suwerenności oznacza, że władza państwowa nie podlega żadnej innej władzy zewnętrznej, a na własnym terytorium jest władzą najwyższą.

Klasyczne pojmowanie suwerenności ulega zmianom odpowiednio do warunków, miejsca i czasu

Postrzegają to dobrze historycy zwłaszcza współcześni. Przykładowo współczesny historyk Gerard Labuda konstatuje jedna mimo tych zachodzących różnych ewolucji pewną trwałość niektórych cech suwerenności stwierdzając, że na rozumienie suwerenności w całej historii składały się takie podstawowe cechy jak: zwierzchność terytorialna, niepodległość, swobodny wolny od ingerencji ustrój polityczny, społeczny i ekonomiczny oraz możliwość współżycia z innymi narodami na podstawach równości i obopólnych korzyści. Podkreśla to deklaracja zasad prawa międzynarodowego przyjęta w ONZ w 1970 r. Należy więc odróżnić suwerenność jako stan faktyczny i stopień rzeczywistej niezależności od suwerenności jako prawa państwa do suwerenności. Takie prawo do suwerenności przyznaje każdemu państwu prawo międzynarodowe. Aktualnie państwo może być faktycznie ograniczone w korzystaniu z suwerenności w wykonywaniu suwerenności. Stąd państwo faktycznie pozostaje w różnym stopniu zależności. Opierają się na zasadzie wzajemności i pozostają dobrowolnie, a nie pod przymusem.

Na współczesne rozumienie suwerenności duże światło może rzucić historia tej zasady. Geneza suwerenności. Cecha państwa jaką jest suwerenność kształtowała się niewątpliwie w pewnych epokach tj. w czasie. Podlegała, podlega i będzie podlegać dalszym zmianom. Cecha ta na dłuższych odcinkach czasowych nie może być ujmowana statycznie, niezmiennie bowiem ciągle podlega jakimś etapom ewolucji. Początki kształtowania się suwerenności sięgają dopiero europejskiego średniowiecza. Pełne ukształtowanie pojęcia suwerenności nastąpiło dopiero w okresie odrodzenia. Sama nazwa suwerenność pochodzi z francuskiego (suverene z francuskiego oznacza „najwyższy”). Oznaczała zatem najwyższą władzę, czyli tzw. zwierzchnictwo. Analizując genezę suwerenności warto wiedzieć, że starożytność nie znała tego pojęcia. Starożytni zwłaszcza na wschodzie posiadali chociaż posiadali absolutnie pełne i wyłączne prawo władania, a więc władzę zwierzchnią nie znali jednak ani tego terminu, ani tego pojęcia. Było to dla nich niepotrzebne i oczywiste, że tą władzę zwierzchnią pełnią. Nie uświadamiali sobie i nie wyodrębniali tej cechy w państwie. Różnego rodzaju władcy zgodnie z ówczesną koncepcją teokratycznej władzy, korzystającej z jakiejś charyzmy często władca był utożsamiany z istotą najwyższą. Zgodnie z ówczesną koncepcją teokratyczną władzy władcy nie odpowiadali przed nikim w sprawowaniu swojej władzy, nie ponosili żadnej odpowiedzialności przed jakąkolwiek ludzką instancją. Jednak już starożytni Greccy zaczęli się nad tym zastanawiać. W Grecji zaczęto mówić o tzw. autarkii w innym niż dzisiaj tego słowa znaczeniu. W Grecji mówiono o autarkii jako samowystarczalności pod każdym względem i uważali, że państwo ma taką cechę, że jest takim tworem, że powinno być samowystarczalne pod każdym względem, powinno mieć tzw. autarkię. Była to samowystarczalność pod względem materialnym i duchowym. W sensie duchowym była pojęciem etycznym, a sensie materialnym pojęciem ekonomicznym. Według tego szerokiego pojęcia uważano, że jednostka może zaspokoić swoje potrzeby duchowe i materialne tylko i wyłącznie przez państwo. W Grecji występowała zdecydowana dominacja państwa nad społeczeństwem.

Przyczyny ukształtowania się i uświadomienia cechy pojęcia suwerenności wystąpiły dopiero w okresie średniowiecza dlatego że w średniowieczu wystąpiło zjawisko uzależnienia się wzajemnego jednego państwa od drugiego i z tym zjawiskiem zaczęto walczyć. Nastąpiło to wówczas kiedy europejscy władcy państw średniowiecznych miewali władztwo okresowo ograniczone bądź na rzecz kościoła (narzucone przez papiestwo) lub na rzecz Cesarza Rzymskiego Narodu Niemieckiego, a także władza ta była ograniczana wewnętrznie przez dążenia feudałów. Wyrazem walki z narzucaniem tego zwierzchnictwa było powstanie m.in. pojęcia suwerenności. W związku z tymi faktami kształtowała się najpierw idea, potem pojęcie suwerenności, a potem zaczęto wprowadzać to do konstytucji i powstała zasada suwerenności. 3 etapy: myśl, czyli idea, potem pojęcie coraz bardziej precyzyjne w różnych doktrynach i wreszcie nowożytne konstytucje wprowadzały normę suwerenności jako zasadę. Zasadę, że centralna władza państwowa (z reguły w tym czasie w Europie monarchiczna) pełni zwierzchnią władzę na danym terytorium i jest niezależna od innych przyczyn zewnętrznych. Od XVI w. w okresie odrodzenia pojawiło się pojęcie suwerenności już w pełni uświadomione rozwinięte i sformułowane terminologicznie. Termin suwerenność w doktrynie wprowadził Francuz Jean Bodin (Bodinus), on uchwycił wówczas wszystkie tendencje, które na to pojęcie się składały. Bodinus w dziele Sześć Ksiąg Rzeczypospolitej (1576 r.) sformułował już uświadomione pojęcie suwerenności. Od tego czasu gdy Bodin precyzuje to ideę i pojęcie nie kwestionowano już postulatu, że władzy państwa przysługuje prawo do niezależności w sprawowaniu na własnym terytorium władzy. Według koncepcji Bodinusa suwerenem władzy był monarcha natomiast późniejsze tendencje demokratyczne, republikańskie, a zwłaszcza okres oświecenia (Wielka Rewolucja Francuska) oraz idee demokratyczno - liberalne z XIX w. spowodowały zmianę poglądu na suwerena na wewnątrz na suwerenność wewnętrzną. Te tendencje przypisały nie monarsze, nie władcy, a narodowi (ludowi) rolę suwerena. Większość późniejszych (od XIX w.) konstytucji spisały zasadę suwerenności, że należy ona do narodu. Doktryna suwerenności narodu bądź monarchy jest dziś już regułą, chodzi tu oczywiście o naród w rozumieniu politycznym, a nie etnicznym. W polskiej konstytucji suwerenem w sensie konstytucyjnym jest naród, czyli ogół obywateli, który sprawuje władzę pośrednio dzięki wyborom do parlamentu przez swych przedstawicieli wybieranych do sejmu i senatu, a także nieraz bezpośrednio w referendum w przypadku gdy ma charakter referendum wiążącego. Art. 4. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wyraźnie mówi w ustępie 2. „Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio” Piastunem suwerenności danego państwa są na co dzień jego naczelne organy państwowe określane konstytucyjnie.

W stosunkach międzynarodowych konkretne państwa działają na zasadzie suwerennej równości państwa (zasada prawna) co wiąże się z ich równością prawną w sensie podmiotowości prawnej w zakresie prawa międzynarodowego publicznego. Zasada suwerenności jest wymieniana jako podstawowa zasada w stosunkach między państwami w Karcie Narodów Zjednoczonych w chwili powstawania ONZ w 1945 r. stanowiącej podstawę prawną istnienia i działania ONZ. Oryginał tej Karty Narodów Zjednoczonych z 1945 r. został sporządzony wówczas w 5 językach: angielskim, chińskim, francuskim, hiszpańskim, rosyjskim. Na współczesne rozumienie suwerenności w stosunkach wewnętrznych składa się wyłączna zwierzchność władzy państwowej na danym terytorium. W stosunkach zewnętrznych Zasada równości i wzajemnych korzyści. Te zasady są podstawą wolnych i dobrowolnych umów międzynarodowych zawieranych przez państwo współczesne. Charakterystyczne jest, że obecnie obowiązująca Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w Art.. 90 w ustępie 1. zawiera tzw. klauzulę europejską. Ta klauzula europejska dopuszcza ograniczenie w wykonywaniu suwerenności na podstawie dobrowolnej umowy międzynarodowej. Nowa konstytucja, przewidując i uwzględniając taką sytuację jak możliwość wstąpienia naszego państwa do Unii Europejskiej stanowi na tą okoliczność właśnie tą klauzulę.

Art. 90. Ustęp 1. „Rzeczypospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach”

6. Organizacja dysponująca własnym aparatem

Cecha państwa mówiąca, że dysponuje on własnym aparatem łączy się ściśle z legalnym przymusem. Żeby państwo mogło przymus stosować, jeżeli zachodzą do tego podstawy prawne musi posiadać odpowiedni aparat i są organy państwowe (organy najwyższe uregulowane w konstytucji i inne regulowane poza konstytucją w ustawach np. organy policyjne). Aparat państwowy jest ściśle określony prawem, a więc jednocześnie prawo tworzy i sam prawu podlega. Państwo posiada specyficzny własny aparat, który zarówno tworzy prawo jak i jemu podlega. Prawo wiąże nie tylko obywatela ale i państwo.

Pojęcia państwo praworządne i państwo prawne mają swoje uzasadnienie. Szerszym pojęcie jest państwo prawne, węższym pojęciem jest państwo praworządne. Obok terminu państwo prawne doktryna używa terminu państwo prawa jest dosłowne tłumaczenie terminu Rechtstaats. Charakterystyczną cechą każdego aparatu, którym dysponuje każde państwo jest jego hierarchiczna organizacja. Wszystkie współczesne państwa opierają się na działaniu zhierarchizowanego aparatu państwowego. Tworzą go organy tj. osoby lub zespoły osób wyposażonych w uprawnienia władcze mogący podejmować decyzje w imieniu państwa jako swoistej wspólnoty. Działa oczywiście przy tym zasada podziału władzy na: wykonawczą, ustawodawczą, sądowniczą. Kompetencje organów są rozdzielone hierarchicznie w ramach władzy zwłaszcza wykonawczej tam jest najbardziej zhierarchizowana budowa organów, inaczej to wygląda jeśli chodzi o władzę ustawodawczą i sądowniczą. W tych płaszczyznach w państwie (w płaszczyznach działania tych organów) obok organów państwowych występują w państwach organy samorządowe. Jest to wyraz decentralizacji władzy wykonawczej (administracyjnej), władzy w terenie. Gospodarzem w terenie w zakresie prawem określonym pozostają władze lokalne, administracja zdecentralizowana w ten sposób uzupełnia się ten aparat przez te 2 człony. Administracja scentralizowana - Rząd i jego agendy działają na terenie całego państwa

Administracja zdecentralizowana - Samorząd. Władze lokalne działają na obszarze jego terytorium.

Art 163. „Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych”

Władzami publicznymi są zarówno organy państwowe (rządowe) i samorządowe.

WYKŁAD VII - 22 listopada 2002 r.

Ad₆ Państwo, a prawo

Teoretycznie interpretacje związków miedzy państwem, a prawem są zróżnicowane. Oscylują między 2 zwalczającymi się koncepcjami:

1. Ujęcie pozytywistyczne (ścisły związek państwa i prawa)

2. Ujęcie prawnonaturalne

Związki między państwem, a prawem są najmniej sporne jeśli przyjmuje się pewne założenia:

1. Państwo - organizacja o określonych cechach

2. Prawo - zespół norm postępowania o określonych cechach (normy uznane przez państwo)

Historia pokazuje nam, że te 2 zjawiska kształtowały się paralelnie. W tej relacji przyjmujemy tezę, że w pełni wykształcone prawo genetycznie i funkcjonalnie jest związane z państwem mimo że mogło mieć wcześniejsze postacie (np. prawo prymitywne w czasach społeczeństw pierwotnych)

Twórcami w pełni wykształconego prawa ujętego w normy, przepisy mogli dopiero stać się ludzie, którzy zorganizowali się w państwo. Trzeba przyjąć tezę, że w historycznym rozwoju takie państwo z jakim mamy do czynienia dziś kształtowało się równocześnie z prawem wraz z rozwojem określonych kultur prawnych. Historia faktów społecznych ukształtowała dominujący dziś w świecie model prawa, do którego ustanowienia uprawnione są wyłącznie określone organy państwa mające kompetencje. Inne odpowiednie organy są uprawnione do zapewnienia posłuchu wobec norm.

Przyjmujemy że we współczesnej relacji państwo, a prawo zachodzą następujące stosunki:

• państwo działające przez kompetentne organy w konstytucyjnie i ustawowo określonych formach jest podstawowym czynnikiem procesu prawotwórczego

• państwo tworząc i stosując określone prawo pełni funkcje władcze w stosunku do podmiotów sobie podległych zgodnie z zasadą suwerenności władzy

• prawo zgodnie z współczesną zasadą państwa prawnego i praworządnego określa kompetencje, strukturę i tryb działania samych i organów państwowych uniemożliwiając nadużycia władzy ze strony państwa

• państwo określa i powinno określać odpowiedni, wartościowy, publiczny status obywatelski

Państwo było i jest najsilniejszą instytucją władzy publicznej, która wymaga ciągłej kontroli przez społeczeństwo. Temu procesowi kontroli pomaga proces instytucjonalizacji władzy państwowej.

Ad₇ Państwo, a społeczeństwo

W powszechnie przyjętym ogólnonarodowym języku:

Społeczeństwo oznacza ogół mieszkańców danego kraju np. społeczeństwo polskie.

Możemy także jednak mówić nawet o społeczeństwie np. Lublina. Jednak na oznaczenie społeczeństwa lokalnego częściej niż terminu społeczeństwo używa się terminu społeczność (w rozumieniu społeczności lokalnej połączonej swoistą więzią i wspólnotą w warunkach wspólnego życia).

Termin społeczeństwo używany w relacjach do państwa jest to społeczeństwo nie lokalne, a globalne, składające się z ludzi uczestniczących w różnych grupach społecznych ale będących przede wszystkim członkami tej najpowszechniejszej grupy społecznej jaką jest państwo. Społeczeństwo jako takie nie jest zbiorowością zorganizowaną, a także nie jest zbiorowością sformalizowaną jak państwo. W stosunku do państwa ma charakter względnie spontaniczny. Można przyjąć wstępne określenie, że społeczeństwo danego państwa to zbiór osób, które tworzą określoną jedność przede wszystkim dzięki wspólnemu czynnikowi terytorialnemu co nie oznacza, że nie ma innych wspólnych czynników np. wspólna władza. Wspólne terytorium pozostaje jednak czynnikiem spajającym zbiorowość w sposób najbardziej obiektywny. Możemy wobec tego sformułować definicję rozwiniętą społeczeństwa danego państwa.

Społeczeństwo danego państwa to ogół ludzi osiadłych na jego terytorium podlegających zwierzchniej władzy danego państwa zespolonych głównie więzią terytorialną, wspólną władzą i innymi więziami wynikającymi ze wzajemnych stosunków międzyludzkich zachodzących w procesach produkcyjnych, organizacyjnych, kulturowych itp.

Opis relacji państwo, a społeczeństwo może być płodny jeśli zastosujemy do niego optykę historyczną. W historii stosunku społeczeństwa do państwa obserwujemy na przemian bądź dominację państwa nad społeczeństwem, bądź społeczeństwa nad państwem. W takim ujęciu musimy założyć i przyjąć model ekstremalnej polaryzacji badanej relacji. Przy takim ujęciu modelowym obserwujemy w historii 2 główne tendencje, które pozwalają przyjąć 2 główne przeciwstawne modele.

Pierwszy model to model zdecydowanej dominacji państwa nad społeczeństwem i jednostką. Taka relacja stanowi odbicie swoistego uniwersalizmu. Uniwersalizm zawsze wyraża dominację całości nad częścią (ogółu nad jednostką). Ta relacja państwa do społeczeństwa wyrażająca uniwersalizm władzy i władcy w przeciwieństwie do nowożytnego indywidualizmu wyrażała dominację państwa nad jednostką we wszelkich płaszczyznach życia. Ten pogląd był przeciwieństwem późniejszego drugiego modelu czasów nowożytnych stanowiącego już odbicie indywidualizmu kiedy to zaczął rodzić się model przewagi społeczeństwa nad państwem. Model pierwszy dominował przede wszystkim w najdawniejszych państwach starożytnego wschodu jak i w nieco złagodzonej postaci z nieznacznymi wyłomami na rzecz antycznej demokracji w kręgu kultury helleńskiej, rzymskiej, a później w europejskim średniowieczu.

Model pierwszy zaczął być przełamywany na rzecz modelu drugiego, dominacji społeczeństwa nad państwem dopiero w czasach nowożytnych w sposób wyraźny od końca XVIII w. w Europie Zachodniej. Na kształtowanie się tego modelu wpłynęły pewne czynniki, instytucje polityczno - ustrojowe. Rozwój zasady równości wobec prawa, powstanie nowożytnego parlamentaryzmu, nowożytnych partii politycznych, ugruntowanie się zasady trójpodziału władzy, wstępnie zasada ograniczenia uprawnień państwa konstytucją i ustawami. Model ten propagował postawy indywidualizmu związanego z powstaniem ustroju liberalno - demokratycznego. W czasach nowożytnych w okresie ponad 200 lat kształtowania się kapitalizmu występowały, więc obok dawnych arystokratycznych zwyczajów politycznych coraz częściej nowe instytucje, tendencje przezwyciężające dominację państwa nad jednostką w kierunku kontroli i dominacji społeczeństwa nad państwem. Proces ten trwał od końca XVIII w. do I Wojny Światowej. Wiek XX jest wiekiem niezwykle skomplikowanym. W jego pierwszej połowie w okresie międzywojennym nastąpił w części państw europejskich regres w kierunku próby przywrócenia poprzedniego modelu dominacji państwa nad jednostką i społeczeństwem. Było to zjawisko dość nieoczekiwane. W części Europy nastąpił nawrót do swoistej odmiany uniwersalizmu w skrajnej postaci do totalitaryzmu, który przywracał dominację państwa nad społeczeństwem. Zapoczątkowane jeszcze w państwach Europy Wschodniej przez Rewolucję Październikową. Nie tylko w Europie Wschodniej ale i zachodniej stosunkowo wcześnie już w latach dwudziestych we Włoszech powstała zachodnia odmiana totalitaryzmu - faszyzm we Włoszech i nazizm w Niemczech. Wszystkie odmiany totalitaryzmu, które się między sobą znacznie różniły miały jednak wspólną cechę, odrzucały faktycznie bądź ideologicznie demokracje i inne instrumenty nowoczesnej kontroli państwa przez społeczeństwo. Te modele, które usiłowały przywrócić dominację państwa nad społeczeństwem nie tolerowały pluralizmu politycznego, opozycji, systemów wielopartyjnych oraz innych instrumentów umożliwiających legalną zmianę rządzących. Okres tego regresu jednak minął, państwo totalitarne w tej chwili jest w odwrocie, a nawet w zaniku. Totalitaryzm nie był jednakowy, miał charakter stopniowalny, występował w różnych postaciach. Były państwa, w których występowały tylko jego elementy (postać złagodzona) bądź wręcz postacie nie totalitarne (państwa autorytarne). Były też postacie w pełni wykształconego totalitaryzmu. Modelowy totalitaryzm, pełne państwo totalitarne to takie które stworzyło system organizacji państwa polegający na stałej ingerencji państwa we wszystkie dziedziny życia przy braku oddolnej kontroli społeczeństwa i przy istnieniu silnie rozbudowanego aparatu przymusu ( tajna policja, silna centralizacja władzy). Koniec XX w większości rozwiniętych państw jawi się w świecie jako kolejne zwycięstwo w relacji państwo, a społeczeństwo modelu dominacji społeczeństwa nad państwem, modelu liberalno - demokratycznego, modelu kontroli dominacji społeczeństwa nad państwem, połączenie władzy rządowej z samorządową, charakterystyczne procesy decentralizacji władzy w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych (międzynarodowe prawo publiczne)

Współczesne państwa demokratyczne rozwijając prawa człowieka dążą do tworzenia państwa i społeczeństwa nie tylko prawnego (prawo jako regulator działania państwa i obywateli). Mamy dążenie przede wszystkim do utworzenia społeczeństwa i państwa obywatelskiego. Państwo obywatelskie jest czymś większym niż tylko państwo demokratyczne.

Przyjmujemy tezę, że państwo obywatelskie wymaga najpierw wykształcenia społeczeństwa obywatelskiego, że państwo obywatelskie nie może działać bez społeczeństwa obywatelskiego. Jeżeli przyjmujemy tezę o państwie i społeczeństwie obywatelskim jako o optymalnej odmianie państwa demokratycznego to warto sobie uświadomić, ze ten rodzaj współczesnego państwa ze swej natury przeciwstawny jest wszelkim potencjalnym możliwościom pojawienia się ponownie jakiegoś współczesnego państwa totalitarnego. Jak poucza historia potencjalnych zagrożeń tego rodzaju ze strony skrajnych ruchów o obliczu totalitarnym nie należy nigdy lekceważyć. Zjawisko neofaszyzmu nie zostało do końca pokonane, istnieje w Europie część ruchów neonazistowskich.

Państwo obywatelskie można określić jako państwo będące organizacją społeczeństwa obywatelskiego. Społeczeństwo obywatelskie jest więc przesłanką istnienia państwa obywatelskiego. Natomiast społeczeństwo obywatelskie jako przesłanka do stworzenia państwa i działania państwa obywatelskiego to najkrócej taki rodzaj taki rodzaj społeczeństwa państwowo zorganizowanego, które wykazuje silną, odpowiednią aktywność w szeroko rozumianej sferze publicznej. Członkowie społeczeństwa obywatelskiego mogą mieć oczywiście jako członkowie społeczeństwa i państwa demokratycznego również rozbieżne interesy ale mają także i powinni mieć na gruncie konstytucyjnym (gruncie podstawowych wartości) poczucie interesu, dobra wspólnego, którego realizacja wymaga zawsze największych kompromisów i uzgodnień między niejednokrotnie sprzecznymi interesami różnych grup społecznych. Z natury swej państwo obywatelskie nie może istnieć bez pluralizmu politycznego. Jest to państwo działające w warunkach systemu wielu partii z których część w zależności od poparcia społecznego sprawuje władzę prze określony czas, a inna w tym czasie jest w opozycji. Taki kadencyjny system sprawowania władzy państwowej umożliwia właśnie kontrolę społeczeństwa nad państwem, może także nadać członom tej relacji państwo, a społeczeństwo nowy historyczny sens, zakładając współdziałanie obu tych członów, a nie ich skrajne przeciwstawianie jak to dotychczas w historii niejednokrotnie bywało.

Ad₈ Niektóre kategorie szczególnie przydatne dla poznania państwa i jego problematyki

Kategorie terminologiczne.

Sam termin państwo, samo słowo w rozumieniu takim jakim Europa operuje od XVI w. od czasu sformułowania przez Machiavellego słowa „estato” państwo. Ten termin funkcjonujący od tego czasu jeśli chodzi o język polski można rozumieć w kilu sensach:

1. jako państwo w ogóle czyli państwo jako takie

2. jako państwo konkretne np. państwo Polskie czy państwo X czy państwo z danego okresu istniejącego kiedyś historycznie lub współcześnie

3. jako państwo używane z przymiotnikiem (państwo totalitarne, autorytarne, demokratyczne) oznacza rodzaj państwa, czyli typ państwa, można mówić o formie państwa (np. państwo jednolite, federalne, związkowe)

Termin najbardziej ogólny dotyczący państwa jest jeszcze jeden (dotychczas nie wspomniany), najbardziej abstrakcyjny - państwowość.

Państwowość oznacza zespół cech właściwych każdemu państwu (cechy najbardziej trwałe, istotne wspólne dla danego typu, formy państwa)

Każde państwo, które istnieje i działa odbija jakieś najistotniejsze właściwe mu cechy. W każdym państwie przejawia się państwowość.

Klasyfikacja państw. Za podstawową jednostkę klasyfikacyjną państw, które występowały w historii można uznać pojęcie typu państwa (podstawowa jednostka klasyfikacyjna państw występujących w historii). Za pomocniczą jednostkę klasyfikacyjną możemy uznać pojęcie formy państwa.

Np. państwo typu feudalnego występowało w formie monarchii lennej, absolutnej itd., państwo kapitalistyczne występowało w różnych formach monarchii potem pojawiła się forma republikańska.

Wyróżniając typy państwa nie na typach idealnych a na typach empirycznych tj. typach opartych o rzeczywisty materiał obserwacyjny z historii rzeczywistych państw jakie kiedykolwiek istniały i istnieją można przyjąć tezę, że typ państwa wyznaczają podobne stosunki społeczno - ekonomiczne i podobne stosunki polityczno - prawne i one wymuszają w konsekwencji podobny status publiczny i prawny członków zorganizowanego państwowo społeczeństwa.

np. skrajnie nierówny status polityczny i prawny członków państwowo zorganizowanego społeczeństwa w systemie niewolniczym państw starożytnego Wschodu, Grecji czy Rzymu składał się na typ państwa niewolniczego gdzie nie wszyscy ludzie byli podmiotami prawa, część była traktowana jako przedmiot. Mniej skrajny ale także zdecydowanie nierówny status polityczny i prawny charakteryzował państwa w systemie feudalnym, który wytworzył typ państwa feudalnego w średniowieczu w Europie z charakterystyczną początkowo formą tego państwa monarchią feudalną.

Z kolei dążenie do wyrównania przynajmniej formalnego statusu politycznego i prawnego członków państwowo zorganizowanego społeczeństwa charakteryzował i charakteryzuje typ państwa kapitalistycznego, który również różnie wyglądał w różnych okresach. Od początku kształtowania się państwa kapitalistycznego okresu liberalno - demokratycznego do czasów współczesnych nastąpiła w tym typie państwa głęboka ewolucja jeszcze nie zakończona w kierunku optymalnego wyrównania statusu politycznego i prawnego jednostki w postaci zwłaszcza dziś kształtujących się praw człowieka.

Natomiast swoistym eksperymentem w XX w. w swych założeniach teoretycznych był socjalizm, który miał iść dalej niż kapitalizm w wyrównywaniu statusu politycznego i prawnego jednostki. W praktyce nie zdołał wprowadzić swych założeń dopuszczając niejednokrotnie do wypaczeń.

Jeśli przyjąć, że stosunki społeczno - ekonomiczne obok stosunków polityczno - prawnych mają podstawowe znaczenie dla wydzielenia typów państwa to kierując się tymi przesłankami możemy przyjąć następujące określenie typu państwa, a ściślej historycznego typu państwa.

Historyczny typ państwa to jednostka klasyfikacyjna państwa w ujęciu historycznym wyróżnioną przez zespół istotnych cech charakteryzujących państwo ze względu na ich związek z określonym układem stosunków społeczno - ekonomicznych i polityczno - prawnych, które dane państwo umacnia i ochrania.

Forma państwa wiąże się głównie z ustrojem danego państwa, a więc nie z tak istotnymi podstawowymi przesłankami jakościowymi i treściowymi jakimi cechuje się typ państwa. Dokładniej na pojęcie formy państwa składają się 3 elementy:

1. Tzw. forma rządów czyli ogól organów naczelnych państwa i stosunki między nimi (budowa, struktura, ustrój)

2. Tzw. reżim polityczny czyli ogół metod jakimi posługuje się władza sprawując władzę w stosunkach z ludnością (np. reżimy demokratyczne, niedemokratyczne, a także pośrednie czyli hybrydalne)

3. Ustrój terytorialno - administracyjny państwa (państwa rozczłonkowane na jednostki terytorialne: bardziej rozczłonkowane to państwa federacyjne i państwa bardziej jednolite, czyli państwa unitarne)

Można powiedzieć, że ustrój terytorialny państwa czyli jego rozczłonkowanie na jednostki terytorialne służące wykonywaniu funkcji publicznych ma znaczenie decydujące w tym trzecim elemencie. Z punktu widzenia tego elementu formy państwa dzielą się na jednolite (unitarne) i federalne. Z reguły konstytucje powiadają jakie państwo ma z tego punktu widzenia charakter (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w Art. 3. stanowi „Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym”).

Uwzględniając te elementy formę państwa możemy określić w sposób następujący:

Forma państwa to budowa organów władzy państwowej, środki i metody sprawowania tej władzy oraz terytorialno - administracyjny ustrój państwa.

Historia wykształciła wiele form państwa z punktu widzenia pierwszego elementu (monarchie, republiki) także z punktu widzenia reżimu (demokratyczne, niedemokratyczne) i ustroju administracyjno - terytorialnego.

Klasyfikacji podlegają także organy państwowe. Organy państwowe składają się na aparat państwowy całokształt organów państwowych tworzy aparat państwowy, który realizuje określone funkcje państwa.

Organ państwowy to jednostka lub zespół osób wyposażonych w określone kompetencje, których działanie jest uważane za działanie państwa. Jest to zawsze wydzielona część aparatu państwowego mająca odpowiednie kompetencje i środki. Trzeba zwrócić uwagę na szczególne rozróżnienie klasyfikacji organów państwowych z punktu widzenia dogmatycznego i teoretycznego. Dla teorii prawa większe znaczenie ma klasyfikacja teoretyczna. Klasyfikacja dogmatyczna jest zmienna znajdujemy w każdej obowiązującej w danym państwie konstytucji. Konstytucja jako prawo obowiązujące odpowiednio dzieli i omawia organy. Polska konstytucja poszczególnym organom poświęca poszczególne rozdziały. Są także organy państwowe, które nie mają podstawy konstytucyjnej, a jedynie podstawę ustawową (np. policja). Dla podstawowych organów państwowych zasadnicze znaczenie ma klasyfikacja konstytucyjna (dogmatyczna).

Natomiast klasyfikacją najbardziej trwałą jest klasyfikacja teoretyczna, która w oparciu o doświadczenie całej historii różnych typów i form państw różnych epok ma znaczenie nieprzemijające i oparta jest o pewne trwałe kryteria. Niezależnie od typu czy formy państwa w teoretycznej klasyfikacji wyróżniamy zawsze kryterium morfologiczne (sposobu budowy organów państwowych). Niezależnie od typu i ustroju występują organy jednoosobowe, kolegialne, wieloosobowe, występują organy o czasie trwania określonym lub nieokreślonym, występuje sposób powoływania. Można dzielić także wszystkie organy według ich kompetencji, w ich wzajemnym stosunku do siebie.

Geneza państwa.

Na temat genezy państwa są głoszone różne poglądy. Z tych najdawniejszych poglądów na pochodzenie państwa poglądy Arystotelesa, który państwo wyłonił od wcześniejszych mniejszych wspólnot społecznych (była to pewna idea racjonalna).

Poglądy nowożytne były poprzedzone poglądami średniowiecznymi i istniał nawet pewien konflikt między tymi poglądami. Korzenie średniowiecznych poglądów na pochodzenie państwa zdominowane były przez doktryny teologiczne (św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu). Obaj ci doktorzy kościoła istotę państwa i władzy wywodzili z istoty boskiej, a więc przypisywali im charakter ponadnaturalny. Dopuszczali tylko to, że tylko konkretna postać władzy pochodzi od człowieka natomiast istota władzy pochodzi od istoty najwyższej. Te poglądy zdominowały średniowiecze chociaż obok nich powstawała później doktryna patriarchalna Roberta Filmera z XVII w., która powstanie państwa wywodziła z rodziny. Drugą doktryną jeszcze później sformułowaną ale mającą ściśle średniowieczne korzenie była doktryna patrymonialna Hallera (szwajcarski myśliciel) twierdząca, że u źródeł powstania władzy państwowej leży własność (patrimonium). Główna doktryna średniowiecza, teologiczna była dominująca do XVII w. W XVIII w. została natomiast sformułowana doktryna dominująca w czasach nowożytnych. Była to teoria umowy społecznej. Występowała ona w różnych wariantach. Zrodziła się w okresie oświecenia związana była z takimi nazwiskami jak J.J.Rousseau, Locke. Ta teoria uważała państwo za wynik zawartej kiedyś w odległych niewiadomych bliżej czasach aktu między społeczeństwem, a władcą. Mówiono że najpierw powstało zrzeszenie samego społeczeństwa (pactum unionis), a później nastąpiła druga faza umowy społecznej umowa o podporządkowaniu społeczeństwa władcy (pactum subiectionis). Ta teoria przyjmowała hipotezę, że okres przedpaństwowy był okresem społeczeństwa pierwotnego ale były bardzo zróżnicowane poglądy czym to społeczeństwo pierwotne było. Jedni uważali, że społeczeństwo pierwotne było erą szczęśliwości, a inni że erą chaosu. J.J.Rousseau przyjmował, ze człowiek z natury jest dobry zaś np. Hobbes przyjmował, że człowiek z natury jest zły, społeczeństwo pierwotne byłą erą chaosu, wojny wszystkich ze wszystkimi (Bellum omnium contra omnes.). Dopiero umowa społeczna wprowadziła w ten chaos (zwłaszcza pactum subiectionis) jakiś porządek. Ówcześni myśliciele nie mogli jednak nigdy dowieść, że taka umowa społeczna miała kiedyś rzeczywiście miejsce i była faktem historycznym. Dlatego większość myślicieli opowiadających się za wyjaśnieniem początków państwa teorią umowy społecznej przyjmowała, że była to tylko hipoteza. Ta racjonalna hipoteza przeciwstawiała się doktrynie teologicznej dominującej w średniowieczu uważała , że państwo jest dziełem rąk ludzkich, a nie istoty Boskiej nie jest wynikiem działania sił nadprzyrodzonych tylko sił ludzkich. Wszystkie te teorie średniowieczne i czasów nowożytnych do XVIII w. były raczej teoriami nie wyjaśniającymi rzeczywiście powstanie państwa, a uzasadniającymi to powstanie. Nie było teorii wyjaśniających bo nie było badań empirycznych nad społeczeństwem pierwotnym. Pierwsze badania nad społeczeństwem pierwotnym zapoczątkowano dopiero w XIX w., a więc te teorie uzasadniające ustąpiły w jakiejś mierze teoriom, które oparły się w jakiejś mierze o fakty empiryczne, a nie uzasadnienia ideologiczne. Naukowe badania faktów historycznych, a raczej prehistorycznych dotyczących społeczeństw pierwotnych kiedy powstały takie nauki jak prehistoria, archeologia, dochodziły do wniosków, że okres istnienia społeczeństw nie zorganizowanych państwowo był o wiele dłuższy niż okres istnienia społeczeństw państwowo zorganizowanych. W XIX w. istniały jeszcze obszary, na których istniały jeszcze relikty dawnych społeczeństw pierwotnych, które nigdy nie znały państwa np. istniały rody indiańskie, Aborygeni w Australii, które można było badać. Takie badania zaczęto przeprowadzać. Te rody indiańskie były przedmiotem badań przede wszystkim etnografa amerykańskiego L.H. Morgana. W XIX w. zaczęły powstawać teorie oparte o badania empiryczne. Z tymi teoriami konkurowały inne teorie, które częściowo miały jakieś dowody historyczne, a w gruncie rzeczy były także wymyślane, w dużej mierze były spekulatywne. W XIX w. powstały właściwie 2 najpoważniejsze teorie konkurujące ze sobą: podboju i procesu rozwarstwienia klasowego (wykorzystująca badania nad plemionami i rodami). Teorie podboju usiłowały wyjaśnić powstanie państw w zastosowaniu przemocy z zewnątrz jednych grup społecznych silniejszych w stosunku do drugich grup społecznych słabszych i w wyniku starcia się słabszych z silniejszymi silniejsi przejęli władzę, a ci słabsi stali się poddanymi. Teorie podboju w XIX w. głosił przede wszystkim Duhring (myśliciel niemiecki). Istotą teorii podboju było to, że usiłowano tą teorie w różnych wariantach występująca wytłumaczyć państwo czynnikiem zewnętrznym, podbojem i stąd powstawały państwa o nierównym statusie społecznym. Szczególnie modny w swoim czasie rasowy wariant teorii podboju, który głosił austriacki uczony pochodzenia polskiego Ludwik Gumplowicz („Der Rassenkampf”). Czynnikowi rasowemu przypisywał znaczenie decydujące w historii odmienne rasowo plemiona w wyniku walki miały dawać początek państwom, w którym panowanie uzyskiwały plemiona zwycięskie. Swego czasu modna była zdezawuowana dzisiaj przez rzeczywiste badania historyczne tzw. teoria normalistyczna (popularna w Niemczech i carskiej Rosji), która usiłowała wytłumaczyć powstanie części państw słowiańskich w Europie jako wynik podbicia plemion słowiańskich przez Normanów. Były to koncepcje w dużej mierze także spekulatywne oparte w znacznej mierze na niedostatecznych dowodach historycznych. Konkurująca teorią, dla XIX-wiecznych teorii podboju, usiłującą wyjaśnić powstanie państwa jako takiego, powstanie państwa w ogóle była teoria procesu rozwarstwienia klasowego F. Engelsa, myśliciela i działacza politycznego, który swoje poglądy o pochodzeniu państwa wyjaśnił w dziele „O pochodzeniu rodziny, własności prywatnej i państwa” z 1884 r. (przetłumaczona na polski w 1885 r.). Engels polemizując zwłaszcza z teoriami podboju Duhringa (w „Ántyduhringu”) stwierdził, że nie czynnik zewnętrzny mógł zadecydować o powstaniu państwa w ogóle tylko czynnik wewnętrzny, odpowiednie procesy wewnętrzne społeczeństwa zadecydowały, że w pewnym etapie rozwoju społeczeństwa państwo musiało powstać. Engels w swojej pracy „O pochodzeniu rodziny, własności prywatnej i państwa” oparł się o badania mu współczesne na temat społeczeństw pierwotnych w szczególności wykorzystał badania etnografa L.H. Morgana, który napisał w latach 70. XIX w. główne swoje dzieło na temat społeczeństw pierwotnych. Wykorzystał w swoich badaniach obserwację uczestniczącą, były przyjęty przez Indian (Irokezów) do ich plemienia, był członkiem ich rodu i dokładnie odtworzył jak wyglądały społeczeństwa pierwotne w tej postaci. Pokazał że w społeczeństwach pierwotnych nie było czynników, które by wymusiły powstanie państwa te społeczeństwa nigdy do powstania państwa nie doszły. Engels przyjął za Morganem tezę, że społeczeństwo zorganizowane w państwo poprzedzone było długim okresem społeczeństw pierwotnych, które państwa nie znały, którym wystarczały struktury rodowe, a następnie struktury rodowo - plemienne. W swej pracy Engels stara się udowodnić, że swoją dalszą tezę, że państwo pojawia się dopiero wówczas gdy wraz ze wzrostem wydajności pracy (człowiek buduje narzędzia, których nie znały społeczeństwa pierwotne), z wielkimi społecznymi podziałami pracy (pojawiają się nowe zawody) kształtuje się z czasem własność prywatna (czego nie znały społeczeństwa pierwotne, które miały charakter egalitarny). Społeczeństwo staje się nierówne, wyodrębniają się jego poszczególne klasy. Powstanie sprzeczności klasowych wymaga już nowej organizacji dla nierównego ekonomicznie społeczeństwa i tą nową organizacją staje się państwo i władza państwowa. W miejsce wzajemnych więzi krwi wchodzi więź terytorialna, powstają odrębne grupy rządzących.

Teorie XX w. nie wniosły zbyt wiele nowego do omawianej materii wobec niedostatecznego rozwoju badań nad społeczeństwem pierwotnym (badania są coraz bardziej kosztowne, coraz mniej przedmiotu do badań na świecie). W XX w. powstały bardzo zindywidualizowane teorie głównie o charakterze socjologicznym i psychologicznym opierające się na pewnych pomysłach i spekulacjach. Do socjologicznych teorii należy przede wszystkim zaliczyć solidarystyczna teorię Leona Duguit'a, który genezę państwa wywodzi ze społecznych podziałów pracy. Te różne społeczne podziały pracy w pewnym momencie wytworzyły też podział na rządzących i rządzonych. Jego teza była inspirowana przez klasyka socjologii francuskiej Durkheim'a. Wariantem teorii socjologicznej była też wcześniejsza teoria organiczna, która proponuje przenoszenie z biologii pojęć organicznych do badania zjawiska państwa i społeczeństwa. Według teorii organicznej poszczególne grupy społeczne mają spełniać rolę podobną jaką spełniają organy w organizmach biologicznych. Państwo jest jednym z takich koniecznych organów społecznych. Teorię tą głosili H. Spencer, A. Comte i O. Gierke.

Powstawały także różne teorie psychologiczne m.in. L. Petrażyckiego, które usiłowały wyjaśnić pochodzenie władzy państwowej rodzajem przeżyć psychicznych, których wynikiem miała być świadomość konieczności zachowania się przez członków społeczeństwa w określony sposób. Bardzo wyraźnie władzę państwową wyprowadza z uznania przez społeczeństwo socjolog niemiecki Max Weber. Był twórcą teorii akceptacji i usiłował wyjaśnić powstanie władzy państwowej odpowiednimi motywami akceptowania jej przez społeczeństwo. Wyróżnił 3 zasadnicze motywy akceptacji władzy przez społeczeństwo: charyzmatyczny, tradycjonalistyczny i racjonalistyczny. Najstarsze typy władzy akceptowane były motywem charyzmatycznym. U podstaw najstarszego typu uznania władzy państwowej leżały przesłanki charyzmy, społeczeństwo uznawało władzę ze względu na przypisywanie władcom cech nadprzyrodzonych. Potem pojawił się motyw tradycjonalistyczny, społeczeństwo akceptowało władzę, rządzących, gdyż przemawiały za nimi przeszłość i tradycja. Nowsze typy władzy i państwa powstawały z motywów racjonalistycznych u podstaw tego rodzaju uznania władzy przez społeczeństwo leży akceptacja oparta o argumenty rozumowe.

Temat genezy instytucji państwa jest tematem ciągle otwartym, istnieje tu dużo poglądów tylko część z nich ma podstawy w badaniach empirycznych jednak znaczna część tych poglądów ma z reguły charakter dociekań abstrakcyjnych w postaci hipotez a dawniej wynikały z przyczyn ideologicznych. Samo zagadnienie pochodzenia państwa pozostaje więc nadal otwarte zarówno dla dalszych badań empirycznych jak i tworzenia nowych hipotez.

Możemy stwierdzić, że państwo, co dowodnie wykazuje historia, od początku swego kształtowania się podlega ciągle znaczącym przemianom. Tezę o przemianach państwa należy jednak uzupełnić tezą, że mimo przemian istnieją pewne trwałe elementy, których wyróżnić w zależności od spojrzenia wiele. Wyróżnimy 2 elementy najtrwalsze:

1. Jest to ciągle organizacja przymusowa.

Z tą cechą wiąże się monopol państwa na stosowanie przymusu. W państwach współczesnych, praworządnych jest to zawsze przymus legalny, stosowany na podstawie i ramach prawa. Jest rzeczą charakterystyczną dla państw współczesnych w związku z przymusem stosowanym wewnątrz państwa istnienie różnych organów wykonawczych państwa (policja, więziennictwo), pomocniczych mogących stosować siłę. W związku ze stosowaniem siły w stosunkach zewnętrznych z innymi państwami istnienie armii. Stosowanie siły czy to na zewnątrz czy wewnątrz w państwie współczesnym, demokratycznym jest środkiem ostatecznym.

2. Jest jedyną organizacją globalną, w której obowiązuje powszechny system norm, czyli prawo.

Państwo ma wyłączność na tworzenie prawa i stoi na straży jego przestrzegania.

Kultura prawna - zespół trwałych cech systemów prawnych charakteryzujących określone miejsce i czas ich powstawania. Na kultury prawne danych państw zawsze wywierał w historii wpływ czynnik narodowy. Dziś obok czynnika narodowego wywiera także wpływ czynnik globalny, światowy.

Polska kultura prawna mieści się w europejskiej kontynentalnej kulturze prawnej nawiązującej historycznie do prawa rzymskiego. Jej istotną cecha jest to, że obowiązuje prawo stanowione. Kultura europejska coraz bardziej styka się dziś z procesem globalnym. Pojawiają się procesy zarówno regionalizacji jak i globalizacji przełamujące różnice między systemami prawnymi poszczególnych regionów świata. Granice wzajemnego przenikania się dotyczą sfery globalnej. Ten współczesny proces polega mimo istnienia nadal pluralizmu narodowych kultur prawnych swoistym stopniowym umiędzynaradawianiu wartości i zasad prawa. Ten zarazem regionalny jak i globalny proces powoduje wzajemne przenikanie kultur prawnych (w skali globalnej i regionalnej).

WYKŁAD VIII - 29 listopada 2002 r.

O POJMOWANIU PRAWA

1. Różne znaczenie terminu i pojęcia prawo w jęz. polskim

2. Geneza i społeczna istota prawa w znaczeniu jurydycznym

3. Ogólna definicja prawa (pojmowanego w znaczeniu przedmiotowym jako prawo danego państwa)

Ad₁ Różne znaczenie terminu i pojęcia prawo w jęz. polskim

Termin (w jęz. nauki) - dany wyraz np. prawo lub połączenie dwuwyrazowe np. prawo podmiotowe o specjalnie, konwencjonalnie ustalonym znaczeniu.

Pojęcie - myślowe odzwierciedlenie w postaci całościowej nazwy istotnych cech, myślowy odpowiednik nazwy.

Teza:

Znaczenie i sens wyrazu „prawo” w jęz. polskim jest szczególnie niejednoznaczny. Tak samo mówimy w znaczeniu empirycznym (w przyrodoznawstwie - prawa przyrody, prawa nauk przyrodniczych) i jurydycznym

Prawo - normy o określonych cechach stanowionych i uznanych przez państwo.

Prawo:

• ogół norm postępowania stanowionych i uznanych przez państwo

• część norm lub jedna norma, która mieści się w jednym akcie normatywnym, który też jest prawem

Uprawnienia jednostki to prawo podmiotowe.

Człowiek wobec zjawisk go otaczających przyjmuje postawę poznawczą bądź wartościującą. Z prawami empirycznymi wiąże się zawsze postawa poznawcza, z prawami jurydycznymi wiąże się zawsze postawa wartościująca.

Ad₂ Geneza i społeczna istota prawa w znaczeniu jurydycznym

Staniemy na stanowisku ewolucyjnej genezy państwa. Staniemy na stanowisku odrzucającym dość rozpowszechnioną w literaturze tezę i zasadę ubi societas ibi ius („Gdzie społeczeństwo tam prawo”). Taka zasada wiążąca prawo z każdym społeczeństwem i z każdą fazą jego rozwoju w istocie to prawo uwieczniało, a nie jest to zjawisko wieczne. Przyjmiemy tezę o ewolucyjnej genezie prawa wiążąc je z ewolucją kultury ludzkiej od społeczeństw pierwotnych z do społeczeństw bardziej rozwiniętych. Prawo kształtowało się stopniowo. Można przyjąć pogląd iż już społeczeństwom pierwotnym musiały towarzyszyć jakieś reguły współżycia społecznego. Takim wspólnotom pierwotnym np. na szczeblu ustroju rodowo - plemiennego wystarczały zwyczaje rodowe i plemienne i kształtujące się na ich podstawie jakieś elementy, rodzaje norm. Prawo w naszym mniej więcej rozumieniu jako zespół reguł postępowania doprecyzowanych i z reguły już pisanych, początkowo mogły to być spisane zwyczaje w postaci norm opatrzonych w sankcje plemienne powstaje nieco później wraz z rozpadem ustrojów rodowo - plemiennych i powstaniem państwa i jego wyodrębnionego od reszty społeczeństwa aparatu. Powstanie państwa jako organizacji powszechnej, globalnej ma istotne znaczenie dla powstania prawa rozumianego jako zbiór reguł postępowania gwarantowanych i zorganizowanych przez państwo. Samo państwo musiało mieć kluczowe znaczenie dla przekształcenia się norm rodowo - plemiennych w normy państwowe. Prawo które powstało na miejsce lub czasowo nawet obok norm rodowo -plemiennych zaczyna wyrażać stopniowo wolę państwa jako organizacji powszechnej, uniwersalnej ale nie od razu narodowej z uwagi na istniejące wiele wieków rozwarstwienie klasowo - stanowe. Przez całą starożytność, świat antyczny i w okresie średniowiecza (feudalizmu) państwo i prawo znajduję się na orbicie rozwarstwienia klasowo - stanowego społeczeństwa powodującego nierówne, niejednakowe traktowanie różnych grup społecznych przez prawo i państwo. Poszczególni członkowie społeczeństwa w swoim czasie nie są równi wobec norm przez władzę stanowionych. Wyraźnie występuje zjawisko prawa nierównego natomiast zasada równości wobec prawa rodzi się stopniowo od końca XVIII w. (Rewolucja Francuska) ale dopiero XIX i XX w. coraz pełniej ją realizują zarówno w sferze prywatnej jak i publicznej. W miarę utrwalania się tej zasady nowożytne prawo nabiera z czasem tak jak i państwo coraz pełniej charakteru ogólnospołecznego jak i ogólnonarodowego. Z reguły taki charakter posiadają prawa państw współczesnych. We współczesnych państwach demokratycznych prawo obowiązujące wymaga oceny i wartości z reguły akceptowanych przy pomocy mechanizmów demokracji pośredniej przynajmniej przez większość parlamentarną, która wyposażona w odpowiednie kompetencje dane prawo ustanawia. Ustanowione prawo jest można powiedzieć nosicielem tych wartości i pełni równocześnie wobec nich funkcję ochroną. Tę funkcję ochroną obok konstytucji wyrażają przede wszystkim ustawowe przepisy prawne zawarte w aktach prawnych poszczególnych gałęzi prawa np. prawo karne chroni wartości życia, zdrowia. Tę funkcję ochronną wyrażają także poszczególne instytucje z prawem związane, z danymi gałęziami prawa.

Instytucja prawna to zespół przepisów prawnych, które realizują doniosłe stosunki społeczne w ramach danych gałęzi prawa (np. małżeństwo w prawie rodzinnym czy własność w prawie cywilnym, wywłaszczenia w prawie administracyjnym)

Generalnie jak poucza nas historia prawo umacniało i chronił stosunki społeczne i wartości odpowiadające siłom społecznym i politycznym dominującym w danym czasie w danej epoce. Siły politycznie dominujące w sprawowaniu władzy pokrywały się z reguły z siłami dominującymi ekonomicznie. W miarę jak w toku historycznego procesu prawo wraz państwem przekształcało się w kierunku państwa i prawa demokratycznego w coraz większym stopniu chroniło i umacniało interesy ogólnonarodowe, uwzględniając interesy poszczególnych grup społecznych.

Natomiast co do istoty samego prawa powstało od wieków wiele spornych poglądów i doktryn. Sposoby pojmowania praw niejednokrotnie bardzo odległe od praktyki zawdzięczamy różnym założeniom teoretyczno - poznawczym branym z różnych systemów.

We wstępie do prawoznawstwa skupimy się na istocie prawa obowiązującego traktowanego jako zespoły norm postępowania o określonych cechach i tworzonego przez poszczególne państwa. W państwa a przede wszystkim w państwie współczesnym (zwłaszcza w Europie) pomijając niewielki zakres funkcjonowania prawa zwyczajowego prawem obowiązującym na naszym kontynencie są z reguły normy przez państwo stanowione i w niewielkim zakresie normy przez państwo uznane. Całokształt prawa obowiązującego w danym państwie to prawo przedmiotowe.

Ad₃ Ogólna definicja prawa w znaczeniu prawa przedmiotowego stanowionego przez dane państwo

Takie pojęcie jest postacią prawa najbardziej sprawdzalną, pochodzącą od jednego państwa od jednej władzy państwowej i obowiązującego w danym czasie i miejscu na terytorium danego państwa. Tylko prawo tak pojmowane da się względnie jednoznacznie określić. Przyjmujemy bowiem tezę, że nie istnieje prawo w ogól, rzeczywiste prawo nie istnieje. Istnieje, a ściślej obowiązuje tylko prawo danego państwa w danym miejscu i w danym czasie ze względu na cechę suwerenności państwa. Musimy uwzględnić kilka cech prawa tak rozumianego. Z reguły na terytorium danego państwa społeczeństwa przez to państwo objętego funkcjonuje pewna ilość norm społecznych tj. norm postępowania obejmujących stosunki między określonymi podmiotami. Funkcjonują więc obok siebie no. normy postępowania moralne, zwyczajowe, statutowe ale najsilniejsze spośród tych funkcjonujących norm są normy prawne pochodzące od najsilniejszej organizacji państwa. Normy pochodzące od grup zorganizowanych muszą powstawać w rezultacie działań podmiotów, które je tworzą nadając im moc obowiązującą. Tworzenie i nadawanie mocy obowiązującej te 2 warunki pozwalają w pierwszym rzędzie odróżnić normy prawne od innych norm społecznych. Normy prawne spośród innych norm można wyróżnić przede wszystkim na podstawie ustalenia kto i jaki warunek je tworzy oraz kto i jaki warunek nadaje im moc. Normami prawnymi zawartymi w przepisach prawnych są tylko te normy, które powstają w wyniku prawotwórczej działalności państwa, które dzięki tej działalności uzyskują moc obowiązującą w państwie. Fakt tworzenia --> [Author:Tomasz] jest jednocześnie faktem nadania mocy obowiązującej tym normom. Jest to pierwsza cecha wyróżniająca normy prawne od innych norm społecznych. Państwo może nadać moc obowiązywania swoim normom w 2 postaciach: stanowienia lub uznania.

Stanowienie: np. stanowienie ustawy przez parlament. Stanowienie jest czynnością konwencjonalną kompetentnego organu państwa poprzez którą organ ów żąda aby normy o ukształtowanej przez niego treści były realizowane. Stanowienie jest więc aktem kreującym normę prawną.

Uznanie np. decyzja odpowiedniego organu państwa przykładowo sądu uznając dotychczasową funkcjonującą normę zwyczajową w jakiejś dziedzinie za prawnie obowiązującą to taka decyzja będzie postacią uznania.

Uznanie normy zwyczajowej za prawnie obowiązująca nie jest czynnością kreującą, a jedynie czynnością poprzez którą norma ta zostaje włączona do systemu obowiązujących norm prawnych więc uznanie ma więc charakter precedensu potwierdzającego.

Stanowienie jest postacią przeważającą współcześnie, a uznanie jest postacią spotykaną już nieczęsto.

Różnice między stanowieniem, a uznaniem

1. Kto prawo stanowi lub uznaje i w jaki sposób ?

Akt stanowienia wyznacza samą treść normy, a więc samą zasadę postępowania w określonych okolicznościach. Zdecydowana część norm prawnych to normy stanowione przez państwo i jego kompetentne organy mające kompetencje do działalności prawotwórczej.

Akt uznania w przeciwieństwie do aktu stanowienia nie wyznacza nie kreuje treści normy i zasada postępowania w określonych okolicznościach. Państwo nadaje w drodze uznania treści normy już istniejącej moc sankcji.

Istnieje jeszcze szczególna postać uznania zwana recepcją. Uznanie normy może łączyć się czasami z tzw. recepcją. Z recepcją mamy do czynienia wówczas gdy państwo nie mając własnych norm (np. Polska w chwili odzyskania niepodległości nie miała norm prawa morskiego to przyjęła czasowo normy niemieckiego prawa morskiego) przejmuje cudze normy (np. cudzego systemu karnego) włączając je do własnego systemu prawnego na czas określony bądź nieokreślony. Historia daje bardzo ciekawe przykłady recepcji. Taką wielką recepcją w Europie w średniowieczu była recepcja prawa rzymskiego jego elementów zwłaszcza w Niemczech już w końcu XV w. Recepcja od czasu do czasu zdarza się także w czasach współczesnych najbardziej znamienna była recepcja niemieckiego prawa karnego prze system prawny japoński.

2. Ze względu na adresata

Istotą każdej normy postępowania także normy prawnej jest to że zawiera wzór pożądanego postępowania, zachowania. Dla prawnika norma postępowania to norma wskazująca jak ktoś powinien postąpić w określonych warunkach w okolicznościach w normie wskazanych. Norma postępowania zawiera więc zawsze wzór postępowania dla określonego adresata. Powstaje więc pytanie w jaki sposób musi być określony adresat i jego zachowanie w normach prawnych. W systemie prawa europejskiego, kontynentalnego ukształtowanego na tradycji prawa rzymskiego, który jest systemem prawa ustawowego (ustawa odgrywa dominującą rolę) istotna jest kwesta określenia samego adresata. W tym systemie gdzie prawo ma z reguły charakter prawa stanowionego, którego normy prawne nastawione są na regulacje przyszłych zachowań, norma reguluje zachowania potencjalne, przyszłe, normy mają charakter prospektywny istotne ze względu na sposób określenia adresata jako podmiotu jak i sposób określenia zachowania w tej czynności

W odniesieniu do określenia adresata normy i sposobu jego zachowania stwierdzimy, ze normy prawne to takie normy czyli reguły postępowania, które ze względu na adresata tych norm mają charakter generalny, a nie indywidualny a ze względu na zachowania się mają charakter abstrakcyjny, a nie konkretny.

Generalny charakter norm prawnych oznacza, że adresat jest określony nazwą generalną. Adresat tych norm jest sformułowany generalnie, a nie indywidualnie. Oznacza to, że norma jest adresowana do dużej z reguły nieokreślonej ilości adresatów. Nazwy generalne są zawarte np. w Kodeksie karnym, finansowym zwracają się nie do adresatów indywidualnych a generalnych. nazwa generalna a więc nazwa rodzajowa, adresat jest określony rodzajowo np. Kodeks Drogowy zwraca się do każdego użytkownika drogi lub kierowców pojazdów to są określenia rodzajowe. Dopiero wyrok sądowy czy jakąś decyzja lub orzeczenie na podstawie tych norm generalnych i abstrakcyjnych formułuje indywidualnego adresata, indywidualną decyzję.

Rozpatrując nie samego adresata, a sposób jego zachowania się przewidziany w normie z reguły w jej dyspozycji dotykamy zagadnienia abstrakcyjnego charakteru norm prawnych. Abstrakcyjny charakter norm prawnych oznacza, że norma zakazuje lub nakazuje adresatowi generalnemu zachowania się rodzajowego, a więc zachowania się w określony sposób tzn. ilekroć zajdą okoliczności danego rodzaju, a więc z tego rodzaju pojmowania wynika, że normy abstrakcyjne wskazują zachowania powtarzalne. Przeciwieństwem normy abstrakcyjnej jest norma konkretna, która wskazuje adresatowi określonemu indywidualnie jednorazowe, a nie rodzajowe zachowanie się czyli podjęcie czynu konkretnego dokonanego w określonych okolicznościach, czynu niepowtarzalnego.

Z reguły norma generalna ma wielu adresatów ale mogą zachodzić wyjątki.

3. Zabezpieczenie i realizacja norm prawnych

Kto i w jakich sposób zabezpiecza realizację norm prawnych w przeciwieństwie do innych norm społecznych ?

Z tego punktu widzenia normy prawne mają tę cechę iż normami prawnymi są tylko te normy, których realizacja zabezpieczona jest przez państwo zagrożeniem użycia przymusu. Tzw. lex imperfectae, a więc normy i przepisy niedoskonałe, za którymi nie stoją żadne sankcje państwa to dość nieliczne wyjątki potwierdzające regułę.

Norma prawna jest zrealizowana wówczas kiedy adresat swym zachowaniem spowoduje powstanie stanu rzeczy wyznaczonego przez dyspozycję normy prawnej.

Państwo często poprzez prawo stwarza sytuacje przymusowe skłania adresatów normy do realizacji obowiązków, które są dla nich uciążliwe. Celem zamierzonej sytuacji przymusowej jaką państwo stwarza celem zagrożenia użycia przymusu jest wpłynięcie na zachowanie się adresata. Prawo korzysta tu z postaci przymusu zwanej sankcją prawną.

Kiedy mamy do czynienia z postacią przymusu zwaną sankcją prawną ?

Z postacią przymusu zwaną sankcją prawną mamy do czynienia wówczas jeżeli przymus w stosunku do adresata normy prawnej polega na przewidzianej przez normę prawną dolegliwości w wypadku niezrealizowania normy. Wówczas mamy do czynienia z sankcją prawną za przekroczenie normy prawnej. Cechą sankcji prawnych w przeciwieństwie do sankcji innych norm społecznych jest to, że sankcja prawna jest skoncentrowana wyłącznie w organach państwowych, w których procedura określona jest prawami procesowymi, tylko one mogą ją realizować. Jest to więc sankcja zinstytucjonalizowana.

Sankcje za inne normy społeczne, które nie są wymierzane przez organy państwowe są tzw. sankcjami rozsianymi.(np. za przekroczenie normy moralnej w danym środowisku grupa społeczna bojkotuje przekraczającego i ten bojkot jest w tym wypadku sankcją rozsianą)

Omówiwszy te 3 cechy norm prawnych możemy teraz zastanowić się na zdefiniowaniem prawa tak rozumianego:

Jeżeli przyjmiemy założenie, że prawo to zespół norm postępowania o określonych cechach to określimy prawo jako:

Prawo jest to ogół norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez państwo, o charakterze generalnym i abstrakcyjnym, których realizowanie zabezpieczone jest zagrożeniem użycia przymusu przez państwo.

Ta definicja o charakterze sprawozdawczym, której elementy już przeanalizowaliśmy mimo, że ma charakter ogólny ma swoje ograniczenia ale nie przekreślają one określonej wartości poznawczej.

Nie przekreśla jej wartości poznawczej fakt, ze przechodzi ona do porządku nad tym w prawie stanowionym mogą być także zawarte czasem nieliczne normy nie zawierające zagrożenia użycia przymusu (lex imperfectae np. w polskim prawie rodzinnym istnieje norma nakazująca małżonkom dochowanie wierności). Przechodzi ta definicja do porządku również nad faktem, że chociaż zdecydowana większość norm prawa przedmiotowego jest sformułowana w postaci norm o charakter generalnym i abstrakcyjnym to mogą zdarzyć się wyjątki, że przepisy mogą czasem formułować normy, które tylko z punktu widzenia określenia adresata będą miały charakter generalny natomiast z punktu widzenia sposobu, obowiązku zachowania się będą miały charakter konkretny.

Te ograniczenia definicji nie mają znaczenia dla jej określonej wartości poznawczej. Istotniejsze znaczenie ograniczające podaną definicję ogólną prawa mają 2 inne fakty świadome i nie założone czyli konstruowane

Fakt pierwszy tej definicji to prawo rozumiemy nie tylko jako fakt językowy i normatywny jako zespół wypowiedzi językowych dotyczący norm postępowania o określonych cechach ale tylko takie ujęcie prawa traktujące je jako normy pozwala odróżnić prawo od innych norm społecznych funkcjonujących obok prawa w danym społeczeństwie zorganizowanym w państwo

Drugi fakt mówiący, że nie ma prawa w ogóle a tylko prawo określonego państwa. Definicja powyższa ta przy tym założeniu, że jest tylko prawo określonego państwa nie obejmuje wobec tego międzynarodowego prawa publicznego dlatego, że to prawo nie może być ustanawiane przez jedną władzę państwową przez jedna państwo, powstaje natomiast w wyniku umów międzynarodowych, ściślej międzypaństwowych. Międzynarodowe prawo publiczne zwane też Prawem Narodów stanowi odrębne prawo. Źródłem międzynarodowego prawa publicznego nie jest wola jednego państwa lecz wola wielu państw.

Międzynarodowe prawo publiczne (nie mieści się w powyższej definicji prawa) to całokształt norm regulujących stosunki między państwami w zakresie ich wzajemnych praw i obowiązków.

NORMY PRAWNE, A INNE NORMY SPOŁECZNE

1. Teza główna i zakres rozważań.

2. Normy statutowe, a normy prawne.

3. Normy obyczajowe, a normy prawne.

4. Normy moralne, a normy prawne.

5. Normy prawne, a inne normy społeczne w ujęciu funkcjonalnym i strukturalnym.

Ad₁ Teza główna i zakres rozważań

TEZA: Normy prawne nie są jedynymi normami obowiązującymi i funkcjonującymi w społeczeństwach zorganizowanych państwowo.

Każda norma obowiązująca ma wymiar czasowy swojego obowiązywania. To że norma obowiązuje oznacza, że istnieje moment czasowy od którego dana norma staje się elementem danego systemu prawnego (normatywnego). Jest tak wówczas jeżeli została wprowadzona do danego systemu norm zgodnie z przyjętymi w tym systemie regułami i nie została zgodnie z tymi regułami z tego systemu wyprowadzona.

W naszych rozważaniach pominiemy normy estetyczne i kanoniczne.

3 systemy obok prawa najbardziej rozpowszechnione:

1. Systemy norm statutowych

2. Systemy norm obyczajowych

3. Systemy norm moralnych

Ad₂ Normy statutowe, a normy prawne.

Normy statutowe to normy organizacji społecznych pojmowanych sensu largo działających w danym społeczeństwie na terytorium danego państwa. Organizacji tych mamy wiele najbardziej spektakularne z nich to partie polityczne. Tych organizacji jest wiele ale tylko niektóre z nich ma szczególnych charakter dla norm statutowych. Tym szczególnym charakterem dla norm statutowych wyróżniają się przede wszystkim partie polityczne, które działają na podstawie statutów czy związki zawodowe, zrzeszenia pracodawców, inne organizacje o charakterze nie gospodarczym, liczne stowarzyszenia. Obok tych ściśle sformalizowanych organizacji niektóre ruchy społeczne mniej zinstytucjonalizowane i sformalizowane też nieraz posługują się statutami.

Normy statutowe czyli normy organizacji społecznych zawarte w ich statutach charakteryzują się tym, że adresowane są tylko do członków i organów danej organizacji i nie obowiązują powszechnie jak normy prawa. Normy statutowe muszą być zgodne z prawem danego państwa na terytorium, którego organizacja działa. Normy statutowe powstają w wyniku działania danych organizacji, a nie wyniku działalności państwa. Posiadają własne sankcje daleko skromniejsze niż sankcje zawarte w normach prawnych. Normy statutowe oraz ich dyspozycje mają zasięg ograniczony.

Ad₃ Normy obyczajowe, a normy prawne.

Normy obyczajowe w odróżnieniu od norm moralnych nie służą do wartościowania zachowań ludzi z punktu widzenia dobra i zła jako pojęć antynomicznych i nie służą też w odróżnieniu do norm prawnych do oceny zachowań pod względem ich legalności lub nielegalności.

Normy obyczajowe są regułami postępowania, które kształtują się w świadomości ludzi pod wpływem nawyków w rezultacie wielokrotnie powtarzających się zachowań. Normy obyczajowe odwołują się przede wszystkim do pewnych uznanych wartości społecznych. Uzasadnieniem ich staje się często jeśli mają za sobą długi okres istnienia tradycja. Zachowanie te dotyczą więc z reguły zachowań odmiennego charakteru niż te które są normami moralnymi. Normy obyczajowe często mają zasięg lokalny dotyczą określonego środowiska, społeczności. W znacznej mierze dotyczą życia towarzyskiego ale i nie tylko. Na straży norm obyczajowych stoi opinia publiczna danego środowiska, a więc jest to rodzaj sankcji rozsianej, nie skoncentrowanej, spontanicznej. Fakt uznania przez państwo jakiejś doniosłej normy obyczajowej może uczynić z takiej normy normę prawa zwyczajowego, która wtenczas staje się częścią systemu prawnego danego państwa. Normy obyczajowe są zatem zawsze elementem konserwatywnym w życiu społeczeństwa chociaż nie zawsze. Współczesne państwa posługują się normami prawa stanowionego natomiast społeczności współczesne nieraz kontynuują swoiste wartościowanie zachowań społecznych uzewnętrznianych także według określonych obyczajowości według wzorców zawartych w normach obyczajowych.

Obyczaj to forma zachowania powszechnie przyjęta w danej zbiorowości społecznej oparta głównie o uznawaną w tej zbiorowości tradycję.

Naruszenie obyczaju powoduje zazwyczaj reakcję ze strony grupy dany obyczaj akceptującej.

Obyczaje ulegają zmianom bardzo wolno.

Obyczajowość może mieć zabarwienie tradycyjno - historyczne np. obyczajowość staropolska lub współczesne.

Słabym punktem norm obyczajowych jest ich niedoskonałość językowa, która dotychczas nie została przezwyciężona przynajmniej tak to wygląda w języku polskim. W języku polskim obok terminu „obyczaj” funkcjonuje termin „zwyczaj”, które bardzo ciężko jest rozdzielić. Do tej pory w języku polskim nie uporano się z należytym odróżnieniem obu terminów. Z literatury zagadnienia wynika, że oba terminy i odpowiadające im w języku powszechnym pojęcia najczęściej pokrywają. W naszym języku są to terminy bliskoznaczne, a wręcz równoznaczne. Podobna sytuacja ma miejsce w dotychczasowej praktyce stosowania polskiego prawa. Część orzecznictwa sądowego uznaje te terminy za synonimy, a część znaczenie ich różnicują. Polskie nauki prawne zajmujące się prawem obowiązującym usiłują dopiero ale jeszcze bez poważnych rezultatów dokonać rozróżnienia znaczeń obydwu terminów. W polskim systemie prawnym funkcjonują 2 rodzaje odesłań zarówno do obyczajów jak i zwyczajów.

WYKŁAD IX - 6 grudnia 2002 r.

Ad₄ Relacje norm moralnych do norm prawnych

Najbardziej doniosłe wśród innych norm funkcjonujących obok prawa są normy moralne. Odgrywają najdonioślejszą rolę wśród innych znanych systemów normatywnych i są związane ze zjawiskiem i pojęciem moralności.

Moralność jest to całokształt funkcjonujących w społeczeństwie norm postępowania, zasad, według których pewne czyny ludzi oceniane są jako dobre, słuszne zasługujące na pochwałę inne zaś oceniane są jako niesłuszne, złe nie zasługujące na pochwałę wręcz niedopuszczalne, więc zasługujące na potępienie i naganę.

U podstaw tego określenia moralności leżą oceny tego co jest dobre i co jest złe, a więc aprobata lub dezaprobata określonych zachowań ze względu na dobro lub zło traktowanych jako pojęcia antynomiczne. Sama moralność ma per exellance charakter oceniający.

Historia moralności pokazuje, że treści moralne są zmienne. Obok treści zmiennych w moralności spotykamy jednak często treści trwałe, które opierają się upływowi czasu. Ta określona zmienność treści moralności wiąże się generalnie z historyczną odmiennością warunków życia ludzi. Mimo zróżnicowań społecznych i środowiskowych kształtuje się w każdym społeczeństwie tego samego miejsca i czasu pewien zespół norm moralny wspólny dla wszystkich jego członków to są tzw. elementarne normy moralne danego społeczeństwa. Te kwestie badają nauki o moralności.

W Polsce najwybitniejszym badaczem moralności była prof. Maria Ossowska, uczennica Tadeusza Kotarbińskiego, jej główne dzieło to „Podstawy nauki o moralności” wydane tuż po II Wojnie Światowej.

Jeżeli mówimy o twórcach koncepcji moralności w Polsce to najoryginalniejszą, własną, niezależną koncepcję tzw. etyki niezależnej stworzył prof. Tadeusz Kotarbiński, wybitny filozof, logik i prakseolog. („Medytacje o życiu godziwym”).

Różnice miedzy normami moralnymi, a prawnymi:

Pierwsza różnica to taka, że prawo stanowione przez państwo może występować jedynie w społeczeństwach zorganizowanych w państwo natomiast moralność w postaci zalążkowej lub nieco rozwiniętej występowała w każdym społeczeństwie nawet w okresie przed państwowym. Ta różnica występowała w wyniku odmiennego kształtowania się prawa i moralności jak również zabezpieczania ich realizacji. Współczesne prawo w znaczeniu przedmiotowym powstaje w drodze stanowienia rzadziej w drodze uznania przez państwo. Współczesne normy moralne i oceny leżące u ich podstaw powstają w trudnej, zmiennej, codziennej praktyce życiowej, nie są stanowione przez żadne organy czy podmioty. Kształtują się w codziennej praktyce życia ludzi i stosunkach wynikających ze wzajemnego współżycia. Zasadniczo jednak podstawowe, elementarne normy moralne te najbardziej trwałe są z reguły pewnym dziedzictwem duchowym epok wcześniejszych z reguły poglądów moralnych prominenci religijnej.

Istnieją pewne różnice w koncepcjach moralności świeckiej, niezależnej i moralności religijnej. Religijne systemy moralne opierają się na koncepcjach wizji jakiś świętości życia podczas gdy świeckie systemy moralne odwołują się przede wszystkim do określonych koncepcji jakości życia. Traktowane są racjonalne podczas gdy systemy religijnej moralności za źródła uznają istotę najwyższą, pojmują moralność z reguły w sposób absolutny. Natomiast moralność świecka dostrzega swoje źródła w czynnikach współżycia społecznego pojmowanych w zasadzie utylitarnie.

Dalsza różnica między normami moralnymi i prawnymi dotyczy nie tylko sposobu ich tworzenia, ale sposobu ich realizacji zwłaszcza różnica występuje w rodzajach sankcji. Na straży przestrzegania prawa stało państwo dysponujące różnymi środkami przymusu. Stąd sankcja prawna jako postać przymusu legalnego ma charakter sankcji skoncentrowanej w organach państwowych i przez nie realizowanych. Sankcja prawna ma więc zawsze charakter zewnętrzny. Natomiast sankcja moralna w zależności od rodzaju norm może mieć charakter zarówno zewnętrzny jak i wewnętrzny. Przestrzeganie norm moralnych wypływa z reguły z przekonania o ich słuszności. Za normami moralnymi stoją także sankcje, ale nie związane z państwem, sankcje moralne są niezależne, mogą być też zależne od społeczeństwa przynajmniej od jego części..

Sankcje zewnętrzne regulują zachowania zewnętrzne, zachowania dające się zaobserwować jakiegoś A w stosunku do B np. w wypadku nieprzestrzegania przez A norm moralnych uznanych w danym środowisku na straży tych norm stoi opinia danego środowiska potępiająca osoby naruszające dane normy moralne. Tego rodzaju sankcja moralna w przeciwieństwie do sankcji prawnej skoncentrowanej ma charakter sankcji rozsianej w danej grupie społecznej w postaci potępień. Inaczej przedstawia się sankcja moralna wewnętrzna. Tego rodzaju sankcja reguluje stosunek A do A., więc reguluje stosunek jeżeli ja łamię normę prawną i tylko ja o tym wiem. Jeżeli naruszam normę moralną, którą sam cenię sankcja objawia się w mojej świadomości w postaci tzw. wyrzutów sumienia, a więc w przypadku zachowań wewnętrznych naruszających określone normy moralne na ich straży staje sumienie. Sumienie jest to pewna właściwość psychiczna, ściślej zdolność psychiczna pozwalająca oceniać własne postępowanie jako zgodne lub nie zgodne z akceptowanymi normami etycznymi.

Dalsze różnice między prawem, a moralnością rozumianymi jako zespoły norm można dostrzec zarówno w spojrzeniach całościowych na prawo i moralność jako system jak i w spojrzeniach na sam przedmiot regulacji prawa i moralności oraz na podmiot odpowiedzialności prawnej i moralnej.

Z punktu widzenia systemu w każdym danym państwie prawo stanowi zawsze jeden system określony we współczesnych państwach konstytucyjnie pochodzący od jednego prawodawcy jakim jest dane państwo. Postuluje system spójny, niesprzeczny w miarę zupełny.

Jeśli chodzi o systemy moralne to w danym państwie może ich być więcej niż jeden i zależy to od rodzaju państwa jego charakteru i rodzaju społeczeństwa, które obejmuje, od narodu lub narodów, kultury lub kultur. W danym państwie mogą być różne systemy moralności: religijne i areligijne w zależności od tego czy państwo ma charakter wielokulturowy, wielonarodowy, wieloreligijny. Z dotychczasowych rozważań można wysnuć tezę, że zjawisko wielości systemów moralnych może występować w różnym czasie w różnych społeczeństwach z różnym natężeniem.

Sposób formułowania norm moralnych i prawnych i moralnych to kolejna różnica

Ze względu na sposób formułowania norm prawo ma charakter norm ściśle sformalizowanych. Z reguły bardzo sformalizowanych gdyż z reguły jest to pisany tekst językowy. Prawo tworzone jest przez kompetentne organy państwowe i stosowane przez ściśle określone organy państwowe. Teksty prawne zawierają normy prawne wprost w nich zawarte lub dające się z nich wydedukować (odkodować).

Moralność ma charakter mało sformalizowany zawiera normy mniej sformalizowane i sprecyzowane niż normy prawne. Występuje najczęściej w postaci norm niepisanych chociaż są i wyjątki. Reguły moralne, czyli tzw. kanony moralne niepisane mogą mieć charakter nieraz bardziej spontaniczny i z reguły nie są tworzone przez żadne organy najczęściej tworzą się w świadomości społecznej określonych epok i środowisk. Bywają jednak wyjątki, istotne sformalizowane decyzje, zachodzą wówczas gdy mamy do czynienia z systemami moralności pisanych ściślej z systemami moralności spisanych (np. Dekalog jest zbiorem nakazów i zakazów spisanych, przykazania są w Starym Testamencie w postaci rozwiniętej, szczegółowej, wersja katechizmowa znana powszechnie nie jest wersją ścisłą jest wersją uproszczoną, zwięzłą w stosunku do tekstu oryginału biblijnego, Dekalog stał się moralności w przeszłości najpierw judaizmu następnie chrześcijaństwa, a niektóre jego fragmenty poprzez judaizm i chrześcijaństwo przeszły także do islamu, wszystkie te 3 religie łączy monoteizm)

Stosunek prawa i moralności do państwa

Między państwem i prawem zachodzi pewien stosunek równoległości. Ten stosunek polega na tym, że państwo jest głównym czynnikiem prawotwórstwa, procesu stosowania prawa wobec podmiotów podlegających jego władzy i państwo kontroluje oraz chroni przestrzeganie prawa. Państwo prawa w państwie nowożytnym i demokratycznym określa z jednej strony tryb i kompetencje działania swoich organów i z drugie strony określa status obywateli ich uprawnienia i obowiązki, wzajemne relacje stosunków w państwie.

Systemy moralne normatywne w państwach nowożytnych z reguły są od państwa niezależne. Nie zachodzi więc stosunek równoległości państwa i norm moralnych. Generalnie nie ma też stosunku tożsamości normy moralnej i norm prawnych państwa chociaż zachodzi przenikanie moralności do prawa i norm prawnych i odwrotnie. Inaczej bywało w czasach starożytnych gdzie dominowała z reguły tożsamość treści norm prawnych i moralnych. Takie sytuacje bywają i dzisiaj ale odnoszą się do państw wyznaniowych islamu (np. Iran)

Przedmiot regulacji norm prawnych i moralnych

Przedmiotem regulacji norm prawnych są przede wszystkim zachowania zewnętrzne. Zachowania zewnętrznie dostrzegane a nie np. same myśli i zamiary.

Dla norm moralnych istotne jest zachowanie wewnętrzne jak i zewnętrzne.

Podmiot to ten który odpowiada prawnie i moralnie.

Odpowiedzialność prawna jest bardziej precyzyjna i zróżnicowana niż odpowiedzialność moralna. Istnieje kilka rodzajów odpowiedzialności prawnej ze względu np. na gałąź prawa (odpowiedzialność karna i cywilna - najbardziej klasyczne rodzaje odpowiedzialności). Prawo w przeciwieństwie do moralności zna nie tylko odpowiedzialność osób fizycznych ale także odpowiedzialność osób prawnych. Odpowiedzialność moralna jest zawsze odpowiedzialnością osoby ludzkiej, a więc w rozumieniu prawa osoby fizycznej.

Cechy wspólne norm prawnych i moralnych

Analiza cech wspólnych może rzucić także ciekawe światło na stosunek norm prawnych do norm moralnych. Wspólna niezależnie od rodzaju zachowań część co do przedmiotu prawa i moralności jest ta która dotyczy sfery ochrony życia. Zdarzają się nawet sytuacje, że głosi się tezy o konieczności wymuszania niektórych norm moralnych chroniących życie za pomocą norm prawnych. Chodzi tu zazwyczaj o zwiększenie skuteczności sankcji. Interesujące jest to, że mimo iż systemy prawne i moralne z reguły postulują absolutną ochronę życia często oba te systemy normatywne godzą się jednak na różne wyjątki, dopuszczając np. sytuacje określane jako sprawiedliwe (obrona konieczna, wojny, ryzyko śmierci podczas eksperymentu, transplantacji itd.). Analizując dokładnie cechy wspólne w pierwszym rzędzie dostrzegamy normatywny charakter obu systemów prawnego i moralnego. W obu systemach mamy do czynienia z normami. To powoduje pewną jedność terminologiczną na poziomie podstawowym (np. norma prawna i moralna, system prawny i moralny, obowiązek prawy i moralny, odpowiedzialność prawna i moralna itd.).

Pojęcie odpowiedzialności jest momentem wspólnym dla prawa i moralności. Odpowiedzialność prawna to obowiązek prawny odpowiadania za swoje czyny, a więc ponoszenia za te czyny konsekwencji i analogicznie odpowiedzialność moralna to obowiązek moralny odpowiadania za określone zachowania objęte danymi normami moralnymi.

Zarówno normy moralne jak i prawne regulują stosunki międzyludzkie. Z tym że normy moralne mogą regulować stosunek do samego siebie, a więc regulacje moralne mogą mieć szerszy charakter. Wobec tego, że istnieje wzajemne przenikanie wartości pomiędzy prawem i moralnością to zastosowanie norm prawnych i moralnych mogą się pokrywać. Ma to miejsce gdy zachodzi przenikanie moralności do prawa i odwrotnie prawa do moralności. Obok wartości chronionych wspólnie (np. ochrona życia) istnieją wartości chronione odrębnie tylko prawem lub tylko moralnością.

W konsekwencji powyższych konstatacji przyjmiemy stanowisko: Są sfery zastosowania prawa i moralności pokrywające się i są sfery zastosowania prawa i moralności nie pokrywające się.

Jeżeli patrzymy na prawo i moralność z punktu widzenia podmiotów norm moralnych i prawnych dostrzeżemy także odmienność podmiotów ich tworzenia inne są ich źródła. Prawo przedmiotowe jest stanowione przez państwo, które zawsze jest tworem ludzkim. Państwo zorganizowane jest w społeczeństwo o określonej kulturze prawnej i politycznej wyłaniające spośród siebie konstytucyjnego ustrojodawcę i prawodawcę. Natomiast jeśli chodzi normy prawa naturalnego nie pokrywające się z doktrynami tego rodzaju w ujęciu racjonalnym to te doktryny twierdzą, że przedmiotowe prawo ma odbicie w prawie naturalnym, które w ostatniej instancji ma mieć charakter ponadnaturalny.

W przeciwieństwie do prawa związanego z państwem normy moralne jak wynika z historycznego doświadczenia są traktowane zarówno jako twór ludzki (w sensie społeczno - kulturowym) lub jako twór ponadnaturalny (charyzmatyczny).

Teza G.Jellinka: „Prawo to minimum moralności”

Teza ta ma jednak pewien mankament. Przyjmowała zbyt uproszczone założenie istnienia tylko jednego systemu moralnego, jednej moralności.

Ad₅ Normy moralne i inne normy społeczne w ujęciu funkcjonalnym i strukturalnym

Z punktu widzenia aspektu funkcjonalnego dostrzegamy, że wszystkie normy funkcjonujące w społeczeństwie zorganizowanym w państwie spełniają w określonym zakresie funkcje kontrolne. Połączenie językowego i funkcjonalnego punktu widzenia pokazuje, że w istocie normy są czymś więcej niż tylko aktem werbalnym. Za różnymi normami społecznymi stoją określone siły zabezpieczające ich realizację w postaci bądź autorytetu, bądź w dalszym ciągu najczęściej określonego rodzaju szeroko rozumianego przymusu. Autorytet bądź przymus stoi więc za wszystkimi normami społecznymi wśród których najdonioślejszą rolę w praktyce spełniają normy prawne, ponieważ ich zasięg podmiotowy jest najszerszy i najpowszechniejszy w danym społeczeństwie. Tą szczególną doniosłość prawa podkreślał metaforycznie Leon Petrażycki mianowicie prawo porównał do wody, a moralność do wina.

Normom prawnym stanowiącym w prawie jeden system, który gwarantuje ład i porządek społeczny podporządkowane jest wszystko. Stąd z punktu widzenia ładu i porządku społecznego ważny jest stosunek różnych innych norm funkcjonujących w społeczeństwie do prawa. Ten stosunek można ująć w 3 podstawowe relacje. Z punktu widzenia funkcjonalnego inne niż prawo normy społeczne działające w ramach społeczeństwa i działające w ramach funkcji kontrolnych mogą wypełniać 3 możliwe funkcje w stosunku do prawa:

• mogą wspierać, wzmacniać system prawny czasem nawet go uzupełniać traktując komplementarnie, jest relacja optymalna z punktu widzenia prawodawcy,

• mogą czasem w niektórych obszarach regulacji te inne normy społeczne konkurować z normatywnym systemem prawnym, taka sytuacja o ile jest to konkurencja uczciwa nie osłabiająca systemu prawnego, nie jest dysfunkcjonalna w stosunku do niego może być jeszcze graniczną sytuacją dodatnią stanowiącą w istocie odmianę wariantu pierwszego

• inne normy społeczne mogą działać zdecydowanie osłabiająco na system prawny w skrajnym przypadku mogą przyjmować postać zwalczającą ten system prawny, stają się wówczas dysfunkcjonalne w stosunku do niego

Ujęcie strukturalne, a ściślej pojmowanie relacji prawa do innych norm społecznych za punktu widzenia zależności wyznaczonych przez wyłączne lub wspólne obszary regulacji prawa lub innych norm. Z tego punktu widzenia mogą zachodzić 2 typy zależności.

1. Wyłączność regulacji zachowań adresatów tylko przez normy prawne

Normy prawne regulują wyłącznie stosunki nie regulowane innymi normami

2. Wspólność regulacji zachowań adresatów przez normy prawne i przez inne normy społeczne

Normy prawne regulują stosunki poddane regulacji także innych norm społecznych.

Na określoną sferę zachowań nakładają się w tym typie zależności od norm 2 lub więcej regulacji prawnych w zakresie tych samych zachowań. Istnieje wówczas wspólny przedmiotowy zakres regulacji. W takiej regulacji wzorce zachowań mogą być klasyfikowane trojako:

1. jako zbieżne wzorce zachowań (nie ma niezgodności i nie ma sprzeczności)

2. niezgodność wzorców zachowań

3. sprzeczność wzorców zachowań (wzorce zachowań regulowane prawem i innymi normami społecznymi są sprzeczne)

Rzutuje to na skuteczność prawa. Z punktu widzenia skuteczności systemu prawnego jak i władzy państwa i prawodawca powinno im zależeć na wariancie pierwszym na zbieżności a nie na pozostałych wariantach.

Normy prawne mogą pozostawać w stosunku niezgodności z innymi normami społecznymi gdy prawo dane działania traktuje jako dozwolone a inna norma społeczna jako zakazane.(dozwolenie kontra zakaz). Prawo uznaje określone działania za dozwolone zaś inne normy za naganne w krańcowych wypadkach zakazując ich wykonania. Przykładowo taki stosunek istniał w pewnym okresie w prawie polskim w systemach normatywnych między normą prawną dopuszczającą pod pewnymi warunkami przerywanie ciąży z przyczyn społecznych np. ekonomicznych, a norma moralna typu religijnego zakazującą bezwarunkowo takiego zabiegu i uwzględnienia takich przyczyn.

Normy prawne mogą pozostawać w stosunku sprzeczności z innymi normami społecznymi gdy norma prawna nakazuje określone zachowania, a inna norma społeczna zakazuje tego samego zachowania. Relacja sprzeczności między normami prawnymi, a innymi normami zachodzi gdy następuje zderzenie zakazów i nakazów.

NORMY PRAWNE, ZASADY PRAWA, PRZEPISY PRAWA

1. Pojmowanie normy prawnej

2. Prawo, a norma prawna

3. Budowa normy prawnej

4. Norma prawna, zasada prawa, przepis prawny oraz klasyfikacja przepisów prawnych

Ad₁ Pojmowanie normy prawnej

Normy prawne możemy przyporządkować kategorii szerszej - normom postępowania.

Normy prawne są zatem rodzajem norm postępowania regulujących stosunki między podmiotami prawa.

Z kolei normy postępowania możemy uznać za odmianę jeszcze szerszej kategorii jaką są normy społeczne. Pojmowanie norm zależne też jest od określonego punktu widzenia. Z punktu widzenia językowego normy prawne są to wypowiedzi preferujące określone wzorce zachowań w stosunku do określonego adresata lub określonych okoliczności.

Normy prawne, a ściślej ich dyspozycje zawierają albo nakazy, albo zakazy określonych zachowań albo określają tylko reguły wskazujące jak należy wykonać określone działanie aby było ono ważne jako czynność prawna np. jak sporządzić testament. Należy dodać, że oprócz zakazów i nakazów dyspozycja normy prawnej może wskazywać zachowania dozwolone, czyli zawierać dozwolenia.

Na temat charakteru dozwoleń w nauce prawa trwa do dziś w pewnym sensie spór. Są zwolennicy poglądów negujących dozwolenia. Jest jednak oczywiste, że dyspozycja normy prawnej może nie tylko zakazać lub nakazać ale może też uprawniać do określonych zachowań. Warto także pamiętać o zasadzie, że w państwie praworządnym podmiotom prawa nie będącymi organami władzy publicznej dozwolone jest wszystko co nie jest prawnie nakazane lub zakazane. Jest to tzw. sfera prawnie indyferentna. Z tej zasady wypływają tzw. dozwolenia słabe czyli takie, które nie wywołują skutków prawnych, ale zasada ta nie odnosi się do organów władzy publicznej. Te organy mogą działać wyłącznie na podstawie i w zakresie prawa, czyli według swoich prawnych kompetencji. Istnieje także tzw. dozwolenie mocne (w prawie pozytywnym w szczególności w prawie prywatnym, cała cywilistyka), które są regulowane prawnie mimo że dotyczą czynności ani nie nakazanych, ani nie zakazanych (np. jako właściciel fortepianu mogę go sprzedać ale nie muszę)

Generalnie normy prawne są środkiem wpływania na zachowanie ludzi, adresatów w określonym kierunku. Ze względu na pragmatyczną funkcję norm z punktu widzenia tej funkcji normy zalicza się do wypowiedzi dyrektywalnych lub do dyrektyw.

Rozpatrując normy prawne z językowego punktu widzenia jako wypowiedzi jednakże dostrzeżemy, że z semantycznego punktu widzenia wszelkie normy, a więc także i prawne są znaczącymi zwrotami językowymi, które należy umieć odróżnić od innych typów wypowiedzi od innych zwrotów językowych w szczególności od zdań i ocen. Normy prawne nie są zdaniami w sensie logicznym bo nie opisują rzeczywistości. Do norm prawnych nie odnosimy kryterium prawdy i fałszu natomiast możemy orzec czy normy są obowiązujące czy nie obowiązujące. Zasadnicze kryterium uzasadniania obowiązywania norm prawnych stanowi możność odwołania się do faktów, że norma prawna została przez prawodawcę ustalona a nie odwołana. Odwołanie się do faktu stanowienia norm nazywamy uzasadnieniem tetycznym. Uzasadnienie tetyczne obowiązywania norm w przeciwieństwie do uzasadnienia aksjologicznego, w którym odwołujemy się nie do faktów a do celów. Takie uzasadnienia dotyczą przede wszystkim norm moralnych. Część norm prawnych o zabarwieniu etycznym ma obok uzasadnienia tetycznego także uzasadnienie aksjologiczne (np. zabójstwo zabronione jest zarówno przez normę prawną jak i moralną)

Normy różnią się także od ocen nie tylko aprobują bądź dezaprobują określone postępowanie tak jak to czynią oceny ale pełnią funkcję preferującą (oddziałującą) ze względu na swój charakter dyrektywalny ale i nakazują, zobowiązują aby adresat zachował się zgodnie z treścią ich dyspozycji. Odpowiedniego rodzaju normy społeczne wspierane są różnego rodzaju przymusami. Mówimy więc w pewnym sensie o przymusie moralnym, prawnym, wewnętrznym, zewnętrznym np. jeżeli nie przymusu skoncentrowanego w organach państwowych to przykładowo norma obyczajowa czy moralna wywołuje przymus w grupach społecznych uznających te normy za ważne.

Siły stojące za normami to siły zdolne uruchamiać sankcje, a więc zdolne są przekształcać te zapowiedzi w normach zawarte w działania.

Norma prawna z punktu widzenia płaszczyzny realnej

Z punktu widzenia płaszczyzny realnej normy prawne odnoszą się do faktów społecznych, a więc faktów o doniosłym znaczeniu społecznym a także do faktów psychicznych, a więc faktów o doniosłym znaczeniu psychicznym. Normy prawne powstają, więc z przyczyn społecznych, a w tych przyczynach mieszczą się m.in. przyczyny ekonomiczne, polityczne itp. oraz z przyczyn psychicznych. Działają w społeczeństwie w sposób zamierzony ale nie tylko. Wywołują określone skutki zamierzone ale nie tylko zamierzone. Normy prawne są skuteczne wówczas kiedy można stwierdzić zaistnienie stanu rzeczy, które miał na celu prawodawca będących skutkami ich działania. W szeroko rozumianej płaszczyźnie realnej mieści się również pojęcie prawa jako zjawiska psychicznego. Płaszczyzna realna to spojrzenie na normy prawne zarówno jako na fakt społeczny jak i fakt psychiczny.

Ad₂ Prawo, a norma prawna

Ta relacja jest szczególnie interesująca w aspekcie prawa obowiązującego z punktu widzenia rozpatrywania normy prawnej w płaszczyźnie realnej. Normy prawnie obowiązujące zawarte są w obowiązujących przepisach, czyli w prawie przedmiotowym rozumianym jako ogół przepisów formalnie obowiązujących na obszarze danego państwa. Natomiast uprawnienie bądź zespoły uprawnień jakie wynikają dla określonego podmiotu z obowiązujących form prawa przedmiotowego tworzą tzw. prawo podmiotowe. Takie spojrzenie na prawo wprowadza nas w sferę prawa podmiotowego. W takim ujęciu nie przeciwstawiającym prawa podmiotowego prawu przedmiotowemu prawo podmiotowe jest tym przyznaniem przez normę bądź zespół norm prawa przedmiotowego możności postępowania w określony sposób. Prawo podmiotowe traktujemy, więc jako uprawnienia lub zespoły uprawnień wynikające z prawa przedmiotowego. Prawo podmiotowe (z podejścia bardziej opisowego niż definicyjnego) jest uprawnieniem lub zespołem uprawnień przyznanych podmiotowi przez obowiązujące prawo z reguły służące zabezpieczeniu jego interesów i dające mu swobodę kształtowania określonych stosunków prawnych. Warto sobie uświadomić, że takie ogólnoteoretyczne pojęcie prawa podmiotowego przybiera postać specyficzną. I ta k w nauce prawa konstytucyjnego występuje pojęcie publicznych praw podmiotowych jako uprawnień podmiotów (obywateli lub zrzeszeń obywateli) w stosunku do państwa np. prawo do wolności. Z kolei w nauce prawa cywilnego rozróżnia się prawo podmiotowe względne (np. prawo sprzedawcy stanowi podstawę roszczeń tylko wobec określonej grupy osób) i bezwzględne (np. prawo własności działające erga omnes przeciw wszystkim, stanowi podstawę roszczeń wobec każdego kto narusza prawo właściciela).

Relacja prawo a norma prawna to jest relacja całokształtu norm do poszczególnych norm (całości do części)

Ad₂ Budowa normy prawnej

Zagadnienie budowy normy prawnej to w ujęciu metodologicznym zagadnienie formy prawa. Przyjmujemy więc tezę że budowa normy prawnej związana jest z pojęciem formy prawa. Rozróżniamy 2 postacie formy prawa: wewnętrzną i zewnętrzną.

Forma prawa zewnętrzna. Prawodawca stanowi prawo najczęściej w jakiejś postaci legislacyjnej i postaci tzw. aktów normatywnych. Każdy akt normatywny to jest ta zewnętrzna postać prawa. Zewnętrzną postać prawa znajdujemy w organach promulgacyjnych (Dziennik Ustaw, Monitor Polski)

Wewnętrzna forma prawa to jest kwestia budowy prawa. Jest to przede wszystkim w dużej mierze kwestia doktryny. Przyjmujemy, więc dalszą tezę że forma wewnętrzna prawa to jest kwestia budowy normy prawnej, a sama norma prawna jest podstawową cząstką prawa (atom prawa, podstawowa konstrukcja). Prawo to zespół norm postępowania o określonych cechach. Normy mają z kolei swoją strukturę. Struktura ta łączą się z werbalną stroną prawa (stroną językową)

Na temat budowy prawa pojawiały się, pojawiają się i będą się pojawiać różne koncepcje. Skoncentrujemy się na 2 koncepcjach (jedna to koncepcja klasyczna, druga powoli kształtująca się i wypierająca koncepcję klasyczną).

Najbardziej rozpowszechnioną klasyczną koncepcją budowy normy prawnej była i można powiedzieć jeszcze jest tzw. trójelementowa koncepcja budowy normy prawnej wyróżniająca w normie hipotezę, dyspozycję i sankcję jako 3 elementy tej samej normy. Obok tej klasycznej koncepcji od kilkudziesięciu lat w literaturze polskiej i nie tylko rozpowszechniła się pochodząca głównie od polskiego teoretyka prawa prof. Jerzego Landego druga koncepcja stanowiąca pewne uściślenie pierwszej koncepcji mianowicie koncepcja tzw. norm sprzężonych. Ta koncepcja nie uważa już sankcji za człon jednej normy, a za odrębną normę nazywając ją normą sankcjonującą. Norma sankcjonująca nie ma bytu samoczynnego jest bowiem normą zawsze sprzężoną z normą sankcjonowaną. Ta koncepcja od pewnego już czasu zdecydowanie przeważa nad koncepcją klasyczną.

Według klasycznej koncepcji trójczłonowej norma prawna to zwrot językowy (wypowiedź) składająca się z 3 związanych ze sobą elementów tworzących całość (hipoteza, dyspozycja, sankcja). Na całość normy zawsze składa się układ tych 3 elementów. W tym układzie według tej koncepcji, struktury normy, centralną pozycję zajmuje dyspozycja bo jest punktem odniesienia do obu pozostałych elementów zarówno do hipotezy jak i do sankcji w tym układzie hipoteza jest poprzednikiem dyspozycji a sankcja następnikiem dyspozycji.

Hipoteza według klasycznej koncepcji wyznacza zakres zastosowania normy. Wyznacza zakres w jakim może być zastosowana w zależności od warunków. Zakres zastosowania normy to wyznaczenie warunków zastosowania dyspozycji normy (tj. wobec kogo, jakiego adresata i w jakich okolicznościach norma, a ściślej jej dyspozycja jest stosowalna). Istnienie hipotezy wśród elementów składających się na strukturę normy prawnej wskazuje na to, że normy prawne są zawsze normami hipotetycznymi nawet jeśli językowo sformułowane by były w sposób kategoryczny. Normy są hipotetyczne gdyż stosowane są zawsze w określonych okolicznościach wobec adresatów o określonych cechach.

Dyspozycja wyznacza samą regułę, zasadę, sposób postępowania według pożądanego wzoru jaki tworzy prawodawca. Dyspozycja normy prawnej wyznacza zakres normowania normy czyli pożądaną przez prawodawcę klasę zachowań, wzorce zachowań, których dana norma dotyczy. Dyspozycja dotyczy co najmniej dwóch typów zachowań nakazanych lub zakazanych i innych dających się z nich wywnioskować (jak nie ma zachowań nakazanych i zakazanych to można wywnioskować, które zachowania są dozwolone). Drugi typ zachowań mogący zawierać tylko reguły wskazujące adresatowi jak należy wykonać określone działanie aby było ono ważne jako czynność prawna (np. sporządzenie testamentu).

Sankcja. Na sankcję należy zawsze patrzeć z dwóch punktów widzenia. Czym innym jest sankcja jako człon normy, a czym innym jako rzeczywistość, fakt. Z punktu widzenia normatywnego patrzymy na sankcję jako na część normy, a więc na rodzaj wypowiedzi a w istocie zapowiedzi zawartej w tekście normy, która jest następstwem naruszenia dyspozycji tej normy. Z punktu widzenia koncepcji norm sprzężonych sankcja jest odmienną normą sankcjonującą.

Jeżeli na sankcję patrzymy nie jako na człon normy ale jako na fakt rzeczywisty wówczas przez sankcję rozumie się rzeczywiste działanie organów państwowych realizujących sankcję zapowiedzianą w normie. Z tego punktu widzenia sankcja jest działaniem organu w stosunku do naruszającego dyspozycję.

Sankcja według koncepcji trójelementowej jako element normy prawnej jest zapowiedzią określającą, zapowiadającą negatywne następstwa, konsekwencje jakie państwo poprzez swoje organy zastosuje wobec adresata normy jeśli nie zachowa się on zgodnie z treścią dyspozycji w okolicznościach przewidzianych w hipotezie.

Z tym aspektem sankcji jako rzeczywistych działań wiążą się podziały sankcji. Sankcje jeżeli patrzymy na nią jako na pewien fakt, działanie możemy dzielić na sankcje represyjną, egzekucyjną i nieważności. Jest to podział związany z faktem działania realizacji sankcji. Związane jest także z funkcją jakie ten fakt realizacji sankcji ma spełniać.

Sankcja represyjna. Ten fakt sankcji pełni wówczas funkcję represji. Stosuje się ją w sytuacjach gdy nie możliwe jest wyegzekwowanie nakazanego w dyspozycji stanu rzeczy. (np. ktoś źle jechał przekroczył normę kodeksu drogowego, która zobowiązuje do bezpiecznej jazdy, wypadek nastąpił i nie można wyegzekwować nakazanego stanu rzeczy). Z drugiej strony sankcja represyjna pełni funkcję potencjalną, zapobiegawczą, prewencyjną wręcz odstraszającą poprzez tzw. prewencję ogólną i szczególną. Prewencja ogólna ma zapobiegać popełnianiu przestępstw i naruszeniom prawa w ogóle przez ogół społeczeństwa (takim środkiem zapobiegawczym może być samo zagrożenie prawne). Prewencja szczególna to zapobieganie konkretnym naruszeniom, przestępstwom prawa w stosunku do konkretnego sprawcy.

Sankcję egzekucyjną stosuje się w sytuacji gdy możliwe jest jeszcze wyegzekwowanie nakazanego przez naruszoną normę stanu rzeczy. Polega na zmuszeniu adresata normy do niezrealizowania przez przywrócenie nakazanego stanu rzeczy. W przeciwieństwie do sankcji represyjnej sankcja egzekucyjna pełni inną rolę. Pełni funkcję restytucyjną przywracającą należny, obowiązujący według dyspozycji stan rzeczy (np. w prawie administracyjnym wykonanie zastępcze jeżeli ktoś np. naruszy normę prawa budowlanego i zbuduje rażąco niezgodnie obiekt z prawem budowlanym władza nakaże mu ten dom rozebrać, jeżeli sam nie rozbierze zastosuje sankcje egzekucyjną, która spełni funkcję restytucyjną poleci odpowiedniej firmie rozbiórkę domu a kosztami obciąży podmiot, który naruszył prawo to jest tzw. wykonanie zastępcze)

Natomiast zupełnie inaczej prezentuje się tzw. sankcja nieważności. Sankcja nieważności daleko różni się od sankcji represyjnej i egzekucyjnej. Samo unieważnienie danej czynności prawnej jest sankcją za dokonanie jej w sposób niezgodny z regułami prawa. Sankcja nieważności może też łączyć się z zagadnieniem kompetencji prawnych.

Swoistość sankcji nieważności polega na tym, że wiąże się ona z reguły z takimi stanami rzeczy gdzie dla ich osiągnięcia w grę wchodzi czynność wyznaczona przez normy ściśle proceduralnie w określony sposób i nie zachowanie tej procedury powoduje nieważność danej czynności prawnej (np. sposób sporządzania testamentu)

Mimo różnic mimo różnic między omówionymi sankcjami represyjną i egzekucyjną, a sankcją nieważności może dochodzić do połączenia tych sankcji. Można łączyć sankcję represyjną z sankcją nieważności (np. w prawie karnym bigamia mamy represję bo sprawca karany a jednocześnie mamy nieważność drugiego małżeństwa jest to przykład na przepisy leges plusqwamperfectae). Z represją może być także połączona sankcja egzekucyjna. Mogą istnieć także przepisy zawierające normy niepełne, niedoskonałe (leges imperfectae).

WYKŁAD X - 13 grudnia 2002 r.

Na sankcję prawną musimy patrzeć w 2 aspektach. W aspekcie normatywnym wówczas sankcja prawna według klasycznej koncepcji budowy normy prawnej jest członem normy prawnej, a według innej koncepcji norm sprzężonych jest odrębną normą sankcjonującą.

Jeśli mówimy o sankcji prawnej w aspekcie normatywnym to mamy na myśli zapowiedź skutku prawnego.

Jeśli mówimy o sankcji prawnej w aspekcie faktycznym to sankcję traktujemy jako fakt, który jest realizacją zapowiedzi sankcji w rozumieniu normatywnym. Ta realizacja zapowiedzi zawsze należy do określonego organu państwowego. Jeżeli na sankcję patrzymy jako na fakt wówczas mówimy o rozróżnieniach pewnych rodzajów sankcji (sankcja represyjna, egzekucyjna, nieważności). Realizacja tego co w tekście prawnym było zapowiedziane.

Mimo różnic i odmiennego charakteru sankcji represyjnych, egzekucyjnych i nieważności mogą być łączone (np. przypadek bigamii sankcja represyjna i nieważności).

Mogą też obowiązywać tzw. normy niepełne, niedoskonałe lex imperfectae, to takie za którymi nie stoi żadna sankcja, nie przewidują sankcji prawnej za zachowania regulowane dyspozycjami. Historia polskiego prawa zna przepisy regulujące takie działania niektórych podmiotów, za którymi nie stały żadne sankcję (no. Przepis zawarty w Konstytucji Kwietniowej z 1935 r. który nie przewidywał jakiejkolwiek odpowiedzialności prawnej głowy państwa, prezydent był odpowiedzialny tylko przed Bogiem i historią np.. współczesne prawo rodzinne nakłada nierzadko w swych przepisach obowiązki bez sankcji taktuje te obowiązki nie jako prawne ale bardziej jako quasi moralne)

Obok leges imperfectae ze względu na różnice w stosowanych sankcjach nieważności wyróżnia się: leges perfectae, leges plusqwamperfectae i leges minusqwamperfectae

Leges perfectae to takie przepisy, które zwierają normy za które grozi tylko sankcja nieważności w różnych jej postaciach

Leges plusqwamperfectae to takie przepisy, które zawierają normy za których przekroczenie grozi nie tylko sankcja nieważności ale i określony rodzaj sankcji represyjnej.

Leges minusqwamperfectae to takie przepisy które zawierają normy przewidujące represje za sprzeczne z ich postanowieniami czyny, ale same te czyny nie są dotknięte nieważnością.

Trójczłonowa koncepcja budowy normy prawnej ze względu na jej trzeci element sankcję była niejednokrotnie krytykowana. Nie wszyscy byli i są skłonni uznać normę prawną jako jednolitą wypowiedź normatywną o 3 członach hipoteza, dyspozycja, sankcja jako zapowiedź skutków nie zachowania się adresata zgodnie z dyspozycją. Stąd zrodziły się poglądy traktujące sankcję w ujęciu normatywnym jako odrębną normę prawną tzw. normę sankcjonującą w odróżnieniu od normy sankcjonowanej. Taki pogląd był głoszony w literaturze polskiej w okresie przedwojennym za jego twórcę uchodził prof. Jerzy Lande (uczeń Petrażyckiego) ale i inni przyczynili się do stworzenia tej koncepcji. Koncepcja norm sprzężonych jest jakby korektą koncepcji trójczłonowej.

Koncepcja dwuczłonowej budowy normy prawnej (norm sprzężonych). Według tej koncepcji w budowie normy prawnej sankcja występuje jako odrębna norma w postaci tzw. normy sankcjonującej. Koncepcja ta zakłada, że norma prawna składa się z 2 członów z których każdy ma 2 elementy: hipotezę i dyspozycję. Te 2 człony tworzą parę norm sprzężonych na którą składa się norma sankcjonowana i sankcjonująca.

Norma sankcjonowana zawiera hipotezę i dyspozycję pierwszą, norma sankcjonująca zawiera hipotezę i dyspozycję drugą. Żadna z nich samoistnie nie stanowi normy prawnej. Normę prawną stanowią dopiero łącznie.

Norma sankcjonowana w swej hipotezie wyznacza adresatowi warunki zastosowania dyspozycji normy sankcjonowanej. Hipoteza ta nie różni się od hipotezy według koncepcji trójczłonowej budowy normy prawnej. Teoretycznie norma sankcjonowana mogłaby nie być hipotetyczna gdyby była sformułowana kategorycznie, bezwarunkowo. Norma sankcjonowana w swej dyspozycji określa i wyznacza wzór powinnego zachowania zatem i dyspozycja normy sankcjonowanej nie różni się od dyspozycji w trójczłonowej koncepcji klasycznej budowy normy prawnej.

Różnica zachodzi dopiero w elementach budowy normy sankcjonującej gdy rozpatrujemy hipotezę i dyspozycję drugą. Norma sankcjonująca jest sankcją ale jako odrębna norma składająca się z hipotezy i dyspozycji drugiej. Zabezpiecza ona w oparciu o przymus państwowy realizację normy sankcjonowanej zapowiadając skutki za naruszenie dyspozycji normy sankcjonującej. Norma sankcjonująca jest i musi być zawsze hipotetyczna. Składa się zawsze z hipotezy i dyspozycji drugiej.

W hipotezie normy sankcjonującej zawarte jest przewidziane przekroczenie dyspozycji normy sankcjonowanej, a więc normy z nią sprzężonej zaś w jej dyspozycji wyznaczenie w pierwszym rzędzie podmiotowi naruszającemu dyspozycję normy sankcjonowanej obowiązku poniesienia skutku za jej naruszenie. Norma sankcjonująca ma 2 adresatów:

1. Pierwotny - podmiot naruszający, a więc adresat naruszający dyspozycję normy sankcjonowanej, w tym dyspozycję normy sankcjonującej, jemu będzie wymierzana kara przewidziana w sankcji

2. Wtórny - to zawsze organ państwowy, wyciąga konsekwencje w stosunku do adresata pierwotnego, który musi poddać się skutkom naruszenia dyspozycji normy sankcjonowanej, jest uprawniony i zobowiązany do realizacji sankcji, norma sankcjonująca określa jak powinien zachować się organ państwowy gdy adresat pierwotny nie zastosuje się do dyspozycji normy sankcjonowanej

Normy sankcjonowane są wyrażone tekstach (przepisach) bądź o istnieniu ich i obowiązywaniu dowiadujemy się poprzez wnioskowanie. Wnioskujemy, że obowiązują one tylko z istnienia i obowiązywania normy sankcjonującej. Teksty mogą być tak sformułowane, że legislator formułuje tyko normę sankcjonującą, a o tym jaka jest norma sankcjonowana możemy dopiero wywnioskować np. Kodeks karny powiada „Kto zabija człowieka ten podlega karze” Zredagowana jest więc w tym przypadku tylko norma sankcjonująca.

Istnienie i obowiązywanie norm sankcjonujących ma istotne znaczenie bo jako zapowiedź zastosowania przymusu określa związek prawa z przymusem państwowym.

Ad₄ Norma prawna, zasada prawna, przepis prawny

Jeżeli rozpatrujemy relację między normą prawną a przepisem prawnym musimy pamiętać, że jeżeli mamy do czynienia z prawem stanowionym to obowiązujące w nim normy prawne zawarte są w przepisach w tekstach prawnych. Teksty prawne są z kolei częścią aktów normatywnych, które są zewnętrzną formą prawa bo prawo nie ukazuje się jako prawo w ogóle tylko jako określony akt normatywny, a dopiero w tym akcie są odpowiednie teksty, ukazuje się ustawa, rozporządzenie, które mają swoje teksty, w których zawarte są normy.

Omawiając stosunek normy prawnej do przepisu nie podzielamy poglądów, że norma prawna i przepis prawny są pojęciami tożsamymi (prof. Józef Nowacki z Uniwersytetu Śląskiego). Norma prawna i przepis prawny nie są pojęciami równoznacznymi. Nie powinno się także używać terminu zapis prawny zamiast przepis prawny. Jest to twierdzenie błędne. Przepis w znaczeniu prawnym to nie tylko zapis, ale i reguła zachowania bądź je fragment w postaci elementarnej części tekstu normatywnego wyodrębnionej przez prawodawcę najczęściej w postaci artykułu, paragrafu, punktu. Termin zapis w języku prawa ma specyficzne znaczenie i istnieje w prawie cywilnym (tzw. zapis w prawie spadkowym przeznaczenie, zapisanie w testamencie określonego świadczenia majątkowego dla osoby nie będącej spadkobiercą)

Przepisy prawne to elementarne jednostki redakcyjne tekstów prawnych normatywnych. Z reguły są to artykuły, paragrafy, ustępy i punkty.

Mogą występować co najmniej 3 relacje normy prawnej do przepisu prawnego:

1. Przepis zawiera pełną normę prawną

2. Przepis zawiera część normy prawnej

3. Przepis nie zawiera żadnej normy

Najczęstsza jest sytuacja, że przepis zawiera tylko niektóre człony normy lub norm prawnych. Rzadsza jest sytuacja kiedy przepis pokrywa się z normą (jeden przepis zawiera jedną normę)

Przykłady na przepisy nie zawierające żadnej normy prawnej:

np. niektóre charakterystyki ustrojowe, definicje ustawowe, leges imperfectae

np. Art. 1. Konstytucji PRL z 1952 r. zawierał typową charakterystykę ustrojową, która nie miała charakteru normatywnego (.„Polska Rzeczypospolita Ludowa jest państwem socjalistycznym”) Nie każda charakterystyka ustrojowa jest tak skonstruowana, że nie zawiera normy prawnej i nie ma charakteru normatywnego np. charakterystyka ustrojowa w obecnie obowiązującej konstytucji zawiera elementy opisowe i normatywne (Art. 2. „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”)

Termin zasada używany jest rzadko w tekstach częściej zaś w nauce (w doktrynie) i w orzecznictwie.

Przyjmiemy wstępną tezę, że zasada prawa w rozumieniu ogólnych zasad dotyczących całego systemu prawa albo jego części jest rodzajem normy prawa obowiązującego, które posiadają z określonego punktu widzenia charakter zasadniczy (są oceniane jako szczególnie ważne i doniosłe dla systemu prawa). Zasadami prawa będą więc z reguły normy zawarte w konstytucji ale nie wszystkie lub ustawach o szczególnym znaczeniu (np. w częściach ogólnych kodeksów). Jeżeli zasada prawna zawarta jest w konstytucji, czyli jest zasada konstytucyjną to jej moc wiążąca jest szczególnie duża. Niektórzy autorzy powiadają, że zasada konstytucyjna to jest coś w rodzaju normy norm. Zasada zwłaszcza taka, której adresatem są organy państwowe jest zasadą o szczególnej pozycji w systemie prawa.

Zasady prawa możemy określić jako szczególnego rodzaju normy systemu prawnego o charakterze nadrzędnym.

Jeżeli zasada jest normą to ma oczywiście charakter dyrektywalny.

Zasada demokratycznego państwa prawnego jest podstawową i nadrzędną zasadą zawartą w naszej konstytucji i odnoszącą się do całego polskiego systemu prawnego.

Zwrot zasada prawa może być w prawoznawstwie używany w dwojakim znaczeniu. Może być rozpatrywany na podstawie tekstu prawnego. Czym innym jest zasada jako człon tekstu prawnego (norma o szczególnej doniosłości), a czym innym jest zasada jeżeli mówi o niej doktryna. Nauka, doktryna używa terminu zasada prawa używa w 2 znaczeniach: opisowym i dyrektywalnym.

W znaczeniu opisowym zasady prawa to zasady mogące dotyczyć różnych gałęzi prawa.. W tym znaczeniu określa pewien wzorzec ukształtowania się jakiejś instytucji prawnej lub ich całego zespołu (np. nowoczesny proces karny ukształtował się według zasady kontradyktoryjności. Jest zasada sporności, czyli obie strony mają równe prawo do sporu)

W znaczeniu dyrektywalnym zasadę prawa określa się jako wiążące prawnie normy. Każda norma prawna jeśli obowiązuje to wiąże, ale związanie jej z zasadą jest tym bardziej silniejsze i donioślejsze. Zasady w tym znaczeniu to są dyrektywy o nietypowej budowie należące do danego systemu prawnego jednakże zawsze w sensie nadrzędnym.

Definicje ustawowe to takie definicje, które podaje sam ustawodawca aby wykluczyć sporne interpretacje, wątpliwości. Z góry sam podaje własną interpretację pewnego pojęcia, które w przepisach używa. Jest to definicja legalna (np. Kodeks Cywilny żeby nie było wątpliwości w określonym artykule określa co to jest ruchomość, nieruchomość, rzecz)

Lex imperfectae, a więc przepisy prawne nie przewidujące sankcji prawnej za zachowania niezgodnie z dyspozycjami norm prawnych (np. w prawie rodzinnym jest przepis lex imperfectae nakładający na małżonków obowiązki pewnych zachowań o charakterze bardziej moralnym niż prawnym np. obowiązek dochowania wierności). Reguły takie choć nie zawierają sankcji mogą być poddane swoistej kontroli społecznej o ile przyjmiemy, że ich realizację zabezpieczają sankcje innych niż prawo norm (np. sankcja moralna, obyczajowa, religijna)

Gdy prawo przyjęło postać pisaną pojawiły się przepisy jako elementarne cząstki aktów normatywnych. W historii tych przepisów nagromadziła się ogromna ilość i chociaż znaczna ich część przeszła już do historii i przestała obowiązywać to ogromna ilość przepisów obowiązuje można nawet mówić o zjawisku inflacji przepisów (jest ich stanowczo za dużo). Ta duża ilość przepisów wymaga potrzeby ich klasyfikacji. Przepisy prawne można klasyfikować według różnych kryteriów i te różne kryteria są podstawą różnych klasyfikacji. Dokonamy pewnego wyboru klasyfikacji przyjmując 3 główne kryteria, ale nie będą one wystarczające dokonamy jeszcze dodatkowych klasyfikacji w sumie tych klasyfikacji przyjmiemy ok. 10.

Najbardziej podstawowa klasyfikacja przepisów prawnych to klasyfikacja w oparciu o 3 kryteria: treść, stopień konkretności i zasięg obowiązywania z punktu widzenia terytorialnego i czasowego

Podziały przepisów:

1. W oparciu o treść:

1. przepisy prawa materialnego

• regulują treść stosunków prawnych przez nie wyznaczonych

2. przepisy prawa formalnego

• regulują tylko tryb realizacji przepisów prawa materialnego, mają charakter pomocniczy, służebny w stosunku do prawa materialnego (Kodeks karny wspomagany jest przez Kodeks Postępowania Karnego

W tym podziale mieszczą się jeszcze tzw. fikcje prawne czyli konstrukcje polegające na świadomym sformułowaniu przepisów przyjmującym nieistniejący w rzeczywistości fakt za istniejący i związane z nim przewidziane skutki prawne (np. odpowiedni artykuł Kodeksu Cywilnego w prawie spadkowym stanowi, że spadkobierca, który spadek odrzucił zostaje wyłączony z dziedziczenia tak jakby nie dożył otwarcia spadku)

2. W oparciu o stopień konkretności:

Jest to kwestia sprecyzowania w przepisie reguł zachowania czy przepis formułuje reguły zachowania czy nie

1. Konkretne

• reguła zachowania sformułowana jest w sposób wyraźny w samym przepisie

2. Blankietowe

• nie zawiera sprecyzowanej reguły zachowania ale powierza jej ustalenie innemu organowi

3. Odsyłające

• nie formułują reguł zachowania a odsyłają do innych przepisów już sformułowanych w innej podobnej instytucji prawnej

3. W oparciu o zasięg ich obowiązywania terytorialnego i czasowego:

1. prawa powszechnego w sensie terytorialnym

• ius universale (przepisy obowiązujące na całym terytorium państwa Art. 87. punkt 1. Konstytucji RP)

• ius particulare (przepisy prawa miejscowego Art. 87. Punkt 2. Konstytucji RP)

2. w punktu widzenia czasu obowiązywania przepisów prawnych

• epizodyczne (uchwalone na czas określony)

• nie epizodyczne (uchwalone na czas nieokreślony)

Z kryterium czasu związane są jeszcze uchwalane tzw. przepisy intertemporalne (czasowe), które regulują stosunek nowych przepisów do dawnych (obowiązujących w chwili wejścia w życie nowych przepisów) np. Art. 238. i 241. Konstytucji RP

4. W oparciu sposobu obowiązywania przepisów:

Ma zastosowanie głównie w cywilistyce oraz we wszelkich stosunkach umownych.

1. ius cogens (zawierają dyspozycje, których zastosowanie nie może być wolą stron wyłączone ani ograniczone np. przepisy stanowiące o terminach przedawnienia

2. ius dispositivum (stosuje się je wówczas gdy strony nie postanowiły inaczej np. przepisy o spadkobraniu), mają charakter subsydiarny (pomocniczy)

np. forma sporządzenia testamentu regulowana jest ius cogens

Warto zwrócić uwagę na pewne zwroty językowe, które jeżeli zwłaszcza w umowach są podkreślone to łatwo pozwalają odczytać czy przepis ma charakter ius cogens czy ius dispositivum np. może być użyty zwrot zawierający sformułowania zastrzeżeń lub warunków pozwalających na szybkie rozróżnienie, otóż przepis bezwzględnie obowiązujący zawiera tego rodzaju zwroty jak „przeciwne postanowienie umowy jest nieważne” dla ius dispositivum znamienny będzie zwrot „z braku odmiennej umowy”

5. Ze względu na sposób wyznaczania zachowania adresatów:

Zachowania mogą mieć postać nie tylko działań ale i zaniechań

1. bezpośrednio wyznaczające zachowania adresatów

2. pośrednio wyznaczające zachowania adresatów (np. z zakresu zabójstwa wynika pośrednio nakaz powstrzymania się od zabójstwa)

6. Ze względu na zawarte w nich sformułowania dotyczące innych przepisów

1. derogacyjne (uchylające)

• derogacja wyraźna (np. traci moc rozporządzenie ministra X z dnia Y)

• derogacja dorozumiana (np. tracą moc dotychczasowe przepisy sprzeczne z niniejszą ustawą)

2. kolizyjne (rozstrzygające kolizje) np. który z 2 różnych przepisów obowiązuje gdy ten sam rodzaj zachowań jest przez nie różnie regulowany np. zespół przepisów międzynarodowego prawa prywatnego

3. przejściowe (intertemporalne) regulują zakres stosowania nowych przepisów prawa dotyczących stosunków ukształtowanych w czasie obowiązywania dotychczasowego prawa

7. Ze względu na przynależność przepisów do różnych gałęzi prawa

1. materialnego

2. formalnego

Ale w ramach poszczególnych gałęzi bo są gałęzie prawa gdzie nie ma wyodrębnionych przepisów prawa materialnego a przepisy prawa formalnego są wyodrębnione.

Przepisy prawne z punktu widzenia tego kryterium można dzielić na tyle grup ile jest gałęzi prawa w danym systemie prawnym danego państwa. Dzielimy z tego punktu widzenia przepisy prawa materialnego cywilnego na przepisy prawa cywilnego i przepisy prawa procesowego albo przepisy prawa karnego materialnego na przepisy prawa karnego i przepisy prawa procesowego

Podział prawa ze względu na gałęzie jest tzw. podziałem horyzontalnym (poziomym) jeśli dzielimy akty prawne ze względu na ich przynależność do danej gałęzi prawa według ich treści. Innym podziałem jest podział wertykalny (pionowy) jeżeli dzielimy akty normatywne według ich mocy prawnej

8. Ze względu na stosunek przepisów do siebie (lex specialis i lex generalis)

1. przepisy ogólne (lex generalis)

2. przepisy specjalne (lex specialis)

Jest to podział ze względu na stosunek przepisów prawnych do siebie, co najmniej dwóch przepisów a z reguły pewnej większej ich ilości całego zespołu przepisów. Stosunek tych przepisów do siebie polega na tym, że jeden przepis lub zespół przepisów formułuje zasadę ogólną jeżeli mamy do czynienia z takim zespołem przepisów, który formułuje zasady ogólne to mówimy, że to jest lex generalis, a inny przepis lub zespół przepisów od tych zasad ogólnych stanowi wyjątki to wtedy mamy lex specialis

Z tego stosunku wynika, że przepis specjalny lub ich zespół ma zawsze węższy zakres zastosowania co do adresata, okoliczności i zachowań niż przepis ogólny. Można powiedzieć, że ustawę jako zespół przepisów o szerszym zakresie zastosowania określa się w stosunku do ustawy o węższym zakresie zastosowania mianem lex generalis do lex specialis np. ogólna procedura administracyjna zawarta jest w KPA, który jest lex generalis w stosunku do procedury administracyjnej specjalnej jeżeli taka jest zawartej poza kodeksem w jakiejś innej ustawie wywłaszczeniu, KPA formułuje zasady ogólne w postępowania przed wszelkimi organami administracyjnymi ta procedura stanowi powszechne zasady postępowania administracyjnego.

Zasady kolizyjne regulujące kolizje między lex specialis i lex generalis.:

1. Lex specialis derogat legi generali (Norma szczególna uchyla normę ogólną ale pod warunkiem, że nie jest normą niższego rzędu)

2. Lex posterior generalis non derogat legi priori speciali (Późniejsze wprowadzenie normy ogólnej nie oznacza uchylenia normy szczególnej)

9. Ze względu na kryterium niedookreśloności zamierzonej przez prawodawcę (zawierające klauzule generalne)

Klauzule generalne to rodzaj przepisów zawierające zwroty niedookreślone lub zwroty przynajmniej nieostre np. przepis zawiera, że to i to można uczynić lub nie uczynić jeżeli w grę nie wchodzą ważne powody, które podmiot stosujący prawo sam musi ocenić w świetle tego przepisu czy adresat spełnia czy nie spełnia tą klauzulę, sam stosujący prawo musi ocenić czy jakieś zdarzenia można uznać za ważny powód czy należy za taki ważny powód nie uznać. Klauzule generalne są pewną techniką redagowania przepisów, która ma stworzyć mniejsze lub większe luzy decyzyjne, elastyczność dla organów publicznych stosujących tak zredagowane prawo. Klauzule generalne w istocie odsyłają rozumienie danych przepisów do ocen podmiotów, organów te przepisy stosujących np. organów sądowych czy administracyjnych. Jeśli prawodawca nie chce i nie ma intencji tworzenia luzów decyzyjnych wtedy formułuje zwroty ostre i dookreślone. Natomiast przy klauzulach generalnych ustalenie treści postępowania wymaga uzupełnienia przez ocenę organu prawo stosującego. Przy klauzuli generalnej podmiot z reguły organ stosujący i oficjalnie interpretujący prawo formułuje regułę ad usum czyli regułę na użytek rozstrzygnięcia jakiegoś wypadku. Najsłynniejszą klauzulą generalną jest klauzula zawarta w przepisie Art. 5. Kodeksu Cywilnego posługujący się terminem zasady współżycia społecznego („ nie można uczynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno - gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony”)

Na ogół w literaturze przyjmuje się pogląd, że zasady współżycia społecznego są pewnym zespołem zasad moralnych szczególnie akceptowanych i uznanych.

10. Na powszechnie obowiązujące z punktu widzenia adresatów i nie powszechnie obowiązujące czyli wewnętrzne (tzw. interna)

Ta kwestia dotyczy przepisów prawa powszechnie obowiązującego i tzw. prawa wewnętrznego (według doktryny to tzw. interna) ale powszechnie obowiązującego nie z punktu widzenia terytorialno - czasowego tylko powszechnie obowiązującego w stosunku do adresatów i nie powszechnie obowiązującego w stosunku do adresatów.

Ten podział wcześniej był w doktrynie znany jako podział na interna czyli przepisy, które nie dotyczą wszystkich dotyczą tylko pewnego zakresu organów państwowych (przepisy wewnętrzne) czyli nie są prawem i są przepisy normalne, które wszystkich obowiązują. To zagadnienie podniosła obecnie konstytucja w rozdziale 3. Wynika z tego powszechnie wyraźnie co należy uznać za źródła prawa powszechnie obowiązującego i o tym stanowi Art. 87. W 1. i 2. punkcie. Natomiast Art. 93. Rozstrzyga co prawem obowiązującym nie jest

Art. 87.

punkt 1. „Źródłami powszechnie obowiązującego prawa RP są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia”

punkt 2. „Źródłem powszechnie obowiązującego prawa RP są na obszarze działania organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego”

Przepisy wewnętrzne i adresowane są i tylko do odpowiednich organów aparatu państwowego. Obowiązują tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu te akty.

Art. 93.

punkt 1. „Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki podległe organowi wydającemu te akty.”

punkt 2. „Zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy. Nie mogą one stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów.”

punkt 3. „ Uchwały i zarządzenia podlegają kontroli co do ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem.”

WYKŁAD XI - 20 grudnia 2002 r.

STOSUNEK PRAWNY JEGO POJĘCIE I ELEMENTY

1. Pojęcie stosunku prawnego jako odmiany stosunku społecznego. Postacie i rodzaje stosunku prawnego (stosunek konkretny i abstrakcyjny). Rodzaje stosunku prawnego ze względu na metodę regulacji, gałąź prawa i liczbę podmiotów.

2. Pojęcie, cechy i podział zdarzeń prawnych jako faktów i działań powodujących powstanie, zmianę i wygaśnięcie stosunku prawnego.

3. Elementy stosunku prawnego:

1. podmiot

2. przedmiot

3. uprawnienie

4. zobowiązanie

Ad₁

Wokół pojęcia stosunku prawnego toczą się w nauce spory. My przyjmujemy stanowisko empiryczne w odniesieniu do pojęcia stosunku prawnego. Przyjęcie stanowiska empirycznego w tej kwestii wymaga przyjęcia tezy:

Traktujemy stosunek prawny jako relację zachodzącą w rzeczywistości społecznej między rzeczywistymi podmiotami. Uznajemy zatem stosunek prawny jako rodzaj odmiany stosunków społecznego. Stosunek społeczny to rodzaj wzajemnego oddziaływania. Stosunek prawny zajmuje się nie wszelkimi oddziaływaniami podmiotów, a tylko takimi oddziaływaniami gdzie wchodzą w grę podmioty prawne.

Odrzucamy koncepcje lansowaną zwłaszcza przez cywilistów, że stosunek prawny, może zachodzić między podmiotem prawa, a rzeczą. Przyjmujemy tezę, że stosunek prawny może zachodzić tylko między podmiotami, a nie między podmiotami, a rzeczami.

Stosunki społeczne są to względnie stałe powtarzające się wzajemne zależności, czyli oddziaływania ludzi, podmiotów prawa na siebie jako członków społeczeństwa. Jeżeli ludzkie oddziaływanie ma charakter przelotny, nie jest oddziaływaniem powtarzającym się, stałym to nie ma taki stosunek charakteru stosunku społecznego.(np. zatrzymanie kogoś na ulicy i poproszenie o ogień).

Czym różnią się stosunki prawne od społecznych w ogóle ?

Różnią się tym, że stosunki prawne ich powstanie, zmiana i ustanie są określone normami prawa pozytywnego, przedmiotowego. Stosunki te mogą zachodzić tylko między podmiotami prawa. Stosunek prawny jest rodzajem stosunku społecznego w takim sensie w jakim analogicznie norma prawna jest rodzajem normy społecznej.

Stosunek prawny - jest to odmiana stosunku społecznego wyznaczana prawem, ściślej wyznaczana dyspozycjami norm prawnych, stanowiąca zespół zależności zachodzących między podmiotami prawa, powstający, zmieniający się lub wygasający w wyniku zdarzeń prawnych.

Wyróżniamy 2 postacie stosunku prawnego.

1. Postać stosunku konkretnego (realnego).

Jest to postać zasadnicza stosunku prawnego. Stosunek prawny, który rzeczywiście kształtuje stosunki społeczne jest zawsze stosunkiem konkretnym. Zachodzi w danym miejscu i czasie kształtowany przez obowiązujące w danym miejscu i czasie prawo.

2. Postać stosunku abstrakcyjnego

Stosunek abstrakcyjny to stosunek nierzeczywisty, a powinnościowy i myślowy, który można sobie odtworzyć myślowo, ukształtować abstrakcyjnie znając brzmienie regulacji przepisów prawnych, która jest podstawą danego stosunku rzeczywistego

Rodzaje stosunków prawnych

Rodzaje stosunków prawnych będziemy odnosili do stosunków prawnych rzeczywistych (konkretnych). Można wyróżnić co najmniej 3 rodzaje stosunków prawnych w oparciu o 3 kryteria:

1. Ze względu na metodę regulacji prawnej:

1. Prawo cywilne (stosunki cywilnoprawne - działa zasada wolności umów)

2. Prawo karne (stosunki karnoprawne)

3. Prawo administracyjne (stosunki administracyjno prawne)

Te 3 gałęzie mają wyraźnie odmienne metody regulacji. Inne gałęzie prawa nie wymienione w tym podziale mają zawsze metody zbliżone do jednej z tych wymienionych.

2. Ze względu na gałąź prawa:

Każda gałąź prawa ma swój odrębny przedmiot

3. Ze względu na podmioty (kryterium podmiotowe) wchodzące w ten stosunek (strony):

1. dwustronne

2. wielostronne

3. o nieograniczonej ilości podmiotów

Można jeszcze inaczej spojrzeć na kryterium podmiotowe podziału stosunków prawnych:

1. stosunki jednostronnie zindywidualizowane (np. własność w prawie cywilnym, znany jest tylko właściciel jako podmiot stosunku prawnego, ale on ma prawa i obowiązki erga omnes wobec wszystkich, z kolei wszyscy inni potencjalnie mogą mieć prawa i obowiązki wobec właściciela)

2. stosunki obustronnie nie zindywidualizowane (na swój sposób jakby abstrakcyjne, charakterystyczne dla prawa karnego, w prawie karnym wszyscy wobec wszystkich mają potencjalny obowiązek powstrzymywania się od czynów karalnych)

Można jeszcze ten podział poszerzyć o podmioty prawne wchodzące w stosunki prawne i przedmioty stosunków prawnych. Stosunki prawne można także kwalifikować ze względu na przedmiot. Ogólnie biorąc tym przedmiotem jest zawsze jakieś czynienie bądź nie czynienie.

Ad₂ Pojęcie, cechy i podział zdarzeń prawnych

Jeżeli mówimy o zdarzeniach prawnych to mamy tu na myśli fakty i działania, które decydują o tym, że stosunek prawny może powstać, zmienić się lub wygasnąć. Stosunki konkretne powstają i ich istnienie zależne jest od zaistnienia zdarzeń prawnych (np. fakt śmierci, który jest zdarzeniem prawnym będzie powodował np. ustanie stosunku prawa pracy, ustanie stosunku małżeńskiego, powstanie stosunku prawa spadkowego). Stosunek prawny ma charakter czasowy (temporalny) jest to jedna z cech stosunku prawnego. Możemy dzięki temu wskazać wyraźny moment powstania danego stosunku prawnego i jego wygaśnięcia. Stosunek prawny istnieje między podmiotami tak długo jak długo co najmniej jeden z nich ma ustanowione przez normę prawną uprawnienie bądź obowiązek prawny, a więc ma zachować się w sposób pożądany dla podmiotu drugiego. Gdy uprawnienie bądź obowiązek gaśnie przestaje istnieć między tymi podmiotami stosunek prawny. Istnieją stosunki prawne długotrwałe np. małżeństwo, dzierżawa i krótkotrwałe np. kupno gazety w kiosku.

Zdarzenia prawne.

Najistotniejszą a przynajmniej bardzo istotną jest ta cecha, że każde zdarzenie prawne łączy następstwa. Brak pewnych następstw pozbawia dany stosunek i zdarzenie prawne cech w ogóle stosunku prawnego. Stosunek prawny wywołuje zawsze jakieś następstwa.

Zdarzeniami prawnymi są te zdarzenia, z którymi obowiązujące normy prawne łączą następstwa prawne w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego.

Okoliczność tego, ze dane zdarzenie prawne ma charakter zdarzenia prawnego jest wobec tego następstwem tego, że jest ono przewidziane w hipotezie normy prawnej jako przesłanka dla zaistnienia określonego skutku prawnego. Np. Jeżeli jakiś obiekt jest ubezpieczony to hipoteza norm ubezpieczeniowych przewiduje jakiego rodzaju zdarzenia to ubezpieczenie obowiązuje. Jeżeli piorun uderzy w obiekt ubezpieczony to piorun będzie powodował zniszczenia i będzie powodowało to następstwa prawne. Jeżeli piorun uderzy w obiekt nieubezpieczony to żadnych następstw prawnych nie będzie. Będzie to tylko zjawisko przyrodnicze.

Zdarzenia prawne dzielimy generalnie na fakty i działania. Fakty przyrodnicze same w sobie nie będą faktami prawnymi, ale będą wywoływały skutki prawne. Podobnie będzie z działaniami, wszelkie działania nie będą działaniami prawnymi, ale będą wówczas jeżeli będą wywoływały skutki prawne.

Fakty w ścisłym znaczeniu to są te zdarzenia, które choć są niezależne od woli ludzkiej te zdarzenia będą wywoływały (np. urodzenie, śmierć, klęska żywiołowa, upływ czasu mogą być zdarzeniami prawnymi gdy skutki będą wywoływały).

Działania to generalnie są jakieś zachowania ludzkie, ale tylko zachowania podmiotu prawnego będące wynikiem jego woli będziemy nazywali zdarzeniami prawnymi. Działania, więc są to zachowania człowieka lub innego podmiotu prawa będące wynikiem jego woli. Prawoznawstwo pojęcie działania obejmuje szerzej, bo w prawoznawstwie kategoria działania mieści w sobie zaniechanie, a więc i powstrzymanie się od działania.

Działania dzielimy na czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych i tzw. inne czynny.

Czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych są to czynności, które świadomie są skierowane na określony cel mający wywołać zamierzone skutki.

Tzw. inne czynny to są te działania lub ich zaniechania, z którymi norma prawna łączy skutek prawny niezależnie od tego czy wola osoby działającej była skierowana na wywołanie skutku prawnego czy nie.

Szczególnie obszerna jest grupa czynności zmierzających do wywołania skutków prawnych. W tej grupie na ogół wyróżniamy 3 rodzaje takich czynności:

1. Jeżeli taką czynność dokonuje organ państwowy w szczególności administracyjny, a więc mamy do czynienia z działaniem organu podjętym w granicach jego kompetencji zmierzających do wywołania skutku prawem przewidzianego np. decyzja, orzeczenie, to mamy do czynienia z tzw. aktami administracyjnymi

2. Jeżeli czynność taką podejmuje podmiot prawa, który nie jest organem, mówimy w ten czas o czynności prawnej, czyli działaniu podmiotu, którego istotnym elementem jest oświadczenie woli danego podmiotu zawierające zamiar wywołania określonego skutku prawnego w postaci ustanowienia zmiany lub zniesienia jakiegoś stosunku prawnego. Te czynności prawne mogą być jednostronne (jedno oświadczenie woli np. testament) dwustronne (np. sprzedaż) czy wielostronne (większa ilość oświadczeń woli). Istotne jest to, że czynności prawne regulowane są przez przepisy prawne, zwłaszcza prawa cywilnego. Z zasady te czynności prawne mogą być dokonywane w formie dowolnej o ile przepisy nie wymagają formy szczególnej np. notarialnej. Czynność prawna jeżeli jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego to jest czynnością nieważną.

3. Jeżeli takie czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych podejmuje dokonuje sąd to są działania organów sądowych i w ten czas mamy do czynienia z różnymi postaciami orzeczeń sądowych. Wśród tych orzeczeń sądowych najważniejsze rozróżnienie to podział orzeczeń sądowych na konstytutywne i deklaratywne (deklaratoryjne).

Orzeczenie deklaratoryjne - stwierdza tylko istniejący stan prawny (np. w sporze o zaspokojenie wierzytelności, spłatę długu sąd stwierdza istnienie niezaspokojonej wierzytelności)

Orzeczenie konstytutywne - sąd zmienia stan prawny, tworzy nowy stan prawny (np. rozwód)

Tzw. inne czyny, czyli działania lub zaniechania, z którymi norma prawna łączy skutek prawny niezależnie od tego czy wola osoby działającej była skierowana na wywołanie tego skutku.

Czyny z kolei dzielimy na 2 grupy: czynny dozwolone i czyny niedozwolone.

Czyn dozwolony to czyn, który wywołuje skutki prawne mimo braku jakiegokolwiek zamiaru ze strony działającego. (np. znalezienie i podniesienie na ulicy złotego zegarka jest to czyn dozwolony, który powstał, wywołał skutek prawny mimo że nie było tu bo nie mogło być najmniejszego zamiaru, ale prawo ze znalezieniem cudzej rzeczy łączy pewne uprawnienia i obowiązki po stronie znalazcy i po stronie właściciela, np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, przyjęcie za sąsiada od listonosza jakiejś przesyłki)

Czyny niedozwolone to z kolei czyny zabronione przez prawo, różne jego gałęzie, z którymi przepisy wiążą niekorzystne dla działającego skutki prawne w sferze czy to cywilnej (np. obowiązek naprawy szkody) czy w sferze administracyjno prawnej. Klasyczna problematyka czynów niedozwolonych leży szczególnie w obszarze cywilistyki. Czyn niedozwolony w prawie cywilnym oznacza zdarzenie wyrządzające innej osobie szkody, a w prawie cywilnym istnieje zasada, że szkody powinny być naprawione i takie zdarzenie np. wyrządzenia szkody staje się samoistnym źródłem obowiązku naprawienia szkody (tzw. odpowiedzialność deliktowa). Czyny niedozwolone obejmują jeżeli patrzymy przez pryzmat cywilistyki oprócz działań bezprawnych i zawinionych także działania dozwolone, z którymi łączy się zwiększone niebezpieczeństwo szkód dla otoczenia. W ten czas mamy odpowiedzialność na zasadzie ryzyka oraz wchodzą tu w grę zdarzenia nie polegające bezpośrednio na działaniu ludzkim np. odpowiedzialność właściciela za szkody wyrządzone przez zwierzęta pod jego nadzorem.

Ad₃ Elementy stosunku prawnego

Elementy stosunku prawnego musimy wyróżnić dlatego, że stosunek prawny jest konstrukcją złożoną. Wobec tego musimy ustalić, wyróżnić jego elementy. Te elementy dają się zaobserwować jako elementy świata zewnętrznego wyznaczone przez prawo. Wśród tych elementów wyróżniamy 4 zasadnicze i podstawowe:

1. Podmiot (kto może wchodzić w stosunki prawne)

2. Przedmiot (co może zrobić regulowane stosunkiem prawnym)

3. Uprawnienie

4. Zobowiązanie

Dlaczego niektórzy podmioty stosunku prawnego nazywają stronami i jakie to ma znaczenie?

Otóż niektórzy mówią o stronach stosunku prawnego jako jego elementach, a nie podmiotach. Jest to kwestia nazewnictwa, ponieważ stronami stosunku prawnego mogą być jedynie podmioty prawa to dodatkowe wprowadzenie tej nazwy nie jest zbyt istotne, ale czasem może mieć uzasadnienie. Mianowicie można się posługiwać pojęciem strony w określonych okolicznościach. Np. spotykamy takie stosunki prawne gdzie stron stosunku prawnego może być więcej niż jeden podmiot np. 2 osoby fizycznie kupują coś wspólnie są wówczas jedną stroną stosunku prawnego jako kupujący.

1. Podmiot stosunku prawnego

TEZA:

Podmiotami stosunku prawnego mogą być tylko podmioty prawa Prawo nie może inaczej funkcjonować jak poprzez działania podmiotów, które w realne stosunki prawne wchodzą i w ten czas prawo przestaje być martwe jest czymś żywym, przestaje być tylko systemem, a staje się porządkiem prawnym. Jeżeli rzeczywiste stosunki prawne w danej gałęzi prawa są kształtowane przez daną gałąź prawa i oddziaływując one na społeczeństwo w ten czas mamy do czynienia z prawem przedmiotowym nie tylko z systemem prawnym, z rzeczywistym funkcjonowaniem danego prawa.

Podmiotem nazywamy tego kto może posiadać uprawnienia i obowiązki prawne.

O tym kto jest podmiotem prawa, a kto nim nie jest decydują postanowienia prawa pozytywnego obowiązujące w danym miejscu i czasie. Prawo wyznacza podmiotowość.

Pojęcie podmiotu prawa łączy się z szerszym pojęciem podmiotowości prawa w ogóle.

Podmiotowość prawa jak uczy tego historia nie jest właściwością przyrodzoną daną raz na zawsze. Jeszcze nie tak dawno w pierwszej połowie XX w. mieliśmy państwa, w których przekreślano podmiotowość całych grup narodowych (np. w III Rzeszy Niemieckiej całe grupy narodowe zostały pozbawione podmiotowości prawnej, likwidowano bez jakiejkolwiek podstawy prawnej Żydów, Cyganów i inne grupy narodowościowe miały w kolejności ten los dzielić) Ideologie nawet w świecie nowożytnym bywały takie, zwłaszcza rasistowskie, które nie liczyły się absolutnie z jakąkolwiek podmiotowością prawną. Doświadczenie historyczne wskazuje, że właściwość podmiotowości jest kategorią historyczną (bywała nadawana, odbierana lub nie była nadawana). Podmiotowość prawa zależy to od panujących poglądów i obowiązującego systemu prawa w danym czasie i miejscu. Np. systemy prawne państw starożytnych, niewolniczych, a nawet tam gdzie wysoko rozwinięte było prawo jak w Rzymie, także w systemie prawa rzymskiego nie przyznawały niewolnikom podmiotowości prawnej, nie wszyscy byli traktowani jako podmioty, byli traktowani tylko jako instrumenty mówiące (instrumentum vocale) mimo że nie różnili się fizycznie i biologicznie od innych jednostek, które tą podmiotowość posiadały. Tak było w systemach państw niewolniczych, w kulturze europejskiej na początku jej formowania się, w systemie kastowym hinduskim. Podobnie tylko w złagodzonej formie wyglądało to w państwie i prawie feudalnym. To prawo kreowało podmioty o ograniczonej podmiotowości, były jednostki wyposażone w pełne prawa podmiotowe (stany które korzystały z pełni praw podmiotowych i stany które korzystały tylko z cząstki praw podmiotowych). Następowała jednak ciągle ewolucja w kierunku pełnej podmiotowości równego prawa dla wszystkich jednostek ludzkich. Ta ewolucja trwa do dnia dzisiejszego. Nasiliła się ona dopiero w XVIII w. W czasach nowożytnych powstawać zaczęły systemy prawne gdzie większość, a potem prawie wszystkie stopniowo uzyskiwały w różnych sferach podmiotowość prawną. W Szwajcarii niektóre prawa podmiotowe zostały przyznane bardzo późno np. prawa wyborcze kobiet.

Poza podmiotami w sensie osób fizycznych mamy jeszcze podmioty w sensie osób prawnych.

Wśród podmiotów prawa podstawową rolę najdłuższa w historii mają osoby fizyczne. Osoby fizyczne to klasyczne podmioty prawa, stosunków prawa. Osoba fizyczna to w języku prawa człowiek traktowany jako podmiot prawa. Wszyscy ludzie o ile przebywają w państwach, których systemy prawne podmiotowość prawną im nadają są w ten czas podmiotami prawa jako osoby fizyczne. Ten stan rzeczy ulegał rewolucji. W pełni dopiero podmiotowość prawa osób fizycznych została uznana w XX w. uchwalony przez ONZ w 1966 r. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych ratyfikowany przez państwa członkowskie ONZ w tym właśnie czasie jako akt prawa międzynarodowego zadbał o osobowość prawną wszystkich osób fizycznych. Stan prawny współczesnych jest taki, że na ogół regułą jest, że osoby ludzkie jako osoby fizyczne posiadają dziś podmiotowość prawną od chwili urodzenia do chwili śmierci. Urodzenie jest rozumiane w systemach prawnych różnych państw nieco różnie. Z reguły jednak urodzenie traktowane jest jako pojawienie się dziecka żywego poza ciałem matki. Są systemy prawne, które przyznają zdolność prawną również dziecku poczętemu pod pewnymi warunkami. W polskim systemie prawnym prawo obowiązujące nie tylko nadaje podmiotowość prawną osobom fizycznym, ale i wyznacza okres trwania tej osobowości. W polskim systemie prawnym przesądza o tym:

Art. 8. punkt 1. Kodeksu Cywilnego, który stanowi, że „Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną, a zatem zdolność do bycia podmiotem stosunków cywilnoprawnych według prawa polskiego jeśli chodzi o osoby fizyczne rozpoczyna się z chwilą urodzenia, a kończy się w momencie śmierci.”

Od tej zasady Kodeks Cywilny stanowi w części szczegółowej pewien wyjątek w:

Art. 927. § 2. Kodeksu Cywilnego nadaje on zdolność prawną warunkowo w zakresie bardzo ograniczonym (artykuł należący do prawa spadkowego) zakresie zdolność dziecku poczętemu: jeżeli dziecko w chwili otwarcia spadku jest już poczęte może być spadkobiercą jeśli urodzi się żywe.

Zdolność prawna osoby prawnej trwa od chwili jej powstania do chwili jej likwidacji (rozwiązania). Z powstaniem i likwidacja łączą się jeszcze przesłanki szczegółowe.

Podmioty prawa, które posiadają zdolność prawną są to te podmioty, które posiadają kwalifikacje do bycia podmiotem praw i obowiązków w sferze prawa cywilnego.

Podmiotowość prawna nie jest równa zdolności prawnej. W naszym systemie zdolność prawna jest kategorią prawa cywilnego, a podmiotowość prawna jest szerszą kategorią bo obejmuje pewne uprawnienia z innych gałęzi prawa, które nie pokrywają się z pojęciem zdolności prawnej. Można by powiedzieć, że zdolność prawna i podmiotowość prawna to jest to samo gdyby założyć, że pojęcie zdolności prawnej obejmuje wszelkie bez wyjątku uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa, a więc nie tylko uprawnienia i obowiązki typu cywilistycznego.

Według postanowień naszego prawa cywilnego osoby fizyczne mają zdolność prawną od chwili urodzenia do chwili śmierci. Osoby prawne uzyskują tą zdolność od chwili powstania, ściślej od chwili wpisu do właściwych rejestrów, a traci z momentem skreślenia tego wpisu. Zdolność prawną osób nie fizycznych ma pewne naturalne granice, do zdolności prawnej osób nie fizycznych nie odnoszą się np. regulacje stosunków rodzinnych. Zdolność prawna osoby prawnej nie obejmuje praw i obowiązków wyłączonych przez ustawy lub przepisy na tych ustawach oparte. Nie obejmuje praw i obowiązków, które nie są zawarte w statucie osób prawnych.

Zdolność prawna osoby fizycznej to jest taka zdolność, której według współczesnego prawa nie można odebrać.

Zdolność do czynności prawnych to możność nabywania praw i zaciągania obowiązków poprzez czynności prawne swym własnym działaniem, możność wywoływania skutków prawnych swym własnym działaniem. Poprzez czynność prawną swym własnym działaniem można nie tylko nabyć, ale i utracić prawo.

Osobie fizycznej służy więc zdolność do czynności prawnych w sensie możliwości składania oświadczeń woli ze skutkiem prawnym w postaci nawiązania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego. Wobec tego, ze składanie oświadczeń woli o jakimś skutku (jest to skutek wobec osób trzecich) wymaga dojrzałości intelektualnej i emocjonalnej jest ono ważne prawnie po spełnieniu pewnych warunków. Nie każda osoba fizyczna posiada, więc pełną zdolność do czynności prawnych. Osoba prawna w granicach swej zdolności prawnej ma zawsze pełną zdolność do czynności prawnej., która realizowana jest przez uprawnione do tego organy.

Wyróżniamy 3 sytuacje osób fizycznych ze względu na zdolność do czynności prawnych:

1. osoby fizyczne mogące mieć pełną zdolność do czynności prawnych

Kiedy przepisy prawa przewidują, że pełną zdolność do czynności prawnych mogą mieć tylko osoby mogące świadomie spełniać z pełnym zrozumieniem i rozpoznaniem kierować swym postępowaniem nie działając na szkodę własną lub innych podmiotów prawa. Tu za pierwsze kryterium ustawodawstwo przyjmuje osiągnięcie pewnej granicy wieku. Pełną zdolność do czynności prawnych przepisy prawa nadają osobom pełnoletnim. W Polsce:

Art. 11. Kodeksu Cywilnego „Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności”)

Granice pełnoletności określają przepisy prawa przy czym nie jest ona jednakowa w ustawodawstwach poszczególnych państw. Na kontynencie europejskim granica ta wahała się w XX w. od 17-21 lat. W Polsce pełnoletnim jest ten kto ukończył 18 lat (Art. 10 § 1 Kodeksu Cywilnego). Rozszezenie tej reguły zachodzi w przypadku zawarcia małżeństwa przez osobę niepełnoletnią za zezwoleniem sądu oppiekuńczego, przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuałaje pełnoletność i nie traci jej nawet w chwili unieważnienia małżeństwa. Te sprawy regulow Ustawa z 1998 r. która zmieniała pewne inne przepisy, stanowi ona, że “zawrzeć małżeństwo może osoba, która ukończyła lat 18 jednakże z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła 16 lat). Generalnie osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych może dokonywać wszelkich czynności prawnych ze skutkami prawnymi.

2. osoby fizyczne mogące mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych

Według ustawodawstwa polskiego ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły lat 13, ale nie ukończyły lat 18. Takie osoby nie mogą dokonywać niektórych czynności w ogóle. Osoby te bez zgody przedstawiciela ustawowego mogą np. zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego.

3. osoby fizyczne mogące w ogóle nie mieć zdolności do czynności prawnych

Są to wszystkie te osoby, które nie ukończyły 13 lat. Istnieje zasada, że czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ukończyła 13 lat jest czynnością nieważną. Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych dokona jakiś umów należących do umów powszechnie zawieranych w bieżących sprawach życia codziennego umowa taka staje się ważna z chwilą wykonania chyba że pociągała by za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnej. Można jednak osiągnąć wiek i z punktu widzenia kryterium wieku mieć ograniczoną lub pełną zdolność do czynności prawnych, ale nie być w stanie kierować swym postępowaniem. np. w skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych. Takie osoby mogą być ubezwłasnowolnione całkowicie lub częściowo. Ubezwłasnowolniony całkowicie nie ma zdolności do czynności prawnych natomiast ubezwłasnowolniony częściowo ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Akt ubezwłasnowolnienia całkowitego bądź częściowego może być dokonany jedynie mocą orzeczenia sądowego.

Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych są kategoriami prawa cywilnego. Nie we wszystkich działach prawa granice wieku, z którymi prawo wiąże określone skutki prawne są określone w ten sam sposób jak czynią to przepisy prawa cywilnego np. prawo wyborcze ma już inne kryteria wiekowe, mamy bierne i czynne prawo wyborcze. Przy prawie wyborczym biernym wybieralność do sejmu to 21 lat, a do senatu 30 lat. W prawie karnym granica wieku nie pokrywa się z odpowiedzialnością.

Kategoria zdolności do działań prawnych nie ma odzwierciedlenia w przepisach prawnych. W przepisach prawa cywilnego odzwierciedlone jest kategoria zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych natomiast doktryna, nauka stworzyła jeszcze pojęcie zdolności do działań prawnych. Jest to więc już tylko kategoria doktrynalna. Kategoria zdolności do działań prawnych wynika stąd, że kategoria zdolności do czynności prawnych obejmuje czynności prawne, a nie obejmuje zdolności nabywania praw i obowiązków przez inne czyny dozwolone i niedozwolone. Nie obejmuje tym samym odpowiedzialności z tytułu czynów dozwolonych i niedozwolonych.

Zdolność do działań prawnych - przez tą kategorię rozumie się zdolność do tego aby przez własne działanie nabywać prawa lub zaciągać zobowiązania przy czym własnym działaniem jest zarówno czynność prawna jak i czyn dozwolony i niedozwolony.

Także doktryna, a nie przepisy wyróżnia jeszcze takie pojęcia jak ogólna i specjalna zdolność do czynności prawnych. Te pojęcia mają pewne ugruntowane podstawy w przepisach prawnych.

Zdolność specjalna do czynności prawnych - taka zdolność dla której osiągnięcia prawo ustanawia zazwyczaj łagodniejsze warunki tj. mniejsze granice wieku, ale za to zdolność ta obejmuje mniejszy zakres działania, który posiadają tacy małoletni np. małoletni mający co najmniej 14 lat mogą zawrzeć bez zgody przedstawiciela ustawowego umowę o pracę w celu przyuczenia się do określonego zawodu

Osoby Prawne:

Osoby prawne od chwili swego powstania do chwili rozwiązania mają zawsze zdolność do czynności prawnych z tym jednak zastrzeżeniem, że osoba prawna musi działać przez swe legalne organy w sposób przewidziany ustawowo i przede wszystkim w statutach.

Osoba prawna jest podmiotem prawa, czyli taką osobą, która nie będąc osobą fizyczną ani organem państwowym może posiadać prawa i obowiązki. Teksty prawne nie definiują osoby prawnej dlatego też definicję osoby prawnej możemy znaleźć tylko w doktrynie. Doktryna definiuje osoby prawne albo negatywnie, albo pozytywnie i to w sposób bardzo uproszczony.

Definicja negatywna to znaczy przez negację sformułowania. Definicja negatywna osoby prawnej:

Osoba prawna jest to podmiot prawa nie będący osobą fizyczną ani organem państwowym

Definicja w sensie nie przez negacje:

Osoba prawna jest to jednostka organizacyjna wyposażona w przez prawo w przymiot podmiotowości prawnej, czyli możność występowania jako samodzielny podmiot praw i obowiązków.

Osoba prawna mogła powstać w czasie kiedy prawo było już w znacznym stopniu rozwinięte, a prawo w naszej kulturze europejskiej w znacznym stopniu rozwinięte to było prawo rzymskie. Geneza osoby prawnej sięga okresu kształtowania się i rozwoju prawa rzymskiego. Starsze prawo rzymskie tzw. ius civile uznawało tylko osoby fizyczne za podmioty prawa, ale potem zaczęto kształtować podmioty, które działały na innej zasadzie niż osoby fizyczne. Zaczęto te podmioty traktować jako organizacje. W szczególności gmina miejska w pewnym okresie tzw. municipium to właśnie był zalążek osoby prawnej. Z czasem w prawie rzymskim zaczęto rozszerzać podmiotowość na związki osób fizycznych różnego rodzaju stowarzyszenia (np. collegia fabrorum - stowarzyszenia rzemieślników). Zaczęto uznawać za odrębne podmioty różnego rodzaju korporacje, zrzeszenia, które zaczęto traktować jako podmioty prawne. Zaczęto pewne związki universitates personarum traktować jako odmienny podmiot prawa. Zaczęto więc korporacje odróżniać od ich członków. Członkowie mogli wstępować, występować z korporacji, a korporacja trwała jako odmienny podmiot. Majątek korporacji zaczęto uważać jako majątek tego podmiotu, a nie za wspólny majątek osób tworzących korporacje (ani częściowy, ani każdej z nich). W ten sposób zaczęła się kształtować podmiotowość tego rodzaju jak osobowość prawna. Inne podmioty wówczas mogły wchodzić w stosunki prawne z tymi korporacjami, a członkowie korporacji mogli się zmieniać. Ta konstrukcja, której kształtowanie rozpoczęło prawo rzymskie przeszła do formacji średniowiecznych. W formacjach średniowiecznych istniały różnego rodzaju cechy w miastach, które tworzyły korporacje o charakterze odrębne go podmiotu prawa, gildie, słynna hanza. Rozwój tej konstrukcji trwał, nawet prawo kanoniczne w średniowieczu przyczyniło się w jakimś stopniu do rozwoju tej konstrukcji (samą Stolicę Apostolską zaczęto traktować jako osobą prawną oraz inne zakłady kościelne). Największy okres rozwoju osób prawnych wiąże się z czasami nowożytnymi z rozwojem kapitalizmu. W czasach nowożytnych zaistniały przyczyny, zapotrzebowania na osoby prawne. Przyczyny te wymuszały kształtowanie się dalszych koncepcji osób prawnych, przede wszystkim wolność działania gospodarczego z jednej strony tworzyła zapotrzebowanie na różne osoby prawne o charakterze gospodarczym (spółki, fundacje)z drugiej strony zaś momenty nie gospodarcze, a usługowe, powstawały różnego rodzaju zespoły ludzkie świadczące usługi i dla nich też potrzebna była koncepcja osób prawnych, a więc odrębnych podmiotów. Wreszcie przyczyniły się też czynniki polityczne zwłaszcza rozwój prawa publicznego w związku z zasadą równości wobec prawa, z kształtowaniem się parlamentaryzmu, praw wyborczych, życia publicznego, rozwój wolności i praw obywatelskich w szczególności prawa do zrzeszania się. Przez cały wiek XIX i XX powstawały różnego rodzaju osoby prawne jako zrzeszenia o charakterze nie tylko gospodarczym, usługowym ale i politycznym 9np. partie polityczne, związki zawodowe). O ile względy gospodarcze rozwoju prawa cywilnego inspirowały osoby prawne prawa prywatnego to obok osób prawnych prawa prywatnego zaczęły powstawać osoby prawne zwane w doktrynie osobami prawnymi prawa publicznego. Osoba prawna prawa prywatnego dawała pewnym podmiotom, organizacjom zdolność przede wszystkim w zakresie cywilistyki natomiast osoby prawne prawa publicznego to one były podmiotami nie tylko wchodzącymi w obrót prawa cywilnego ale i posiadały element władztwa z tytuły swej działalności publicznej np. gdy tworzył się samorząd terytorialny jako osoba prawna prawa publicznego to tworzył się nie tylko dlatego że tworzył się element podmiotu jako takiego ale i władztwa prawnego. W państwach europejskich do rozwoju konstrukcji osoby prawnej prawa publicznego przyczyniła się organizacja samorządu terytorialnego. Zarówno organizacje samorządu terytorialnego jak i związki otrzymywały często charakter szczególny osób prawnych jakim były elementy władztwa publicznego. Także inne organizacje samorządowe jako powstające z czasem organizacje przymusowe samorządu gospodarczego czy zawodowego ze względu na cechę przymusowości one także miały pewne elementy władztwa publicznego. Np. lekarz musi należeć obowiązkowo do samorządu lekarskiego, który ma swoje organy (Izba Lekarska mająca różne uprawnienia).

Konstrukcja podziału na osoby prawne prawa prywatnego i publicznego dziś w polskich przepisach nie funkcjonuje. Funkcjonowała ona w polskich przepisach przedwojennych. Zniesiona była, nie funkcjonowała w okresie Polski Ludowej, socjalistycznego państwa polskiego, gdyż socjalistyczne państwo polskie zacierając różnice między prawem publicznym i prywatnym odrzuciła również podział osób prawnych prawa publicznego i prywatnego i mimo że w latach 90. Powrócono do koncepcji samorządu terytorialnego nie wróciliśmy do koncepcji w przepisach przynajmniej sformułowanych osób prawnych prawa publicznego. Nasza konstytucja także nie przyjęła w przepisach prawa koncepcji osoby prawa publicznego (jednostki samorządu terytorialnego są osobą prawną)

WYKŁAD XII - 10 stycznia 2003 r.

• Polskie prawo nie daje definicji legalnej osoby prawnej pozostawiając kwestię definicji doktrynie. Na nasz użytek przyjęliśmy 2 bardzo uproszczone definicje osoby prawnej:

• Osoba prawna jest to podmiot prawa nie będący ani osobą fizyczną, ani organem państwowym

• Osoba prawna jest to jednostka organizacyjna wyposażona prze prawo w przymiot osobowości prawnej, czyli możność występowania jako samodzielny podmiot prawa i obowiązki

Obecny system prawny w Polsce nie rozróżnia osób prawnych prawa prywatnego i prawa publicznego. Nie wprowadziła takiego podziału konstytucja. To rozróżnienie znane jest jednak w doktrynie, nauce prawa. Według doktryny osoby prawne prawa publicznego to te osoby prawne, które nie tylko wyposażone są w przymiot osobowości prawnej, a więc nie tylko mogą wchodzić w obrót prawny jak czynią to osoby prawne prawa prywatnego ale osoby prawne prawa publicznego takie, które wyposażone są jeszcze w elementy władztwa publicznego ze względu na zadania publiczne, które mają. Osobami prawa publicznego w różnych systemach prawnych państw europejskich są przede wszystkim jednostki samorządu terytorialnego. Nie tylko wchodzą w obrót prawny jako właściciel majątkowy ale mogą także swoimi uchwałami, zarządzeniami nakładać pewne przymusowe obowiązki, a więc korzystają z tego władztwa. Polska konstytucja w swej konstrukcji osoby prawnej prawa publicznego nie przyjęła w stosunku do samorządu terytorialnego, stanowiąc jedynie w rozdziale VII poświęconym samorządowi terytorialnemu w jego:

Art. 165., że „Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną.”

W naszym systemie prawnym w ogólnych kwestiach osób prawnych stanowi prawo, ale nie rozróżnia ono osób prawnych prawa publicznego i prywatnego. Zagadnienia podstawowe osób prawnych uregulowane są w Kodeksie Cywilnym. Reguluje on stosunki cywilne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi oraz zawiera postanowienia kto jest w naszym systemie osobą fizyczną i kto osobą prawną. Podstawą prawną w tej materii w Kodeksie Cywilnym jest:

Art. 33. „W Polsce osobami prawnymi są: Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną.”

Różne inne akty normatywne określają w przepisach szczególnych zagadnienia podstawowe dla osób prawnych, a więc ich powstanie, ich ustrój i ich ustanie. Takim najbardziej specyficznym, nowym przepisem prawnym, aktem normatywnym, który ukazał się w ostatnich latach było po raz pierwszy w naszym systemie prawnym uregulowanie osobowości prawnej partii politycznych. Stało się to dopiero w ostatnim dziesięcioleciu, do lat 90. Partie polityczne w Polsce nigdy nie miały uregulowanej osobowości prawnej (Ustawa z 28 lipca 1990 r. „O partiach politycznych”). Partia polityczna w polskim systemie prawnym uzyskuje osobowość prawną z chwilą zgłoszenia jej do ewidencji prowadzonej w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie. Ustawa ta było wielokrotnie nowelizowana. Na pierwszym miejscu Art. 33. Kodeksu Cywilnego wymienia Skarb Państwa. Jest tak dlatego, że instytucja tzw. Skarbu Państwa jest z reguły w demokratycznych państwach osobą prawną reprezentującą państwo w majątkowym obrocie prawnym (państwo jako właściciel). Instytucja Skarbu Państwa wywodzi się jeszcze genetycznie z prawa rzymskiego tak jak i cała koncepcja osoby prawnej. Już w prawie rzymski odróżniano majątek cesarski (publiczny tzw. fiskus) od mienia prywatnego. Poza Art.. 33. Kodeksu Cywilnego ważnym Art. dotyczącym osób prawnych jest:

Art. 35. Kodeksu Cywilnego stanowiący o powstaniu osoby prawnej „Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut.”

Osoby prawne regulują więc przepisy Kodeksu Cywilnego, inne przepisy w różnych ustawach istniejące dla osób prawnych, które te ustawy regulują, a ponadto każda osoba prawna ma swój własny statut np. akt eregujący uniwersytet zawiera ogólną podstawę o tym, że uniwersytet państwowy jest osoba prawną UMCS ma taką podstawę z dekretu PKWN z 26 października 1944 r. i w jednym z artykułów tego dekretu jest [powiedziane, że UMCS jest osobą prawną. Późniejsze ustawy dotyczące osób prawnych, a zwłaszcza Art. 35. Kodeksu Cywilnego powiedziały, że przepisy przewidzieć mogą istnienie statutu i oczywiście przepisy o szkolnictwie wyższym przewidują istnienie statutów i każdy uniwersytet ma swój statut jako wewnętrzne normy prawne i nim są regulowane szczegółowe sposoby ustroju i działania osoby prawnej jaką są uniwersytety państwowe. W doktrynie prawa i języku prawniczym funkcjonuje w odniesieniu do osób prawnych podział ich na pewne 2 typy: korporacje i zakłady.

Korporacje to taki typ osoby prawnej, który odnosi się i jest charakterystyczny dla wszelkich zrzeszeń. Zakłady charakterystyczne są dla wszelkich rodzajów jednostek usługowych. Korporacją jest nazywana osoba prawna, która powstaje w wyniku zorganizowania się pewnej liczby osób fizycznych zmierzających do osiągnięcia wspólnego celu. Z korporacją więc łączy się pojęcie członkostwa.

Zakład to taki typ osoby prawnej, którego powstanie, cel, rodzaj i sposób działania określa założyciel w statucie. Niezbędnym elementem zakładu jest przede wszystkim określony majątek. Cele działania zakładu w zależności od jego rodzaju określa ustawa.

Można ustawić taką pewną linię demarkacyjną ustalić, bo poza zakładami osobami prawnymi, które świadczą usługi są także osoby prawne prawa państwowego takie jak przedsiębiorstwa państwowe, które jednak nie jest już zakładem dlatego że prowadzi przede wszystkim działalność gospodarczą. Zakład nie ogranicza się jedynie do działalności gospodarczej. Zakładami są uczelnie państwowe, szpitale, biblioteki (Biblioteka Narodowa). Oprócz tych 2 podstawowych typów osób prawnych jakie rozróżnia doktryna jest jeszcze jeden podtyp - fundacja.

Fundacja mieści się generalnie w typie osoby prawnej jaką jest zakład.

Fundacja według doktryny to odrębny rodzaj osoby prawnej, który może być traktowany jako typ zakładu realizujący pewne cele społeczne nie charakterystyczne dla działalności gospodarczej.

Ustawodawstwo o fundacjach podkreśla, że cele fundacji określa jej statut zgodnie z celami określonymi przez założyciela (fundatora). Dziś jedną z najsłynniejszych fundacji jest Fundacja Nobla.

Podział osób prawnych na korporacje i zakłady nie jest jednak podziałem rozłącznym. Istnieją osoby prawne o cechach właściwych obydwu ale jest tylko dominacja cech jednego z nich.

W polskim systemie prawnym tryb powstawania osób prawnych określają dość ściśle przepisy prawne zawarte w różnych aktach normatywnych ale uogólniając ich treść można mówić o 3 trybach powstawania osób prawnych: erekcyjnym, koncesyjnym, rejestracyjnym.

Istotą trybu erekcyjnego jest to, że powołuje osobę prawną określony organ państwowy wysokiej rangi w akcie normatywnym (np. powstanie uniwersytetów państwowych w Polsce zawsze następuje w drodze ustawowej). W trybie erekcyjnym z reguły osoba prawna powoływana jest więc aktem ustawowym, a w nielicznych wyjątkowych przypadkach aktem niższego rzędu.

Tryb koncesyjny polega na tym, że w tym trybie wolę utworzenia osoby prawnej przejawiają założyciele, ale władza państwowa musi dać zezwolenie czyli tzw. koncesję.

Tryb rejestracyjny nazywany także normatywnym polega na tym, ze generalnie warunki powstania danego rodzaju osób prawnych określa sam akt normatywny.

Zakres praw i obowiązków określonego rodzaju osób prawnych określają akty normatywne, a statuty danych osób prawnych określają kwestie bardziej szczegółowe. Statuty regulują z reguły funkcje i ustrój osób prawnych. Kwestie rozwiązywania osoby prawnej regulują w jakimś zakresie akty normatywne, a bardziej szczegółowo statuty. Z reguły kompetentne organy statutowe same podejmują w tej kwestii decyzje. Np. przy osobach prawnych typu korporacyjnego walne zgromadzenie jakiejś organizacji decyduje o jej rozwiązaniu. Przy osobach prawnych o charakterze gospodarczym np. przedsiębiorstwa państwowe czy spółka z udziałem Skarbu Państwa, spółdzielnie decydują także kompetentne organy tych osób prawnych o rozwiązaniu zawsze z chwilą ogłoszenia ich upadłości. Likwidacja osób prawnych niektórych typów może nastąpić także mocą zwierzchniego nadzoru mającego prawną podstawę. Np. mający prawną organ państwowy nadzorujący daną osobę prawną może nie zezwolić na dalszą działalność danej osobie prawnej jeżeli narusza ona prawo.

Wszystkie teorie osób prawnych na temat ich istoty z uwagi na złożoność i wieloaspektowość tej konstrukcji są niewystarczające i zdecydowanie niedoskonałe, często jednostronne, a więc na ogół teorie na temat istoty osób prawnych nie mają większej wartości faktycznej.

Innymi podmiotami prawa nie będącymi osobami fizycznymi są organy państwowe czyli samo państwo jako całość. Państwo jako całość jest swoistym podmiotem prawa i nie musi posiadać odrębnej osobowości prawnej. Państwo, samorząd terytorialny, samorząd gospodarczy, samorząd zawodowy to są osoby prawa publicznego bo mogą nie tylko wchodzić w obrót prawny ale także posiadają element władztwa. Państwo jest więc swoistym podmiotem prawa występującym w dwojakim charakterze w innym na wewnątrz i w innym na zewnątrz. Wewnątrz jako osoba prawna występuje państwo w postaci Skarbu Państwa (tzw. fiskus), o którym stanowi Art. 33. Kodeksu Cywilnego, a jeszcze bardziej szczegółowo Art. 34. Kodeksu Cywilnego („Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nie należącego do innych państwowych osób prawnych”). Na zewnątrz państwo jest też podmiotem prawa w stosunkach międzynarodowych z innymi państwami i tutaj regulowane jest to międzynarodowym prawem publicznym.

Same organy państwowe oddzielnej osobowości prawnej nie posiadają nie muszą jej posiadać ale traktowane są jako swoiste podmioty prawa jakby były osobami prawnymi. Za ich pośrednictwem państwo korzysta ze swej zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych.

W konstrukcji samorządu terytorialnego wyraźnie jest powiedziane, że samorząd terytorialny jest osobą prawną. Po raz pierwszy w tej kwestii wypowiedziała się Ustawa z 8 marca 1990 r. „O samorządzie terytorialnym” stwierdzając, że w Polsce gminny wiejskie i miejskie posiadają samorząd terytorialny, a więc w imieniu i na rzec gminy działają odpowiednie organy. Rozdział VII Konstytucji wyraźnie powiada w:

Art. 165. Punkt 1, że „Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną”

Art. 164. Punkt 1 stanowi, że „Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gminna.”

co oznacza jak stanowi:

Art. 164 punkt 3., że „Gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego nie zastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego.”

2. Przedmiot stosunku prawnego

Literatura w tym zakresie jest bardzo zróżnicowana i poglądy na temat przedmiotów stosunku prawnego są bardzo zróżnicowane. Można powiedzieć więc, że literaturę cechuje wiele sporów na temat pojmowania przedmiotu stosunku prawnego. Nie ma żadnej definicji legalnej co jest lub może być przedmiotem stosunku prawnego, za powodu czego strony mogą wchodzić w stosunki prawne. Według poglądów najbardziej tradycyjnych przedmiotem stosunku prawnego są rzeczy pojmowane wąsko jako tylko dobra materialne, bądź szeroko jako dobra materialne i niematerialne. Według innych poglądów na przedmiot stosunku prawnego powiada się, że przedmiotem stosunku prawnego są rzeczy i określone zachowania. Według trzeciej grupy poglądów najbardziej konsekwentnej powiada się, że przedmiotem stosunku prawnego są wyłącznie zachowania. W naszym wykładzie przyjmiemy stanowisko trzecie. Przedmiotem stosunku prawnego są określonych podmiotów, uczestników tego stosunku. Odrzucając w tej materii teorię rzeczową wężej lub szerzej pogrupowaną w różnych konstrukcjach cywilistycznych stajemy na stanowisku teorii zachowań twierdzącej, że przedmiotem stosunku prawnego są zawsze zachowania się stron tj. podmiotów stosunku prawnego.

Przedmiotem stosunku prawnego są te zachowania do których w danym stosunku prawnym obowiązany jest podmiot obowiązku i te zachowania do których w danym stosunku prawnym uprawniony jest podmiot uprawnienia.

Przykładowo jeśli mówi się w myśl teorii rzeczowej, że przedmiotem prawa własności i powstałego w związku nią stosunku prawnego własności jest rzecz np. maszyna do pisania to tylko pozornie wydaje się to zupełnie oczywiste. Ta sama bowiem rzecz może być tylko nie tylko przedmiotem prawa własności ale także prawa użytkowania wówczas gdy zostanie wypożyczona czy prawa zastawu gdy zostanie zastawiona. Nie można jednak się zgodzić by te 2 różne kolejne stosunki prawne, które mogą powstawać gdy właściciel daną rzecz wypożyczy czy zastawi miały za swój przedmiot tę samą rzecz, gdyż wówczas nie było by między nimi żadnej różnicy, a przecież prawo własności wyróżnia się tym od innych praw, że właściciel uprawniony jest do wszelkich czynności w stosunku do rzeczy będących jego własnością. Użyczający natomiast jest tylko uprawniony do używania rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem, a zastawnik jest uprawniony tylko do posiadania, a nie do używania rzeczy tylko posiadania i sprzedania jej w przypadku niespełnienia sumy danej pod zastaw. Stąd też musimy przyjąć i przyjmujemy, że przedmiotem stosunków prawnych nie jest sama rzecz (przy różnych stosunkach prawnych jest ta sama) ale przedmiotem stosunku prawnego są różne rodzaje zachowania się podmiotu uprawnienia i podmiotu obowiązku dotyczące tej rzeczy. Stajemy na stanowisku, że wyłącznie zachowania się podmiotów uprawnienia i obowiązku wynikające z norm regulujących dany stosunek prawny mogą być uznane za przedmiot stosunków prawnych. Twierdzenie to wynika także z tezy bardziej generalnej, że stosunki prawne są zawsze stosunkami międzyludzkimi, między podmiotami, a nigdy nie mogą być stosunkami między podmiotami i rzeczami. W świetle tej tezy stosunek prawny skierowany jest na działania bądź zaniechania, a tym samym jego przedmiot stanowią zawsze zaniechania, a nie rzeczy.

Przedmiotem stosunku prawnego są te zachowania podmiotów stron stosunku prawnego, którymi są obowiązane i uprawnione.

Np. w obrocie cywilnym zachowania te polegają często na przekazaniu własności danej rzeczy lub wydaniu określonej rzeczy, a więc przedmiotem stosunku prawnego cywilistycznego mogą być zachowania dotyczące rzeczy lub innego dobra, a nie same rzeczy lub same dobra. W zależności od rodzaju zachowań do których podmiot jest obowiązany lub uprawniony możemy klasyfikować stosunki prawne na różne typy pamiętając, że zachowania stron mogą generalnie przybierać postać czynienia bądź nieczynienia. W konsekwencji można rozróżnić 4 typy (rodzaje) stosunków prawnych, w których to co można określić jako vinculum iuris to elementarna ich więź sprowadza się do 4 skorelowanych zachowań polegających na tym że:

1. Zarówno przedmiotem uprawnienia jak i przedmiotem obowiązku jest czynienie.

2. Przedmiotem uprawnienia jest czynienie, a przedmiotem obowiązku nieczynienie.

3. Przedmiotem uprawnienia jest nieczynienie, a przedmiotem obowiązku jest czynienie.

4. Zarówno przedmiotem uprawnienia jak i przedmiotem obowiązku jest nieczynienie.

Treścią każdego stosunku prawnego są uprawnienia i obowiązki podmiotów między którymi stosunek prawny zachodzi. Pojęcia uprawnienia i obowiązku są pojęciami korelatywnymi. Korelaty to takie pojęcia które są od siebie wzajemnie zależne. Takimi typowymi korelatami w stosunku prawnym są uprawnienia i obowiązki, które odgrywają istotną rolę jako treść stosunku prawnego i jako przedmiot stosunku prawnego.

Uprawnienia i obowiązki jako elementy stosunku prawnego są to pojęcia korelatywne, wzajemnie współzależne.

3. Uprawnienie

O uprawnieniu rozumianym jako element stosunku prawnego mówi się wtedy gdy przepisy prawa lub także postanowienia umowne nie nakładają na dany podmiot będący stroną obowiązku określonego zachowania się. Pozostawiają jego uznaniu wybór określonego zachowania się. W zależności od wyboru zachowania się dokonanego przez ową stronę inna, druga strona (podmiot) stosunku prawnego staje się zobowiązany do odpowiedniego zachowania się (np. uprawniony jest wierzyciel, który może, ma prawo żądać zwrotu długu co oznacza, że od jego decyzji zależy czy będzie domagał się w danym momencie zwrotu długu czy też nie ale gdy zażąda zwrotu długu, dłużnik ma wtenczas obowiązek dług ten mu zwrócić). Uprawnienie określane jest terminem jeszcze szerszym, który określa wszelkiego rodzaju uprawnienia, często mówi się o uprawnieniu jako o prawie podmiotowym. Uprawnienie w jakimś sensie można utożsamiać z prawem podmiotowym. Jeśli przez uprawnienie rozumiemy prawo podmiotowe to znaczy przez prawo podmiotowe rozumiemy przyznaną przez normę prawną określonemu podmiotowi sferę możności postępowania w określony sposób. Jeśli chodzi o sam termin prawo podmiotowe to wzbudzał on zawsze spory, gdyż są zwolennicy poglądów, że należy je jedynie używać na określenie uprawnień szczególnie istotnych, a nie jakichkolwiek. Niektórzy uważają, że uprawnienia o doniosłym znaczeniu są prawami podmiotowymi. Taką konwencję lansują przede wszystkim przedstawiciele nauki prawa konstytucyjnego według której prawo podmiotowe są to podstawowe uprawnienia obywatela zwłaszcza te zawarte w samej konstytucji dotyczące praw jednostki, praw podmiotowych. Przykładowo jednak cywiliści patrzą już na tą kwestię inaczej. Z reguły traktują oni każde uprawnienie lub zespół uprawnień jako prawo lub zespół praw podmiotowych.

Uprawnienie obejmuje sferę zachowań nie nakazanych i nie zakazanych, a więc nie będących przedmiotem obowiązku, w której to sferze podmiot może dokonywać różnych wyborów. Podmiot uprawniony ma w tej sferze normatywnie wyznaczoną ale tylko możliwość dokonania wyboru pomiędzy co najmniej dwoma określonymi postępowaniami. Jeżeli podmiot ma uprawnienie to może zachować się zgodnie z dyspozycją normy i może zaniechać realizacji tego postępowania bo to jest jego uprawnienie np. jako wyborca mam uprawnienie do udziału w wyborach i mogę z niego skorzystać lub te nie, w prawie cywilnym dłużnik spełniając świadczenie może żądać od wierzyciela pokwitowania bo do tego upoważnia go i jest to jego uprawnienie:

Art. 462. § 1. Kodeksu Cywilnego „Dłużnik spełniając świadczenie może żądać od wierzyciela pokwitowania” .

O uprawnieniu pewnej osoby do określonego zachowania mówimy wtedy gdy norma prawna przewiduje w danej sytuacji opisanej zazwyczaj w hipotezie dla tej osoby możliwość określonego zachowania się, która nie jest obowiązkiem tej osoby łącząc z tym zachowaniem się przyzwolonym w dyspozycji powstanie obowiązku innej osoby.

4. Obowiązek

Obowiązek prawny zwykło się charakteryzować w ten sposób, że mówi się iż ma on miejsce wówczas jeśli przepis prawny, ściślej zawarte w nim normy, przewidują w danej sytuacji pewien nakazany lub zakazany adresatowi sposób zachowania się i z zachowaniem odmiennym wiąże się powinność zastosowania aktu przymusu państwowego.

W stosunku prawnym obowiązek sprowadza się do tego, że przepisy prawa lub postanowienia umowne przewidują w danej sytuacji pewien nakazany lub zakazany adresatowi sposób zachowania się, a z zachowaniem odmiennym wiąże się możliwość przymusowego wyegzekwowania świadczenia przysługującego drugiej stronie.

Z uwagi na to, że pojęcia uprawnienia i obowiązku są korelatywne, współzależne to stosunek prawny z punktu widzenia korelacji możemy być rozumiany dwojako:

1. Jako pewna całość, na którą składają się określone uprawnienia i obowiązki obydwu stron. W takim całościowym ujęciu każda ze stron jest zarówno uprawniona jak i zobowiązana. Każda ze stron jest uprawniona do jednego rodzaju zachowania i zobowiązana do innego rodzaju zachowania.

2. Rozumienie oddzielające strony, podmioty uprawnione i zobowiązane. Stosunek prawny w takim ujęciu należy rozumieć jako zachodzący między dwoma podmiotami, stronami, z których jeden jest wyłącznie uprawniony, a drugi wyłącznie zobowiązany (np. stosunek prawny kupna - sprzedaży przedstawia się w ten sposób, że sprzedawca jest tylko uprawniony do żądania zapłaty, a kupujący jest tylko zobowiązany uiszczenia zapłaty).

Podmiot prawa ma obowiązek wówczas gdy jakaś norma prawna, której jest adresatem wskazuje mu jeden i tylko jeden sposób postępowania w określonych przez normę warunkach.

Przez obowiązek prawny osoby prawa rozmieć należy konieczność określonego zachowania się tej osoby wynikającą z zawartego w normie zakazu lub nakazu i zabezpieczoną (tą konieczność) środkami przymusu jakimi dysponuje państwo.

Obowiązek jako element stosunku prawnego polega na tym, że podmiot prawa, który jest uczestnikiem stosunków prawnych powinien postąpić tylko w określony sposób tj. dopełnić określonej czynności lub wstrzymać się od dokonywania określonej czynności.

Istota obowiązku sprowadza się zawsze do dwóch momentów. Obowiązek prawny wynika ze sformułowania normy prawnej nakazu i zakazu i drugi element nie wykonanie obowiązku prawnego jest połączone z poniesieniem konsekwencji prawnych, z odpowiedzialnością prawną.

• ŹRÓDŁA PRAWA (PROBLEMATYKA TEORETYCZNA TWORZENIA PRAWA)

1. Poglądy na tworzenie prawa. Znaczenie terminu źródła prawa. Określenie pojęcia źródła prawa.

2. Pojęcie procesu prawotwórczego i procesu kształtowania się prawa.

3. Zasadnicze formy działalności prawotwórczej i ich wzajemny stosunek do siebie.

4. O stanowieniu prawa oraz roli prawa stanowionego w różnych systemach prawnych.

Ad₁ Poglądy na tworzenie prawa. Znaczenie terminu źródła prawa. Określenie pojęcia źródła prawa.

Przyjmujemy główną tezę, że problematyka tzw. źródeł prawa wiąże się zawsze z tworzeniem prawa aczkolwiek może być w różny sposób pojmowana. Na gruncie europejskiej kultury prawnej występowały od dosyć dawna 2 kierunki przeciwstawnych poglądów w kwestii pojmowania tworzenia prawa. Kierunek pierwszy nazwany racjonalno - konstruktywnym związany jest z nazwiskiem Benthama, myśliciela który działał w drugiej połowie XVIII w. i w pierwszej połowie XIX w., angielskiego prawnika, filozofa, ekonomisty, prekursora pozytywizmu prawniczego, przedstawiciela liberalizmu w ekonomii. Bentham jako prawnik był przede wszystkim inicjatorem i twórcą wielu kodeksów w XIX w. Był zdecydowanym zwolennikiem prawa stanowionego, świadomie i racjonalnie tworzonego. Ten kierunek reprezentujący takie spojrzenie na tworzenie prawa jako na świadomą działalność prawotwórczą od drugiej połowy XIX w. w okresie pozytywizmu prawniczego stał się kierunkiem dominującym. Drugi kierunek pojmowania tworzenia prawa można nazwać ewolucyjno - organicznym związany był z XIX w z Friedrichem Karlem von Savignym, myślicielem działającym nieco później niż Bentham. Był on jako historyk prawa i filozof działający głównie w pierwszej XIX w. twórcą słynnej tzw. szkoły historycznej w prawie. Savigny był czołowym oponentem metody świadomego racjonalnego tworzenia prawa, zdecydowanym przeciwnikiem kodyfikacji i stanowienia prawa, jego zdaniem prawodawca nie ma prawa tworzyć, a jedynie prawo odkrywać. Znaczy to jego zdaniem, że prawo tworzy się samorzutnie. Według jego poglądów to samo społeczeństwo w swym historycznym rozwoju miało spontanicznie kształtować reguły zachowań, podobnie jak kształtowany jest język. Od drugiej połowy XIX w. zwyciężył w europejskiej kulturze prawnej kierunek racjonalno - konstruktywny. Państwo coraz szersze sfery życia poddało regulacji prawa stanowionego. Zatem ten kierunek wiązał się z późniejszymi próbami tworzenia koncepcji naukowej polityki prawa. Co usiłował czynić twórca psychologicznej teorii prawa L. Petrażycki ujmując tworzenie prawa jako świadomą i celową działalność prawotwórczą opartą na odpowiedniej wiedzy naukowej. Polityka prawa Petrażyckiego miała polegać na tym, że prawodawca ustanawia sobie jakiś cel, a potem świadomie myśli o środkach służących temu celowi, w tej konstrukcji, w tym myśleniu twórca wykorzystuje wiedzę i naukę przede wszystkim. Tym celem naukowej polityki prawa zdaniem Petrażyckiego miało być wychowywanie adresatów prawa. Polityka prawa jako element wychowawczy. Ten kierunek w pełni świadomie zdominował kulturę prawną w Europie także i w XX w.

Fakty i procesy prowadzące do tworzenia prawa do jego stanowienia w tradycyjnej definicji określa się jako fontes iuris oriundi. Tworzenie prawa jako określony proces w nauce na gruncie europejskiej kultury prawnej zaczęto bardzo wyraźnie przeciwstawiać drugiemu członowi mianowicie stosowaniu prawa. Zaczęto wyraźnie oddzielać proces stanowienia od procesu stosowania prawa gotowego. Najpierw prawo bowiem powstaje w rezultacie procesu prawotwórczego organów prawodawczych, a będąc jego wynikiem następnie już jako prawo gotowe jest dopiero stosowane.

Źródło prawa (fons iuris)

W piśmiennictwie prawniczym rozróżnia się najczęściej tzw. źródła powstania prawa (źródła faktów uznanych za prawotwórcze - fontes iuris oriundi) i tzw. źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi). Występuje ten termin źródła prawa i w innych znaczeniach. Są więc zwolennicy wyeliminowania tego terminu z nauki prawa jako zbyt wieloznacznego ale ten termin ma tak silną tradycję, że nie daję się wyeliminować choć proponuje się go zastąpić np. terminem bardziej opisowym sposoby powstawania czy po prostu tworzenia prawa. Duża tradycja tego terminu przesądza, że jest on używany nawet nie tylko w doktrynie ale i w przepisach prawnych czego dowodem w naszych podstawowych przepisach prawnych, w Konstytucji cały III rozdział ma właśnie tytuł „Źródła prawa”. Przyjmiemy 4 znaczenia terminu źródła prawa:

1. W znaczeniu teoretycznym. Znaczenie podstawowe. Jako fakt prawotwórczy lub zespół faktów prawotwórczych. (fontes iuris oriundi). Fakt uznany za prawotwórczy. Staje się podstawą obowiązywania norm prawnych danego systemu prawnego. W państwach współczesnych zwłaszcza europejskich preferujących z reguły normy prawa stanowionego, a nie precedensowego z reguły ich konstytucje ale także doktryna wskazują na fakty tworzące prawo, a więc drogę, jak wyrażają się językiem bardziej obrazowym niektórzy autorzy, prowadzącą do powstania prawa. O ile fakty tworzące prawo są z reguły jednoznacznie określane w konstytucjach o tyle w doktrynie te fakty prawodawcze, czyli źródła prawa pojmowane są szerzej lub wężej. Szerzej są pojmowane jeżeli traktuje je się jako ogół elementów dzięki którym dana reguła nabiera charakteru prawa w swej drodze dążącej do powstania prawa. Natomiast według ujęć węższych wystarczające jest to, że istnieje pewna określona kompetencja organów powołanych konstytucyjnie do stanowienia prawa i ta kompetencja tych organów do stanowienia prawa wyjaśnia zagadnienie źródeł prawa we współczesnych państwach. Za organami stoją ludzie, więc źródła prawa należy określić jako działania, jako akt ludzi, którym normy prawne przyznają charakter organów o określonych kompetencjach

2. W znaczeniu historycznym, źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi). Historyk przez źródło prawa rozumie to wszystko z czego można dowiedzieć się o treści norm prawnych, które kiedyś obowiązywały (dawne teksty prawne, inne formy przekazu, z których poznajemy treść obowiązujących kiedyś przepisów).

3. W znaczeniu źródeł prawa materialnego. W takim znaczeniu przez źródła prawa rozumie się całokształt czynników zarówno społecznych, ekonomicznych, kulturowych wpływających na ukształtowanie się takich, a nie innych norm.

4. W znaczeniu formalnym (formalne źródło prawa). Tak rozumiane źródła prawa utożsamiane są z aktami normatywnymi. Używane przez praktyków i dogmatyków prawa. W istocie jednak akt normatywny jest już przecież wynikiem, rezultatem poprzedzającej go prawotwórczej działalności państwa. Łącząc punkt widzenia formalny i materialny rozumienia źródeł prawa można na gruncie europejskiej kultury prawnej zdefiniować źródła prawa w następujący sposób:

Źródła prawa to prawotwórcza działalność państwa w wyniku której powstają akty normatywne, których treść uwarunkowana jest całokształtem czynników ekonomicznych i kulturowych, a w szczególności aktualnymi potrzebami społeczeństwa.

Czynniki kulturowe jak i cała kultura obejmują także świadomość społeczną w szczególności świadomość polityczną i prawną. W obrębie czynników kulturowych zawarta jest też odpowiednia aksjologia preferująca określone wartości, które prawo ma wyrażać.

O źródłach prawa w znaczeniu teoretycznym można i należy mówić w 2 punktach widzenia:

1. Z punktu widzenia normatywnego (ocennego)

np. „takich a takich norm należy przestrzegać jako obowiązujących norm danego systemu prawa”

2. Z punktu teoretycznego (opisowego)

np. „w danym systemie prawnym takie a takie fakty uważane są za fakty prawotwórcze”

Ad₂ Pojęcie procesu prawotwórczego i procesu kształtowania się prawa.

Proces kształtowania prawa jako pojecie szersze nie daję się zredukować do procesu działalności organów państwowych. Sam proces prawotwórczy to proces tylko działania prawotwórczego państwa. Jest to więc zawsze proces zorganizowany poprzez działalność aparatu państwowego. Natomiast proces kształtowania się prawa obejmuje wszystko to co zachodzi zanim dojdzie do procesu prawotwórczego. Jest więc szerszy w czasie i szerszy przedmiotowo i podmiotowo bo w procesie tym biorą udział różne instytucje i ogniwa niepaństwowe (partie polityczne, związki zawodowe, grupy nacisku itp.) zanim dojdzie do tego, że państwo włącza się w ten proces. Ogniwa te działają bardziej spontanicznie, są nosicielami różnych idei i poglądów, pomysłów, projektów nieformalnych inicjatyw. Te inne instytucje inspirują prawotwórczą działalność organów państwa. Dopiero państwo może nadać tym projektom moc obowiązujących norm prawnych. Proces kształtowania się prawa mieści w sobie również prawotwórczą działalność państwa jak ostatnią fazę tego szeroko pojmowanego procesu.

Ad₃ Zasadnicze formy działalności prawotwórczej i ich wzajemny stosunek do siebie.

W pewnym uproszczeniu można powiedzieć o dwóch zasadniczych formach prawotwórczej działalności państwa: stanowienie prawa i praktyka prawotwórcza.

Stanowienie prawa jest charakterystyczne dla kultury kontynentalnej europejskiej. Praktyka prawotwórcza charakterystyczna jest dla kultury prawnej anglosaskiej gdzie obok prawa stanowionego dużą rolę odgrywa prawo precedensowe. Obok tych 2 zasadniczych form mamy inne formy, które można traktować jako odmiany tych 2 form zasadniczych.

Stanowienie prawa to najbardziej charakterystyczne dla kultury europejskiej. Pod pewnymi warunkami bywa uznawane za formę wyższą prawotwórstwa w porównaniu z praktyką prawotwórczą. Wyróżniamy 2 stale cechy prawa stanowionego:

1. zawsze jest to prawo pisane (tzw. pisane źródło prawa)

2. formułuje normy dotyczące sytuacji przyszłych (stosowanych pro futuro)

Historia zna jednak przypadki, że nie każde prawo pisane jest prawem stanowionym. Może być tak, że prawo jest pisane, a nie jest stanowione ale każde prawo stanowione jest prawem pisanym.

Stanowienie prawa polega na tym, że kompetentny organ prawodawczy formułuje w sposób pisany w założeniu jednoznaczny normy o charakterze generalnym i abstrakcyjnym dotyczące przyszłych sytuacji.

Organy stanowiące prawo mają dziś na ogół charakter kolegialny., rzadziej jednoosobowy.

Stanowienie prawa je t zatem procesem zakładającym obowiązywanie norm kompetencyjnych do wydawania przepisów prawnych przyznanych organom prawo stanowiącym

Prawotwórcza praktyka organów państwowych wyraża się w powtarzających się konkretnych decyzjach organów stosujących prawo za pomocą których te organy oceniają i rozstrzygają w jednakowy sposób podobne stany faktyczne tworząc na ich podstawie dopiero normy prawa. Chodzi tu przede wszystkim o sądowe stosowanie prawa. Ta forma charakterystyczna jest dla tzw. prawa precedensowego, które jest znamienne na kultury anglosaskiej.

Umowa jako forma działalności prawotwórczej może być uznana za odmianę stanowienia prawa. Jest to także akt pisany, a więc i rodzaj pisanego źródła prawa regulujący sytuacje przyszłe. Dziś ma znaczenie w międzynarodowym prawie publicznym gdyż to prawo powstaje w wyniku umów międzynarodowych ale i czasem jeszcze umowa jest stosowana i w prawie wewnętrznym. Niektóre systemy prawa współczesne znają tzw. umowy zbiorowe dotyczące stosunków pracy: Art. 59. § 2. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej „Związki zawodowe oraz pracodawcy i ich organizacje mają prawo do rokowań, w szczególności w celu rozwiązywania sporów zbiorowych, oraz do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień.”

Wtenczas także są one źródłem praw.

Zwyczaj w danym czasie i miejscu uświęcony jest tradycją. Powstaje bo nie ma zwyczaju w ogóle. Za każdym zwyczajem stoi jakaś tradycja uświęcająca dany sposób postępowania. Zwyczaj staje się prawem i jego źródłem o tyle tylko o ile da się stwierdzić powtarzająca się dłuższy czas praktykę co najważniejsze, którą państwo poprzez swoją organy (np. sądy) uznaje. Taki uznany zwyczaj staje się wówczas źródłem prawa. Zwyczaj jeżeli patrzymy na niego w perspektywie historycznej jest tą formą podstawową niepisanego źródła prawa. Dopiero uznany przez państwo zwyczaj staje się prawem zwyczajowym. Zwyczaj jako taki nie jest prawem aby stał się prawem musi mieć odpowiednie poparcie ze strony organu państwowego. Termin prawo zwyczajowe nie należy mylić z terminem zwyczaj prawny. Należy odróżniać normy prawa zwyczajowego od zwyczajów prawnych.

Zwyczaje prawne to tylko fakty ustalane przez społeczeństwo pewnych nawyków co do sposobu czynienia użytku z obowiązujących instytucji prawnych i wynikających z nich uprawnień (np. ustalają się w pewnych środowiskach zwyczaje prawne dotyczące sposobu rozporządzania spadkiem, czy dotyczące zawierania różnych umów o dożywocie, dzierżawę itd.).

Zwyczaj odgrywa dziś istotną rolę w międzynarodowym prawie publicznym. Rola zwyczaju w prawie wewnątrzpaństwowym widoczna jest wówczas kiedy mamy zwyczaje uznane przez państwo. Międzynarodowe prawo zwyczajowe powstaje na skutek długotrwałych praktyk postępowania kiedy powstaje przekonanie, że odpowiednie zachowanie się jest zachowaniem normatywnym. Polska jako członek społeczności międzynarodowej jako państwo honoruje i podlega w odpowiednim zakresie międzynarodowemu prawu zwyczajowemu. Zdecydowanie mniejszą rolę odgrywa zwyczaj jako źródło prawa krajowego. W polskim systemie prawnym jest zasadnym, że zwyczaj jest źródłem prawa tylko i zawsze wówczas jeśli nasze prawo wewnątrzpaństwowe zawiera odesłanie do zwyczajów, powołuje się w tekście prawnym na zwyczaj. Wówczas reguła zwyczajowa będzie wywoływała skutki prawne poprzez przepisy zawierające odesłania do zwyczajów:

np. Kodeks Cywilny zawiera w części ogólnej regulującej zagadnienia czynności prawnych:

Art. 56. mówiący o skutkach czynności prawnych stanowi, że „Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki prawne w niej wyrażone lecz również te, które wynikają z ustawy, zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów.”

np. W Kodeksie Cywilnym Art. 354. § 1. „Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający celowi społeczno - gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje także w sposób odpowiadający tym zwyczajom.”

Doktryna w materii zwyczaju jest dosyć chwiejna. To co jest pewne w naszej doktrynie odnośnie zwyczaju jest to że nie mogą być przyjęte do systemu prawa żadne reguły zwyczajowe sprzeczne z przepisami prawa obowiązującego w danym systemie.

Nauka. Rola nauki jako źródła prawa. Jeżeli chodzi o naukę (jurysprudencję) to przyjmujemy tezę, że współcześnie nauka prawa wywiera doniosły wpływ na tworzenie prawa (jego określonych dziedzin, rola ekspertów, opiniodawców, doniosły wpływ na rozumienie prawa) ale nie jest czynnikiem samodzielnym, nie jest czynnikiem stanowiącym, nie jest źródłem prawa w sensie faktu prawotwórczego. Jurysprudencja, poglądy znawców prawa, ich opinie nie są współcześnie uznawane za samoistne fakty prawotwórcze w sensie faktów stanowiących prawo w przeciwieństwie do niektórych dawnych epok minionych kiedy takie opinie za źródła prawa były uznawane np. w okresie poprzedzającym czasy nowożytne w niektórych państwach zachodnich za źródła prawa uważano tzw. communis opinio doctorum, a więc opinie znawców prawa, wypowiedzi znawców prawa, wypowiedzi ówczesnych wydziałów prawa. Nauka roztacza jednak współcześnie bardzo istotne instrumenty w postaci reguły egzegezy prawniczej, rozstrzygania co jest, a co nie jest obowiązującym prawem, jak należy je rozumieć. Odgrywa więc bardzo istotną rolę w rozumieniu prawa jak i w jego tworzeniu i stosowaniu.

Stosunek wzajemny do siebie poszczególnych form działalności prawotwórczej.

Wobec wielości źródeł prawa możemy i powinniśmy poczynić pewne refleksje w jakim stosunku wzajemnym te źródła prawa do siebie pozostają. Można tu przyjąć tezę generalną, że te różne formy prawotwórstwa bądź się wzajemnie uzupełniają, bądź konkurują ze sobą. Uzupełniają się wówczas gdy zgodnie regulują te same sfery zachowań, konkurują gody walczą o swoisty prymat. Przykładowo w dawnym Rzymie w pewnych okresach ustawy i zwyczaj uważano za źródła prawa podstawowe uzupełniające się wzajemnie. Były jednak okresy kiedy między tymi dwiema formami powstało tzw. prawo pretorskie i zaczęła powstawać pewna rywalizacja. Pretor był wysokim urzędnikiem państwowym, sprawował wymiar sprawiedliwości, wydawał edykty pretorskie ustalające zasady prawa. W średniowieczu w Europie głównym źródłem prawa był początkowo zwyczaj, a następnie były nim umowy między przedstawicielami różnych szczebli drabiny feudalnej. W państwie nowożytnym od XVIII w. przyjmuje się stanowienie prawa za główną formę jego tworzenia, odrzuca się w zasadzie zwyczaj. W praktyce na różnych etapach rozwoju państwa kapitalistycznego można było obserwować nie tylko uzupełnianie się ale i konkurencję między aktami normatywnymi legislatywy (ciał ustawodawczych), a aktami władzy wykonawczej (egzekutywy). Ta konkurencja w niektórych państwa poszła bardzo daleko m.in. w Polsce w okresie międzywojennym w latach 1918-39. W Polsce przed 1939 r. istniała rywalizacja między aktami normatywnymi parlamentu i władzy wykonawczej. Występowało to od 1926 r. (zamach stanu J. Piłsudskiego) i później kiedy stawaliśmy się państwem bardziej autorytarnym niż państwem demokratycznym. Nie było tej konkurencji jeszcze bezpośrednio po uchwaleniu konstytucji marcowej w 1921 r. Po roku 1926 zwiększyły się uprawnienia władzy wykonawczej. Konstytucja kwietniowa (1935 r.) dawała prezydentowi uprawnienie do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy. Jeżeli chodzi o obecny ustrój Polski to tej rywalizacji nie ma. Mamy bardzo wyraźnie oddzielone kompetencje organów prawotwórczych i organów prawo stosujących. Wypadki wątpliwe, spory kompetencyjne między centralnymi organami państwowymi ma kompetencje rozstrzygać Trybunał Konstytucyjny. Obecny ustrój polityczny jak stanowi:

Art. 10 Konstytucji opiera się na „podziale ale i równowadze władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.”

Pozycja parlamentu jako władzy ustawodawczej jest przestrzegana. Panuje prymat ustawy. Pewne akty normatywne podustawowe mogą wydawać tylko ściśle określone organy władzy wykonawczej w oparciu o upoważnienia ustawowe zgodnie z ustawami i konstytucja. Trybunał Konstytucyjny kontroluje zgodność nie tylko ustaw ale i wszystkich aktów podustawowych pochodzących od centralnych organów władzy z konstytucją.

Ad₄ O stanowieniu prawa oraz roli prawa stanowionego w różnych systemach prawnych.

Stanowienie jest współcześnie podstawowym sposobem powstawania prawa chociaż znane są już od bardzo dawna. Występowało już w prawie rzymskim, w państwach nowożytnych od XIX w. słynne wielki kodyfikacje napoleońskie, niemieckie były pomnikami stanowienia prawa.

Stanowienie prawa jest w istocie określonym działaniem ciał z reguły kolegialnych, którym państwo wydało kompetencje do wydawania przepisów prawa. Stanowienie prawa jest zatem procesem zakładającym istnienie norm kompetencyjnych organów stanowiących prawo. U podstaw współczesnego procesu stanowienia prawa leżą więc określone normy kompetencyjne. W istocie taką podstawą tworzenia prawa w państwach i systemach prawa stanowionego jest zawsze ustawa zasadnicza (konstytucja). Miejsce niższe od konstytucji zajmują w systemach prawnych ustawy zwykłe. Żadna ustawa zwykła nie może uchylić postanowień konstytucji. W państwach demokratycznych ustawy te podlegają badaniu ich zgodności z konstytucjach. W polskim systemie prawnym zmian konstytucji może dokonać tylko ustawa konstytucyjna uchwalana w trybie szczególnym, kwalifikowanym odmiennym od trybu ustawy zwykłej (Rozdział XII Konstytucji „Zmiana konstytucji”). Jeżeli chodzi o poglądy doktryny na temat samej ustawy warto wspomnieć o takim rozróżnieniu, które odegrało większą rolę w doktrynie niż w praktyce. W XIX w. na gruncie kultury prawnej europejskiej pod wpływem doktryny niemieckiej zaczęto wyróżniać ustawę w znaczeniu materialnym i formalnym. Niektórzy teoretycy prawa głosili właśnie takie rozróżnienie w końcu XIX w. Powstało ono przede wszystkim na gruncie kultury prawnej niemieckiej związanej z nazwiskiem Labanda. Otóż Laband wnikliwy obserwator parlamentaryzmu ówczesnych Niemiec zaczął rozróżniać ustawy w znaczeniu materialnym i formalnym. Asumptem do tego podziału ustaw na ustawy w rozumieniu formalnym i materialnym był spór o charakter aktu normatywnego jakim był ówczesny budżet uchwalany przez parlament niemiecki. Rozróżnienie to wywołało liczne kontrowersje stąd nie wszędzie i nie zawsze było honorowane i podlegało z upływem czasu różnym modyfikacjom. Doktryny przyjmujące pojecie ustawy w znaczeniu formalnym i materialnym jako kryterium tego rozróżnienia podkreślają i wymieniają sam proces ustawodawczy. Uważają, że ustawą w rozumieniu formalnym jest każdy akt normatywny, który powstał w tzw. parlamentarnej drodze ustawodawczej i został ogłoszony formalnie jako ustawa niezależnie od treści i niezależnie od co on reguluje. Według tej doktryny ustawa w znaczeniu formalnym niekoniecznie musi nią być w znaczeniu materialnym. Ustawa w rozumieniu materialnym są to tylko te akty normatywne, które zwierają treści obejmujące tzw. materie ustawowe. O tym co jest, a co nie jest materią ustawową decydować mają określone, uznane w doktrynie treści. Z reguły te doktryny do tych treści ustawowych zaliczali sferę praw i moralności obywateli oraz kwestie związane z własnością. Niektóre państwa gdzie chciały podkreślić wartość tego wyróżnienia konstytucyjnie orzekły co jest materią ustawową i taką sztandarową konstytucją w Europie, która orzeka, wprost wymienia w konstytucji co jest materią ustawową, czyli co ma być regulowane ustawami jest konstytucja francuska. Poza Francją takich prawnych ustaleń ustawowych materii nie ma. Doktryna jest chwiejna i wobec tego ustawą w praktyce można regulować wszystko co tylko organy mającym inicjatywę ustawodawczą sobie zażyczą. Współczesna doktryna traktuje te rozróżnienia jako epizod historyczny i uważa je za nieprzydatne dla współczesnego prawoznawstwa.

Przepisy prawne współczesne tak stanowią to mogą obowiązywać generalne akty ustawowe, które nie są ustawami, a mają moc prawna ustawy. To jest zagadnienie, które ma niewielki znaczenie także w polskim systemie. Ustawami być mogą także akty normatywne, które formalnie nimi nie są i nie noszą takiej nazwy, a mimo to będą miały moc ustawy. To jest kwestia tego czy dane konstytucje przewidują i dopuszczają jakieś akty normatywne o mocy ustawy mimo że one ustawami nie są. Jeżeli konstytucje określonych państw przewidują takie akty normatywne, które nie będąc ustawami mają moc ustawy chodzi tu o słynne tzw. w potocznej nazwie przyjęte dekrety bądź inne akty analogiczne unikające nazw dekretów mające także moc ustawy jak np. rozporządzenia z mocą ustawy. Nasza konstytucja przewiduje wyjątkowo taką jedną sytuację dopuszczającą wydanie rozporządzenia, które będzie miało moc ustawy i rozporządzenie to może wydać władza wykonawcza. Kompetencje do ustanowienia takiego aktu otrzymał w obowiązującej konstytucji tylko prezydent i tylko w szczególnych warunkach. Rozporządzenie z mocą ustawy prezydent może tylko w jednym przypadku o czym mówi:

Art. 234. Konstytucji „Jeżeli w czasie stanu wojennego sejm nie może się zebrać na posiedzenie prezydent RP na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenie z mocą ustawy w zakresie i w granicach określonych w Art. 228 ustęp 3-5.”

Dalej stanowi się, że te rozporządzenia podlegają zatwierdzeniu przez sejm na najbliższym posiedzeniu. Ten rodzaj rozporządzeń ma charakter źródła prawa powszechnie obowiązującego.

U podstaw współczesnego procesu stanowienia prawa stoją leżą normy kompetencyjne. Podstawą tworzenia prawa i norm kompetencyjnych temu służących w państwach w stosunkach prawa stanowionego jest ustawa zasadnicza, czyli konstytucja. Polska jako kraj i państwo pozostaje w systemie prawa kontynentalnego, w którym to systemie obowiązuje głównie prawo stanowione przez kompetentne organy określone przez konstytucje głównie organy ustawodawcze, a sądy prawa nie stanowią tak jak w systemach precedensowego prawa tylko prawo stosują. W polskim systemie prawa władza administracyjna, czyli wykonawcza upoważniona jest ustawą do wydawania aktów podustawowych w postaci rozporządzeń zwykłych, a wyjątkowo do rozporządzeń innych z mocą ustawy. Polski system prawa kwalifikujemy jako system prawa ustawowego, a przewidując wejście Polski do Unii Europejskiej będziemy standardy naszego prawa uzgadniać ze standardami Unii Europejskiej co już czynimy. Systemowi prawa ustawowego w określony sposób przeciwstawiamy system prawa precedensowego obowiązujący w państwach kultury anglosaskiej, która obejmuje przede wszystkim ojczyznę tego systemu Wielką Brytanie, Irlandie ale przede wszystkim USA, Kanadę (z wyjątkiem Quebecku), szereg krajów tzw. Wspólnoty Brytyjskiej (Australia itd.). Ten system prawa precedensowego kształtujący się głównie o ile nie wyłącznie dzięki prawotwórczej działalności sądów jest tym drugim w świecie systemem konkurencyjnym wobec systemu prawa ustawowego. Oba te systemy wywierają wpływ na różne kraje świata i stanowią łącznie świecki system prawny, który przeważa na świecie. Natomiast trzecim systemem prawa jeśli mówimy w skali globalnej obok systemu prawa precedensowego i ustawowego, albo drugi system prawa jeśli mówimy o systemie prawa świeckiego przeciwstawnym jest system prawa wyznaniowego w pewnej części świata obowiązujący. Dotyczy i obowiązuje przede wszystkim państwa muzułmańskie, które cechuje obowiązywanie specyficznego prawa sui generis religijnego jakim jest prawo koraniczne lub para religijne. Konstytucje tych państw (np. Maroko, Tunezja, Syria, Mauretania, Iran, Pakistan) zawierają postanowienia o podporządkowaniu państwa zasadom doktryny religijnej islamu zawartym w Koranie. Nie ma tam w zasadzie prawa świeckiego w skutek braku rozdziału instytucji państwa od instytucji i doktryny religijnej islamu. Postanowienia odwołujące się do przepisów islamu zawierają również kodeksy cywilne Egiptu i Iraku, które się nieco odróżniają od tych innych. Generalnie religia, moralność i prawo w islamie się sobą jak najściślej łączą stąd część wzmiankowanych państw to państwa wyznaniowe w ścisłym tego słowa znaczeniu, a inne to państwa tzw. para wyznaniowe stanowiące łagodniejszą odmianę państwa wyznaniowego. W tych państwach para wyznaniowych zwłaszcza nie wszystkie gałęzie prawa cywilnego ściśle są związane z islamem. Najściślej ten związek przejawia w postanowieniach odnoszących się do statutu osobowego jednostki oraz w prawie rodzinnym. Sam Koran jako źródło prawa wyznaniowego islamu zawiera główne zasada prawa zwłaszcza zasady najstarszych gałęzi prawa tj. prawa karnego i cywilnego. Generalnie prawo muzułmańskie jest zakresowo maksymalnie szerokie bowiem reguluje prawem obowiązki zarówno religijne jak i działania w życiu codziennym.

WYKŁAD XIII - 17 stycznia 2003 r.

STOSOWANIE PRAWA, WYKŁADNIA PRAWA

Ad₂ Pojęcie wykładni prawa

W praktyce prawniczej wykładnia związana jest z procesem stosowania prawa, traktowana jest jako część tego procesu. Taka wykładnia prawa, która dokonywana jest przy okazji procesu stosowania prawa nazywa się wykładnią operatywną. Może być też rozpatrywana wykładnia w kontekście ogólniejszym - wykładnia prawa jako taka. W sensie nie tylko procesu praktycznego ale może być też dokonywana wykładnia w sposób sui generis abstrakcyjny, modelowo. Można sobie obmyślić pewne sytuacje kiedy ktoś dokonuje wykładni prawa zapoznając się z tekstem już podjętych decyzji i np. kontroluje czy ta wykładnia prawa została właściwie przeprowadzona.

Jest kilka terminów funkcjonujących w literaturze i w praktyce odnośnie pojęcia i procesu wykładni prawa. Jest termin polski „tłumaczenie prawa”, inny termin polski „wyjaśnianie prawa” ale najbardziej zakorzenił się termin pochodzenia łacińskiego „interpretacja prawa”. Obok terminu łacińskiego, który jest najczęściej używany, używa się też termin pochodzenia greckiego „egzegeza”. Z wszystkich tych funkcjonujących terminów termin „wykładnia” jest najbardziej powszechny i właściwy. Terminy „interpretacja”, „egzegeza”, „tłumaczenie” czy „wyjaśnianie” odnosi się nie tylko do prawa. Termin „wykładnia prawa” jest terminem najbardziej związanym z przedmiotem prawa. Jeśli mówimy wykładnia mamy na myśli wykładnię prawa czyli mamy na myśli w gruncie rzeczy 2 kwestie: ustalanie jakie normy zawarte są w interpretowanym przepisie. Wykładnia prawa jest w pierwszym rzędzie zapoznaniem się z przepisem, a więc z ustaleniem jakie w tym przepisie normy są zawarte. Jak już dokonamy przekładu języka tekstów na język normy to wtenczas mamy kolejną fazę tłumaczenie, wyjaśnianie odpowiednich zwrotów normy, a więc mamy do czynienia z finalną już fazą wykładni z ustaleniem znaczenia wyinterpretowanej z tekstu normy. W tradycyjnej polskiej kulturze prawa i w prawnym systemie europejskim jako systemie ustawowym i systemie preferującym prawo stanowione wykładnie prawa traktujemy jako akt pomocniczy przy stosowaniu prawa, a nie jako fakt prawotwórczy. Wykładnia nie ma prawa tworzyć, a tylko je wyjaśniać. W systemie anglosaskim, prawa precedensowego gdzie orzeczenia sądowe mogą mieć charakter prawotwórczy, a więc wykładnia może tam mieć także charakter prawotwórczy. W polskim i europejskim systemie prawnym bardzo wyraźnie oddzielamy proces tworzenia prawa od procesu wykładni.

Wykładnia prawa jest aktem pomocniczym w procesie stosowania prawa, jest ona operacją myślową realizującą 2 główne cele: ustalenie jakie normy postępowania zawarte są w interpretowanym tekście oraz następnie ustalenie co one znaczą.

Wykładnia prawa to operacja myślowa której celem jest ustalenie znaczenia normy prawnej interpretowanego tekstu.

Ta operacja myślowa dokonywana jest przy pomocy pewnych środków (wskazówki, dyrektywy interpretacyjne). Przeprowadzana jest w pewnej kolejności. W pierwszej kolejności interpretując tekst posługujemy się dyrektywami językowymi dopiero jeśli to okaże się czynnością niewystarczającą sięgamy do dyrektyw pozajęzykowych (systemowych, funkcjonalnych czyli celowościowych).

Przedmiotem wykładni prawa są przepisy prawa i zawarte w nich normy. W pierwszej fazie procesu wykładni prawa dokonujemy czegoś na kształt przekładu języka przepisów na język norm. W drugiej fazie wykładni wykonujemy ustalenie znaczenia poprzez wyjaśnianie odpowiednich zwrotów językowych. Dawniejsi autorzy zwłaszcza w okresie kiedy nie rozróżniano przepisu od normy mówili tylko o wykładni norm jako o jej przedmiocie. Wykładnia miała mieć miejsce tylko wówczas gdy normy były niejasne. Wykładnia jest potrzebna tylko wówczas gdy normy są niejasne. Wówczas gdy mamy do czynienia z prawem niejasnym ius incertus. Natomiast jeśli prawo było jasne ius certus mówiono, że następuje tzw. bezpośrednie rozumienie prawa i właściwie wykładnia nie jest potrzebna. Tak wyglądało ujęcie tradycyjne. Clara non sunt interpretanda - Przepisy jasne nie wymagają wykładni. Dziś od kilkudziesięciu lat przeważa w doktrynie pogląd, że każdy tekst prawny, który ma być zastosowany wymaga wykładnia w mniejszym lub większym stopniu. Im przepis jest mniej jasny wymaga interpretacji w większym stopniu. Praktyka w dalszym ciągu skłonna jest się kierować zasadą clara non sunt interpretanda .

Na temat wykładni prawa stworzono wiele teorii, doktryn, szczegółowych poglądów. Pewne teorie można ująć w określone modele. Wszystkie teorie wykładni można podzielić na 2 grupy:

1. opisowych teorii

2. normatywnych teorii

Opisowe grupy to jest ten podział klasyczny. Obejmuje właściwie proces obserwacji wykładni i wyciągania stamtąd odpowiednich wniosków (jak jest przeprowadzana, czym się interpretator kieruje, jakiego rodzaju wykładnie stosują współczesne sądy). Przy tym podziale można przyjąć 2 pozycje w zależności jaki się cel zakłada. Można więc przyjąć w badaniu procesu wykładni pozycję tylko opisu, a więc w jaki sposób przebiega w rzeczywistości proces wykładni i można przyjąć pozycję ocenną, a więc wartościować czy ten proces wykładni przebiega według pewnych modeli i założeń i przyjmowanych dyrektyw powinien przebiegać. Można się więc ograniczyć do stwierdzeń, że wykładnia taka tak przebiega według takich a takich kryteriów. Można przyjąć kryterium oceniające, można próbować formułować dyrektywy, wskazówki, że wykładnia powinna jeśli ma osiągnąć taki, a taki cel powinna być dokonywana w taki a taki sposób.

Wykładnie normatywne chciałyby stworzyć pewien model wykładni, pewne preferencje jak wykładnia powinna wyglądać. Tu mamy 2 modelowe teorie wykładni zupełnie przeciwstawne dlatego że przyjmujące inne cele, naczelne wartości. Te 2 modele to:

1. Grupa wykładni statycznej prawa

2. Grupa wykładni dynamicznej prawa

Statyczna teoria wykładnia prawa (teoria subiektywna) zakłada jedno, stałe znaczenie (to które nadał jej historyczny prawodawca) normy dopóki dana norma obowiązuje. Według tej teorii interpretator ustalając znaczenie normy powinien się kierować intencją i wolą historycznego prawodawcy, powinien więc szukać takiego znaczenia jakie jej nadał ten który ją stworzył.

Dynamiczna teoria wykładni prawa (obiektywna) zakłada możliwość na drodze interpretacji zmiany znaczenia normy. Interpretator nie jest związany tym znaczeniem, które nadał normie jej twórca. Może na nowo ją odczytać i nadać jej nowe znaczenie.

Teoria statyczna podpiera tezę, że dopóki norma obowiązuje jej znaczenie jest jedno, pewnymi wartościami naczelnymi (stałość pojmowaną jako stałość znaczenia prawa dopóki ono obowiązuje, pewność prawa, bezpieczeństwo prawne, przewidywalność zachowań podmiotów prawnych będących wchodzić w stosunki prawne). Dla zabezpieczenia tych wartości teoria statyczna przyjmuje tezę, że tekst prawny ma tylko jedno znaczenie, a zatem może to być tylko to znaczenie jakie nadał mu twórca, subiekt historyczny. Zadaniem wykładni prawa według teorii miałoby być odtworzenie znaczenia interpretowanego tekstu według intencji pierwotnego twórcy danej normy.

Cel główny teorii statycznej to maksymalne zapewnienie na drodze wykładni stałości obrotu dla osiągnięcia pewności i bezpieczeństwa prawa. Znaczenie interpretowanego tekstu w czasie jego obowiązywania jest niezmienne. Ma istnieć i ściśle obowiązywać jedno, stałe znaczenie. Zmiany znaczenia norm zawartych w danym tekście prawnym według tej koncepcji może dokonywać tylko prawodawca. Chcąc ustalić jedno znaczenie według tej teorii trzeba szukać woli historycznego ustawodawcy i dlatego według tej teorii duże znaczenie ma wykładnia historyczna bo bada okoliczności towarzyszące powstaniu normy. Szuka motywów ustalania znaczenia normy w momencie jego powstania.

Teoria dynamiczna za naczelną wartość przyjmuje możliwość i potrzebę ciągłego dostosowywania znaczenia prawa na drodze interpretacji do zmieniających się ciągle warunków życia społecznego, a w konsekwencji uznaje ona potrzebę ciągłego dostosowywania prawa do nowych pojawiających się i akceptowanych w społeczeństwie systemów wartości. Główną wartością według tej teorii jest dążenie do zapewnienia maksymalnego stopnia adekwatności prawa i szeroko rozumianego życia społecznego. Dla zabezpieczenia tej wartości teoria ta przyjmuje tezę, że tekst prawny obowiązujący może zmieniać swoje znaczenie jeszcze w czasie swego obowiązywania, a zatem tekst prawny w sensie swego znaczenia odrywa się od twórcy (subiektu historycznego) nabiera znaczenia niezależnego, obiektywizuje się. Zadaniem jest szukanie woli tzw. prawodawcy quasi aktualnego.

Teoria dynamiczna nie zwraca uwagi na proces powstawania prawa. Znaczenie wykładni historycznej jest małe (zaledwie pomocnicze). Zasadniczym celem tej teorii jest zapewnienie adekwatności normy do nowych poglądów na ten przedmiot, który dana norma reguluje.

Praktyka wygląda różnie. Preferencje występują dla jednej lub drugiej teorii w całej historii stosowania prawa. Przyjęcie jednej lub drugiej teorii wykładni prawa ma pewne konsekwencje dla preferowania dyrektyw wykładni. Teoria statyczna siłą rzeczy kładzie nacisk na dyrektywy językowe w rozumienia języka historycznego prawodawcy. Natomiast teoria dynamiczna będzie preferowała w mniejszym stopniu dyrektywy językowe, a w większym stopniu dyrektywy celowościowe (funkcjonalne). W praktyce żaden z tych czystych modeli nie jest stosowany.

W praktycznej rzeczywistości zwolennicy jednej lub drugiej teorii ujawniają się wówczas jeżeli mamy do czynienia z jakąś swoistą rzeczywistością. Jeżeli mamy do czynienia z ustrojem ustabilizowanym, z systemem prawa ustabilizowanym wówczas będzie przeważała tendencja do interpretacji statycznej. Jeżeli mamy okresy dłuższej stabilizacji.

Przepisy prawne nigdzie nie preferują w państwach demokratycznych (o prawnym modelu państwa) żadnych wskazówek co do wykładni, pozostawia się to stosującym prawo. Były jednak okresy, że przepisy prawne preferowały określony sposób interpretowania np. skreślony Art. 4. ogólnej części Kodeksu Cywilnego, obowiązującego w Polsce Ludowej dawał wyraźną preferencję, dyrektywę: „Przepisy należy stosować i interpretować zgodnie z zasadami ustroju PRL.”

Praktyka nie potwierdza wyłączności żadnej teorii wykładni prawa w ujęciu modelowym ale modele te praktykę inspirują. Po II Wojnie Światowej w okresie wielkich przemian ówczesnego prawa, w okresie jego niestabilności zdecydowanie częściej było zapotrzebowanie na interpretacje dynamiczną zwłaszcza przy interpretacji dawnego prawa, dawne prawo trzeba było dostosowywać do nowych sytuacji wtenczas interpretacja dynamiczna i szukanie adekwatności. W państwach obowiązuje dużo prawa starego, opartego na innych wartościach tendencja do interpretacji teorii dynamicznej będzie zrozumiała. Przydatność modeli dynamicznych generalnie sprawdza się na długich odcinkach czasowych gdzie przepisy prawa funkcjonują bardzo długo, a także w sytuacjach zmiany, głębokich reform, braku stabilności, w okresach transformacji.

Zadania wykładni prawa w dużej mierze wynikają z przedstawionych teorii ale teorie są różne. Precyzyjnie zadania wykładni prawa, niezależnie od teorii wykładni ograniczają się do podstawowego zadania: Docelowym, finalnym zadaniem każdej wykładni prawa jest ustalenie znaczenia norm zawartych w interpretowanym tekście, które mają być zastosowane i stać się podstawą decyzji określonego organu.

• Ad₃ Klasyfikacja wykładni

Klasyfikacje wykładni mogą być różne. Najbardziej poznawczo przydatna jest klasyfikacja według 3 kryteriów:

1. Podział według podmiotu (kto dokonuje wykładni)

2. podział według metody

3. podział według wyników (rezultatów)

a) Podział według podmiotu (kto dokonuje wykładni)

Spojrzenie na wykładnie ze względu na podmiot, który jej dokonuje ma istotne znaczenie bo wiąże się to często z mocą wiążącą wykładni w zależności od tego kto jej dokonuje jest odpowiednia jej moc wiążąca. Zależy ona także od tego w jakim trybie jest dokonywana. Nieraz ten sam podmiot jeżeli dokonuje w innym trybie to jego wykładnia ma inną moc wiążącą. Z punku widzenia podmiotowego wyróżniamy 4 rodzaje wykładni:

1. autentyczną

2. legalną

3. praktyczną (sądowa)

4. doktrynalną

Jeżeli spojrzymy na ten podział ogólniej to można cały ten 4 stopniowy podział zmieścić w dwupodziale. Można wprowadzić swoistą dychotomię biorąc pod uwagę kryterium mocy wiążącej wykładni. Można wszystkie te rodzaje wykładni umieścić w wykładni oficjalnej i nieoficjalnej (doktrynalnej, naukowej).

Wykładnia oficjalna to charakteryzuje się tym, że ma zawsze jakiś stopień związania. Jest zawsze wykładnią władczą.

Wykładnia nieoficjalna nie jest wykładnią władczą, nie dokonuje się jej przy okazji decyzji. Jest tylko wykładnią intelektualną, nie jest wykładnią prawnie wiążącą. Podmiot wykładni doktrynalnej to jest podmiot profesjonalny, znający się na prawie, a zwłaszcza ten który ma w prawie autorytet (naukowy, wybitnego praktyka). Może się on wypowiadać na temat wykładni prawa nie tylko w procesie stosowania wykładni prawa ale i poza tym procesem. Wykładnia dokonywana przez prawników profesjonalistów prawników i przez naukę prawa ma różne postacie ale nie ma charakteru władczego. Ma jedynie siłę przekonywania. Jest to wykładnia argumentu, z siły argumentu a nie z siły władzy. Dziś działa siłą argumentu, a nie argumentem siły. Historia wykładni doktrynalnej jest długa. W dawniejszych systemach prawnych, systemach starożytnych, częściowo średniowiecznych była nie tylko wykładnią jak ja dziś określamy. Wtenczas w pewnym zakresie miała moc wiążącą nie było ścisłego rozdzielenia doktryny od władzy. W czasach rzymskich często doktryna, wypowiedzi znawców prawa, uczonych (responsa prudentium) miały charakter wiążący. Podobnie w średniowieczu (communis opinio doctorum). Nawet wydziałom prawa znanych uniwersytetów przyznawano takie opinie, które miały charakter wiążący.

Dziś wykładnia doktrynalna w różnych komentarzach (dziś przyjmuje postać GLOS).

Znawcy piszą i oddziaływują na rozwój myślenia prawniczego.

Wykładnia oficjalna to: wykładnia autentyczna, legalna, praktyczna. To wykładnia dokonywana przy okazji tworzenia, a nie tylko stosowania prawa.

1. Wykładnia autentyczna. Wykładni w pewnych przypadkach może dokonać sam jej twórca jeżeli mu zależy żeby ci co stosują prawo wykładali prawo w pewnym zakresie tak jak on chce. Wykładnia autentyczna pochodzi od organu państwowego, który ustanowił interpretowaną normę, ma moc powszechnie obowiązującą. Oparta jest o zasadę cuius est condere, eius est interpretario. W praktyce wykładnia autentyczna przybiera postać tzw. definicji ustawowej (legalnej)

2. Wykładnia legalna. Ma tą cechę wspólną z wykładnią autentyczną, że także ma moc powszechnie wiążącą ale nie pochodzi od tego który daną normę ustanowił. Pochodzi od organu, który otrzymał kompetencję do wykładni z mocą powszechnie obowiązującą. Literatura rozróżnia pojęcie wykładni legalnej: ogólnej i

Przez wykładnie legalną ogólną rozumie się wykładnię z mocą powszechnie wiążącą dokonywaną przez organ, który nie wydał interpretowanej normy ale ma kompetencje generalną ogólną nadaną konstytucyjnie do dokonywania wykładni określonych aktów normatywnych z mocą powszechnie wiążącą. W naszym państwie kompetencje generalną do dokonywania takiej wykładni do 1989 r. miała Rada Państwa, która rzadko z niej korzystała. Po 1989 r. kompetencje te przekazano ówczesnemu Trybunałowi Konstytucyjnemu (kompetencja ta zawarta była w ówczesnym Art. 33. ówczesnych Przepisów Konstytucyjnych, które mówiły że „Trybunał Konstytucyjny ustala powszechnie obowiązująca wykładnie ustaw.”). Obecna Konstytucja zniosła tą kompetencję Trybunału Konstytucyjnego.

Obok pojęcia wykładni ogólnej mamy tzw. wykładnię legalną delegowaną. Wykładnia legalna delegowana to także wykładnia z mocą powszechnie wiążącą, która może być dokonywana tylko na mocy jednego, szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie tylko przez organ w upoważnieniu określony. Dotyczy z reguły określonego, jednego aktu normatywnego i jego przepisów. W naszym systemie prawnym w niewielkim zakresie występują dziś elementy wykładni tego rodzaju np. jedna z ustawa o relacji państwo - kościół upoważnia ściśle określoną komisje mieszaną państwowo - rządową do interpretacji tego aktu z mocą powszechnie obowiązującą.

3. Wykładnia praktyczna. Jest to wykładnia dokonywana przez organy stosujące prawo, przede wszystkim przez sądy i organy administracyjne. Ten rodzaj wykładni przechodził w Polsce także pewną ewolucję. Generalnie można powiedzieć, że najdalej idąca wykładnia praktyczna to taka kiedy mogła by związać albo organy państwowe albo organy określonego pionu (organy administracyjne lub sądowe). Do 1989 r. w Polsce istniała taka wykładnia w postaci (miała podstawę ustawową) tzw. wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej. Ona była uchwalana w specjalnym trybie przez Sąd Najwyższy i tymi wytycznymi Sąd Najwyższy mógł wiązać cały pion sądowy. W okresie transformacji ustrojowej i rozwoju sądownictwa po 1989 r. w trosce o niezawisłość sędziego ta instytucja wytycznych Sądu Najwyższego została zniesiona. Aktualnie pozostał drugi podrodzaj wykładni praktycznej - wykładnia wiążąca poszczególne organy. W tym podrodzaju można wyróżnić 2 odmiany: wykładnie wiążącą organ we wszelkich sprawach (np. wykładnia Sądu Najwyższego, w trosce o jednolitość orzecznictwa, formułowane w postaci tzw. zasada prawnych wpisywanych do Księgi Zasad Prawnych) i wykładnie wiążącą organ tylko w sprawie określonej (np. akty wykładni dokonywane w trybie zwykłego nadzoru, orzecznictwo II Instancji). Moc wiążąca wykładni wiąże się z reguły z podmiotem, który jej dokonuje oraz z trybem w jakim jest dokonywana.

3. podział według metody

Metody wykładni prawa wskazują nam poprzez stosowanie odpowiednich dyrektyw interpretacyjnych i reguł rozumowań na sposoby ustalania znaczenia interpretowanej normy zawartej w przepisie. Metody te są głównie tworem doktryny (nauki prawa) ale i praktyki prawa (orzecznictwa). Celem ich jest odpowiednie ukierunkowanie i usprawnienie operacji myślowych składających się na proces wykładni prawa jako operacji dążącej do ustalenia znaczenia interpretowanej normy. W literaturze prawniczej funkcjonuje wiele poglądów na metody wykładni prawa, ich klasyfikacje.

W naszej klasyfikacji zajmiemy się metodami wykładni prawa, które podzielimy na 2 grupy. Do pierwszej grupy zaliczymy 3 metody wykładni prawa, które uznamy za metody zasadnicze. Cechują się tym, że wszystkie 3 nawiązują do określonych rodzajów dyrektyw interpretacyjnych wykładni którymi się w procesie wykładni posługujemy dyrektywy: językowe, systemowe, funkcjonalne.

Do pierwszej grupy zaliczymy kolejno: metodę językową (gramatyczną), metodę funkcjonalną (celowościową) i metodę systemową (systematyczną).

Do drugiej grupy metod wykładni zaliczymy 3 kolejne, odrębne metody oparte na 3 różnych kryteriach. Jedynym ich wspólnym elementem jest, że wszystkie te 3 metody wykraczają poza tekst prawny. Zarówno metoda historyczna, porównawcza, logiczna (wnioskowania prawnicze).

Metoda historyczna, której głównym elementem wyróżniającym jest to że nawiązuje ona w poszukiwaniu ustalenia znaczenia normy do okoliczności jej powstania, wychodzi poza tekst. Sięga do faktów

Metoda porównawcza. Wykracza ona poza badany tekst w postaci oparcia się o inny materiał procesu wykładni. Materiałem interpretacyjnym w tym przypadku są podobne normy o ustalonym już znaczeniu zawarte w systemie danego państwa lub nawet w systemie obcego państwa.

Metoda logiczna (zespół wnioskowań prawniczych). Ta metoda przede wszystkim przyjmuje założenie, że obowiązują nie tylko normy expressis verbis zawarte w tekście ale i normy także nie zawarte.

Metoda językowa. Przyjmujemy tezę, że metoda językowa zwana tradycyjnie metodą gramatyczną jest wśród 3 pierwszych metod zasadniczych metodą podstawową. Metoda ta opiera się bowiem głównie na analizie tekstu słownego, a interpretacji poddawany jest przede wszystkim tekst prawny. Posługujemy się dyrektywami językowymi. Bierzemy pod uwagę zarówno dyrektywy języka ogólnonarodowego jak i dyrektywy języka specjalistycznego. Ta wykładnia spełnia rolę podstawową w realizacji głównego zadania, ustalenia znaczenia normy kierując się dyrektywami językowymi. Teorię tych dyrektyw językowych w klasycznej i teoretyczno - prawnej literaturze rozwinęli profesorowie Jerzy Wróblewski i Zygmunt Zięmbiński, a dziś kontynuują te teorie ich uczniowie profesorowie Maciej Zieliński, Sławomira Wronkowska.

Metoda językowa jest o tyle i dlatego metodą podstawową, że od tej metody zaczynamy proces wykładni prawa. Ponadto ta metoda jest podstawowym punktem odniesienia kiedy kończymy proces wykładni prawa gdy ustalamy wyniki wykładni. Istota tej metody polega na tym, że wykładnia ta przy pomocy zespołu dyrektyw językowych obejmuje te wszystkie reguły, które charakteryzują znaczenie normy ze względu na jej właściwości językowe.

Te dyrektywy językowe literatura grupuje w dwojaki sposób, mianowicie mówi o regułach określających zasady przekładu przepisów na normy postępowania. Druga grupa to są reguły określające zasady ustalania znaczeń poszczególnych zwrotów prawnych.

Przykładem reguły pierwszej grupy jest np. taka postać przepisu: Jeżeli przepis ma postać zdania opisującego czyjeś zachowanie to należy go interpretować jako zachowanie powinne, a więc jako zakaz lub nakaz postępowania.

Np. Jeżeli konstytucja zawiera przepis: „Sejm uchwala ustawy.” To interpretujemy to jako: „Sejm powinien uchwalać ustawy”, to jest jego obowiązek.

Np. Konstytucja w Art. 38. „Rzeczpospolita zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia.” Interpretujemy to tak, że ten przepis zawiera nakaz, obowiązek takiego działania Rzeczypospolitej.

Przykład reguły charakterystyczny dla drugiej grupy.

Np. „Sejm uchwala ustawy” ale może budzić wątpliwości zwrot co to znaczy „uchwalanie”, a więc z reguł dotyczących ustalania zwrotów jest jedna z podstawowych reguł, mówiąca że: Należy tak ustalać znaczenie normy aby żaden ze zwrotów interpretowanej normy nie został uznany za zbędny.

Dyrektywy językowe jako podstawa wykładni językowej obejmują te reguły, które ustalają znaczenie interpretowanej normy ze względu na jej właściwości językowe.

1

---