Agnieszka Lekka-Kowalik

Logika praktyczna - konspekt dla studentów

I. Uwagi wprowadzające: logika jest narzędziem poprawnego myślenia i mówienia.

a) działy logiki ogólnej (tradycyjnie) : semiotyka logiczna (teoria języka rozumianego jako jako system znaków) logika formalna (teoria wynikania) oraz metodologia nauk (teoria procedur badawczych oraz ich wytworów)

b) cele zajęć: przyswojenie sobie podstawowej aparatury pojęciowej z dziedziny logiki ogólnej; zdobycie istotnych wiadomości z tej dziedziny; wykształcenie sprawności w zakresie jasnego, ścisłego i uporządkowanego myślenia i wypowiadania myśli, argumentowania i kontrolowania poprawności argumentów dostrzegania zabiegów manipulacyjnych i radzenia sobie z nimi.

c) struktura wykładu:

I. Uwagi wprowadzające.

II. Semiotyka jako nauka o języku.

III. Semiotyczna charakterystyka języka: definicja języka, definicja znaku, znaki formalne i instrumentalne, reguły używania znaków językowych, typy języków, funkcje poznawcze i pozapoznawcze języka.

IV. Kategorie składniowe wyrażeń: zdania, nazwy, funktory i operatory; zdania praktyczne.

V. Komunikat językowy: kontekstowy charakter komunikatu - treść jawna i faktycznie zakomunikowana; presupozycje zdań; implikatura konwersacyjna; błędy w słownym przekazywaniu myśli;

VI. Porządkowanie dziedziny przedmiotowej : podział logiczny i klasyfikacja, typologizacja, partycja, porządkowanie liniowe, błędy operacji porządkowania.

VII. Elementy teorii definiowania: rodzaje definicji, warunki poprawności definicji, błędy definiowania, zabiegi zastępujące definicje, tzw. definicje perswazyjne i metaforyczne.

VIII. Logika erotetyczna (elementy teorii pytań): struktura i rodzaje pytań; odpowiedzi właściwe i niewłaściwe, pełne i częściowe; warunki racjonalnego stawiania pytań, pytania podchwytliwe i sugestywne.

IX. Elementy teorii wnioskowań:

(a) wnioskowania niezawodne: dedukcyjne, indukcja enumeracyjna zupełna i matematyczna oraz (b) uprawdopodobniające: indukcja enumeracyjna niezupełna, wnioskowanie przez analogię, indukcja eliminacyjna (kanony Milla); błędy wnioskowań;

X. Elementy teorii dyskusji: typy dyskusji; ustalanie przedmiotu dyskusji; zasady dyskutowania; uzasadnienie tezy a przekonanie do akceptacji tezy; argumentacja (w tym: badanie struktury argumentów); zabiegi perswazyjne (chwyty erystyczne); strategie erystyczne.

d) Literatura:

Ajdukiewicz, K., Logika Pragmatyczna, Warszawa 1975.

Borkowski, L., Elementy logiki formalnej, Warszawa 1974.

Hołówka, T, Kultura logiczna w przykładach, Warszawa 2005.

Marciszewski, W., Sztuka Dyskutowania, Warszawa 1994.

Marciszewski W., Sztuka rozumowania w świetle Logiki, Warszawa 1994.

Mała Encyklopedia Logiki, (MEL), Wrocław 1988.

Perelman, Ch., Imperium retoryki, Warszawa 2002

Pirie, M., Logika zwyciężania sporów, Gliwice 2006.

Przybyłowski, J., Logika z ogólną metodologią nauk, Gdańsk, 1997.

Schopenhauer, A., Erystyka, (wiele wydań).

Szymanek, K., Sztuka argumentacji, Warszawa 2001.

Szymanek K, Wieczorek K.A., Wójcik A.S., Sztuka argumentacji, Ćwiczenia w badaniu argumentów, Warszawa 2003.

Tokarz, M., Argumentacja, perswazja, manipulacja, Gdańsk 2006

Trzęsicki, K., Logika. Nauka i Sztuka, Białystok 1996

Trzęsicki, K. Logika z elementami semiotyki i retoryki, Białystok 2009

Ziembiński, Z., Logika Praktyczna, (wiele wydań; podręcznik najistotniejszy).

II. Semiotyka jako nauka o języku

Źródłosłów: gr. semeion. Najważniejsze postaci: Ch. Peirce, Ch. Morris (wykład odwołuje się do tej tradycji),

F. de Saussure (semiologia).

Zob.: S. Kamiński, „Kierunki rozwoju problematyki semiotycznej” w: Metoda i język, Lublin: TNKUL 1994.

1. Przedmiot materialny i formalny dyscypliny naukowej:

a) materialny: przedmiot badań wzięty w całym uposażeniu

b) formalny: przedmiot materialny rozpatrywany z pewnego punktu widzenia (aspekt przedmiotu materialnego)

2. Typy badań naukowych nad językiem:

a) humanistyczne: historia języka, lingwistyka, filologie, psychologia, socjologia, etnolingwistyka.

b) formalne: logika formalna, semiotyka, teoria informacji, teoria komunikacji, cybernetyka.

c) filozoficzne: fil. klasyczna traktuje język jako bierny w poznaniu (Platon, Arystoteles, Krąpiec, Gilson);

filozofia współczesna uznaje język za współtworzący poznanie: różne szkoły filozofii anglosaskiej, np. szkoła języka idealnego (z Cambridge: Frege, Russell, Wittgenstein I, Salamucha); oraz szkoła j. potocznego (z Oxfordu: Ayer, Wittgenstein II, Strawson, Searle, Austin).

d) przyrodnicze: akustyka, fonetyka, fizjologia mowy, logopedia.

3. Definicja semiotyki

Semiotyka to ogólna, formalna (logiczna) teoria języka rozumianego jako system znakowy, która zajmuje się językiem w aspekcie jego racjonalności i sprawności aktach poznania i komunikowania się.

4. Wyjaśnienie poszczególnych elementów definicji:

a) jest ogólna: poszukuje najogólniejszych własności języka, a nie zajmuje się żadnym językiem etnicznym;

b) jest logiczna czyli formalna: nie interesuje się treścią wyrażeń językowych, ale ich budową

c) traktuje język jako system znakowy, a więc coś uporządkowanego -> trzeba wskazać podstawowe elementy składowe języka i ustalić relacje zachodzące między nimi oraz między systemem a otoczeniem;

d) jest teorią, tj. uporządkowanym logicznie i rzeczowo zbiorem twierdzeń, który ma opisać i wyjaśnić język i jego funkcjonowanie;

e) bada język w aspekcie racjonalności i sprawności w aktach poznania i komunikowania się -> język rozpatrywany jest jako narzędzie poznania i komunikowania

przedmiot materialny semiotyki: język

przedmiot formalny semiotyki: język jako systemów znaków będący narzędziem poznania i komunikowania się.

6. Działy semiotyki:

a) syntaktyka - bada język „od wewnątrz”, charakteryzuje własności i funkcje elementów języka, oraz bada zachodzące miedzy nimi relacje; podstawowe pojęcia syntaktyczne: kategorie syntaktyczne, wynikanie, zastępowanie, dowodzenie, tekst, system.

b) semantyka - bada relacje między znakami językowymi a światem pozajęzykowym; główne pojęcia: prawda (Tarski 1933), oznaczanie, denotowanie, desygnowanie, supozycja, model.

c) pragmatyka - bada relacje miedzy znakiem a użytkownikiem znaku (twórca, nadawca, odbiorca); główne pojęcia: znaczenie, rozumienie, wyrażanie, komunikowanie, asercja.

III. Semiotyczna charakterystyka języka.

1. Semiotyczna definicja języka

Df: język jest zbiorem znaków formalnych scharakteryzowanych możliwie jednoznacznie za pomocę reguł używania i służący grupie ludzi do komunikowania się.

struktura formalna: J= {zbiór znaków formalnych czyli słownik, reguły użycia}

2. Definicja znaku:

Df. Znak to coś podpadające pod zmysły (zawsze istnieje substrat materialny znaku), przy pomocy którego ktoś (użytkownik znaku) dochodzi do poznania czegoś innego niż ów znak (przedmiotu oznaczanego przez znak).

Z punktu widzenia semiotyki znak to relacja trójczłonowa: coś jest znakiem czegoś dla kogoś.

3. Typy znaków:

a) ze względu na genezę wyróżniamy: znaki naturalne (znak i przedmiot oznaczany są ze sobą powiązane relacjami naturalnymi, np. przyczynowo-skutkowymi, współwystepowania; istnienie tych relacji stanowi podstawę semiotycznej relacji oznaczania, np. dym i ogień) oraz znaki konwencjonalne (relacja między znakiem, a przedmiotem oznaczanym zostaje ustanowiona przez ludzką interwencję (np. czarna opaska i śmierć bliskiej osoby).

znaki ikoniczne są wyróżnione ze wzgledu na specyfikę: choć są ustanawiane jak znaki konwencjonalne, to konwencja ta oparta jest na relacji poza-konwencjonalnej, a mianowicie na podobieństwie między znakiem i przedmiotem oznaczanym (np. makieta, mapa, zdjęcie).

b) ze względu na stosunek znaku do świadomości użytkownika wyróżniamy znaki instrumentalne (pełnią funkcję znaku, o ile same zostana poznane, np. ślady) oraz formalne (odnoszą użytkownika wprost do przedmiotu oznaczanego, np. znaki językowe).

Inne typy znaków: kod, symbol, symptom, sygnał.

4. Natura znaku językowego (formalnego):

a) jest znakiem: ma taką samą strukturę jak znaki innych typów.

b) jest przezroczysty: odnosi nas do przedmiotu bez zatrzymywania na sobie naszej uwagi;

c) jest wielopostaciowy: może być nadawany lub odbierany na różne sposoby bez zmiany znaczenia (słowo może być wypowiedziane lub napisane).

Literatura dodatkowa: J. Pelc, Wstęp do semiotyki, Warszawa 1982 (seria OMEGA).

5. Reguły używania znaków językowych

a) syntaktyczne: składania (konstrukcji), tj. budowania wyrażeń złożonych) oraz przekształcania (transformacji), tj. takie, które mówią jak można przekształcać wyrażenie poprawne, by rezultat tego przekształcenia był również wyrażeniem poprawnym.

b) semantyczne: rządzą odnoszeniem się znaków do rzeczywistości pozajęzykowej.

c) pragmatyczne: rządzą używaniem wyrażeń w określonych sytuacjach; np. reguły grzecznego zwracania się do dorosłych osób nieznajomych.

6. Funkcje języka:

(a) poznawcza (deskryptywna): za pomocą języka dokonuje się opisu pewnego stanu rzeczy i stwierdza jego zachodzenie w świecie pozajęzykowym;

(b) pozapoznawcze (jest ich wiele) np: informatywna, ekspresywna (wyrażenie stanów psychicznych nadawcy znaku); ewokatywna (wywołanie przeżycia emocjonalnego u odbiorcy znaku); perswazyjna (skłonienie do jakiegoś działania czy przyjęcia jakiegoś poglądu); dyrektywna (wydawanie poleceń); performatywna (spowodowanie stanu rzeczy, o którym mówi wyrażenie przez wypowiedzenie tego wyrażenia, np. „mianuję Panią kierownikiem”); interrogatywna (zadawanie pytań); estymatywna (formułowanie ocen); fatyczna (zgłoszenie obecności, ); integrująca/dzieląca (przy pomocy języka można „podzielić” zebranych na „swoich” i „obcych”); terapeutyczna („do wesela sie zagoi”).

Z punktu widzenia semiotyki logicznej najważniejsza jest funkcja poznawcza, bo nauka ta jest teoria jezyka jako narzędzia poznania i komunikowania wyników poznawczych.

7. Typy języków:

(a) ze względu na genezę: naturalne (rozwinęły się spontanicznie - języki etniczne), sztuczne (słownik i reguły zostały zaprojektowane, np. języki komputerowe) oraz mieszane.

(b) ze względu na najmniejsza jednostkę jezykową: obrazkowe, pojęciowe, sylabiczne, literowe/głoskowe

(c) ze względu na obecne w języku spójniki (funktory): ekstensjonalne i intensjonalne.

(d) ze względu na poziom mówienia: język przedmiotowy (wyrażenia odnoszą się do świata, np. kot ma cztery łapy) oraz metajęzyk (wyrażenia odnoszą się do wyrażeń języka przedmiotowego, np. „kot” jest rzeczownikiem”.

IV. KATEGORIE SKLADNIOWE (SYNTAKTYCZNE) WYRAŻEŃ

A) Wyrażenia językowe i ich znaczenie.

1. Definicja kategorii syntaktycznej (tzw. def. przez abstrakcję):

dwa wyrażenia należą do tej samej kategorii syntaktycznej =df po zastąpieniu jednego wyrażenia drugim z każdego wyrażenia sensownego (tj. zbudowanego zgodnie z regułami syntaktycznymi) otrzymujemy wyrażenie sensowne.

2. Podział wyrażeń językowych:

a) ze względu na funkcje syntaktyczne jakie pełnią w języku: nazwy, zdania, funktory i operatory.

b) ze względu na funkcję znaczeniową: kategorematy (mają znaczenie poprzez odniesienie do jakiegoś przedmiotu, np. wyrażenie „kot”) i synkategorematy (uzyskują znaczenie dzięki kontekstowi, w którym pełnią funkcję syntaktyczną, np. „w”, „przed”).

3. Teorie znaczenia (wyjaśniają, czym jest znaczenie).

a) syntaktyczne: znaczenie to sposób rozumienia wyrażenia wyznaczony regułami ję zyka („Dom” w j. niemieckim znaczy co innego niż „dom”w języku polskim) lub kontekstem językowym (marynarka pije rum - marynarka pije pod pachami).

b) semantyczne: znaczenie to pewien przedmiot w świecie pozajęzykowym:

- realny: zespół cech przysługujących wszystkim i tylko tym przedmiotom o których można dane wyrażenie orzec zgodnie z prawdą (utożsamienie znaczenia z oznaczaniem).

- idealny: istniejący poza światem zmysłowo dostępnym przedmiot, ku któremu kieruje się nasz akt rozumienia wyrażenia.

c) pragmatyczne (teorie przykładowe):

- ujęcie psychologiczne: znaczenie to przedstawienie mentalne kojarzone z danym wyrażeniem.

- ujęcie praktyczne: znaczenie to sposób użycia wyrażenia.

5. Typy wyrażeń o szczególnym rodzaju znaczenia:

a) wyrażenie wieloznaczne: koza, marynarka, słownik, babka..

b) synonimy (to samo znaczenie: butelka, flaszka) i homonimy (wyrażenia wieloznaczne o tym samym brzmieniu: lód-lud).

b) wyrażenia okazjonalne: nie mają w danym języku przyporządkowania do określonego przedmiotu, a zyskują to przyporządkowanie, gdy zostają użyte w konkretnej sytuacji: ten, dziś teraz, tu).

c) wyrażenia analogiczne: analogia atrybucji (pierwszorzędnie orzeka się pewną własność o przedmiocie zwanym analogatem głównym, a wtórnie o innych, np. zdrowy człowiek i zdrowe jabłko) i metafora (orzekamy coś wtórnie o przedmiocie ze względu na podobieństwo tego przedmiotu do przedmiotu, o którym orzeka się to wyrażenie w sensie właściwym , np. uśmiech dla twarzy jest tym, czym kwiat dla łąki).

d) wyrażenia idiomatyczne: charakterystyczne dla danego języka, np. “pójść po rozum do głowy”, “iść w kimono”.

B) ZDANIE

1. Definicje:

z jest zdaniem języka J =df jest wyrażeniem posiadającym wartość logiczną (tj. które jest prawdziwe lub fałszywe). Jest to def. w aspekcie semantycznym..

stan rzeczy - pozajęzykowy odpowiednik zdania.

sąd:

a) w sensie psychologicznym: przeżycie myślowe, wyrażające się zdaniem oznajmującym.

b) w sensie logicznym: znaczenie zdania oznajmującego.

2. Rodzaje zdań.

ze względu na strukturę: zdania proste (żadna część nie jest zdaniem) i zdania złożone, przy czym

zdania złożone dzielą się:

- ze względu na rodzaj spójnika (funktora) łączącego zdania proste, np.: zdania koniukcyjne, alternatywne, implikacyjne, równoważnościowe.

- ze względu na sposób złożenia: wyraźnie złożone (występują spójniki) i ukrycie złożone (gramatycznie proste, ale zawierają taką partykułę, że ich zrozumienie wymaga utworzenia co najmniej dwóch zdań (np. oprócz, chociaż).

Dalszy podział dotyczy zdań prostych

a) ze względu na ilość:

- jednostkowe: podmiotem zdania jest nazwa jednostkowa (imię własne np. Agnieszka Lekka lub tzw. deskrypcja określona, np. najwyższa góra świata.

- ogólne: podmiotem zdania jest nazwa ogólna (czyli taka, która oznacza więcej niż jeden przedmiot) poprzedzona słówkiem `każde', `wszystkie', `żaden' (np. Każdy słoń jest ssakiem; żaden pies nie jest kotem);

- szczegółowe: podmiot zdania jest nazwa ogólna poprzedzona słówkiem `pewne', `niektóre' (np. pewni studenci są zmęczeni; niektórzy profesorowie nie są surowi).

b) ze względu na jakość: twierdzące i przeczące.

c) ze względu na sposób stwierdzania:

- asertoryczne (stwierdzające S jest P, S nie jest P)

- modalne: apodyktyczne stwierdzające konieczność, niemożliwość (S musi być P; S nie może być P) oraz problematyczne stwierdzające możliwość, niekonieczność (S może być P; S nie musi być P).

źródło nieporozumień: różne interpretacje słów modalnych „musi” i „może”:

a) logiczna (S musi być P, bo to wynika to ze zdań wcześniej przyjętych);

b) ontologiczna (nie może być inaczej ze względu na strukturę świata),

c) aksjologiczna (musi być, bo dobrze jest by tak było),

d) tetyczna (musi być, bo tak jest nakazane przez jakąś normę),

e) psychologiczna (musi być tzn. że jestem niepodważalnie przekonany).

Analogiczne interpretuje się słowo „może”.

Słówko modalne w zdaniu może być interpretowane na więcej niż jeden sposób, np. w zdaniu ”On musi wreszcie zdać ten egzamin” możemy słowu „musi” przypisać interpretację aksjologiczną (dobrze by było, gdyby zdał), tetyczną (musi zdać, ponieważ tego wymaga regulamin studiów).

d) ze względu na to jak się rozstrzyga o wartości logicznej zdań i czy one coś mówią o świecie:

- analityczne: nie dodające nic do zasobu naszej wiedzy o świecie; wydobywające z orzeczniku to co już jest zawarte w podmiocie. O prawdziwości rozstrzyga się apriorycznie tj. znając znaczenie wyrażeń składowych i na podstawie reguł języka wiemy, czy dane zdanie jest prawdziwe (każdy kawaler to nieżonaty mężczyzna), czy fałszywe (każdy trójkąt ma cztery boki).

- syntetyczne: dodają coś do zasobu naszej wiedzy. O prawdziwości rozstrzyga się na podstawie doświadczenia (aposteriorycznie), np. „wieloryb jest ssakiem”.

3. Zdania kategoryczne.

ogólnotwierdzące: każde S jest P (SaP)

szczegółowotwierdzące: pewne S są P (SiP)

ogólnoprzeczące: żadne S nie jest P (SeP)

szczegółowoprzeczące: pewne S nie są P (SoP)

Między tymi zdaniami zachodzą następujące związki logiczne:

- sprzeczność: zachodzi między zdaniami typu SaP i SoP oraz między zdaniami typu SeP i SiP. Zdania sprzeczne nie mogą być zarazem prawdziwe i nie mogą być zarazem fałszywe;

- przeciwieństwo: zachodzi między zdanimi typu SaP i SeP. Zdania przeciwne nie mogą być zarazem prawdziwe, ale mogą być zarazem fałszywe;

- podprzeciwieństwo: zachodzi między zdanimi typu SiP i SoP. Zdania podprzeciwne mogą być zarazem prawdziwe, ale nie mogą być zarazem fałszywe;

- podporządkowanie: zachodzi między zdaniami typu SaP i SiP oraz między zdaniami typu SeP i SoP. Jeśli zdanie ogólne jest prawdziwe, to podporządkowane mu zdanie szczegółowe też jest prawdziwe (ale nie odwrotnie).

Powyższe zależności da się zapisać w postaci tzw. praw kwadratu logicznego. Kwadrat logiczny: graficzne przedstawienie tych związków (zob np. Mała Encyklopedia Logiki, hasło „kwadrat logiczny” lub podręcznik Ziembińskiego „Logika praktyczna”).

Inne prawa bezpośredniego wnioskowania (zob. Mała Encyklopedia Logiki): obwersji, konwersji, inwersji, kontrapozycji.

Diagramy dla zdań kategorycznych.

Sylogizmy: schematy wnioskowania o co najmniej dwóch przesłankach, takie że przesłanki i wniosek są zdaniami kategorycznymi.

Budowa sylogizmów prostych (o dwóch przesłankach): termin większy(P), mniejszy (S), i średni (M); przesłanka większa, pisana jako pierwsza, zawiera termin P i termin średni M, mniejsza - termin S i termin średni M, a wniosek nie zawiera terminu średniego, a jego podmiotem jest S, a orzecznikiem P.

Figury sylogistyczne: schematy ułożone wg rozmieszczenia terminu średniego; tryby sylogistyczne: schematy wnioskowania otrzymane z figur sylogistycznych przez wstawienie funktorów: każdy... jest (a), żaden... nie jest (e), pewne...są (i), pewne...nie są (o). 3miejsca x 4 zmienne = 64 możliwości w jednej figurze x 4 figury = 256 możliwych trybów sylogistycznych. Łącznie 256 trybów.

MP PM MP PM

SM SM MS MS

-- -- -- --

SP SP SP SP

I II III IV

Tryby słuszne są schematami wnioskowań niezawodnych, tzn. takich, że jeśli przeslanki są prawdziwe i nie popełnimy błędu we wnioskowaniu, to i wniosek musi być prawdziwy. Mamy 24 tryby słuszne (po 6 w każdej figurze).

Sposoby rozpoznawania trybów słusznych:

a) mnemotechnicznie

b) digramy Venna

c) tzw. metoda strukturalna polegająca na badaniu jakości i ilości zdań tworzących sylogizm oraz tzw. rozłożenia terminów.

Termin rozłożony: użyty w całym zakresie, tj. terminy rozłożone to takie, które mówią coś o wszystkich desygnatach nazwy. Rozłożone są podmioty zdań ogólnych i orzeczniki zdań przeczących.

Reguły rozpoznawania trybów słusznych:

1) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem ogólnym;

2) przynajmniej jedna z przesłanek musi być zdaniem twierdzącym.

3) jeżeli jedna z przesłanek jest zdaniem szczegółowym, to wniosek musi być zdaniem szczegółowym (nie odwrotnie!).

4) jeżeli jedna z przesłanek jest zdaniem przeczącym, to wniosek musi być zdaniem przeczącym (i odwrotnie!).

5) termin średni musi być przynajmniej raz rozłożony.

6) każdy termin rozłożony we wniosku musi być rozłożony w odpowiedniej przesłance.

4. Zdania praktyczne

Zdania praktyczne pełnią funkcję informatywną (często w sposób ukryty) i różne funkcje „bodźcowe” (ewokatywną, ekspresywna, oceniającą, dyrektywna, sugestywną, perswazyjną, zapytawczą).

Rodzaje:

a) pytania: odróżnienie pytań w sensie gramamtycznym (mogą nie pełnić funkcji zapytawczej mając strukturę pytania) i logicznym (pełnią funkcję zapytawczą).

b) oceny aksjologiczne (co do wsobnej wartości czegoś) i utylitarne (co do wartości czegoś jako środka do celu).

c) normy: etyczne, estetyczne, tetyczne (ustalane przez właściwy autorytet, np. normy prawne) i praktyczne („przepisy” realizacji celu, np. przepisy kuchenne).

d) życzenia, prośby, rozkazy.

C) NAZWA

1. Definicje:

Nazwa w aspekcie:

a) syntaktycznym: wyrażenia samodzielne, które pełni w zdaniu funkcję podmiotu lub orzecznika.

b) semantycznym: wyrażenie samodzielne, które pełni funkcję oznaczania.

F. oznaczania: f. semantyczna polegająca na wskazywaniu na pewien przedmio na mocy swego znaczenia (dwie postaci tej funkcji: desygnowanie i denotowanie).

Pojęcie w ujęciu:

a) psychologicznym: pewne przeżycie psychoczne polegające na przedstawieniu sobie czegoś w sposób nieoglądowy (wyobrażenie zmysłowe może, ale nie musi towarzyszyć takiemu przedstawieniu).

b) logicznym: znaczenie nazwy generalnej określone regułami języka.

2. Funkcje nazw:

a) syntaktyczne: np. zastępowanie - wymiana wyrażenia na inne bez naruszenia sensu całego wyrażenia (np. nazwa „KUL” zastępuje nazwę „Katolicki Uniwersytet Lubelski”.

b) semantyczne:

- desygnowanie:

desygnatem nazwy N w języku J przy znaczeniu Z jest każdy przedmiot, o którym można ją zgodnie z prawdą orzec. Nazwa desygnuje przedmiot (nazwa pełni funkcję desygnowania).

- denotowanie:

denotacją nazwy (zakresem, ekstensją) jest zbiór wszystkich jej desygnatów przy danym znaczeniu. Nazwa denotuje zbiór (pełni funkcję denotowania).

b) konotowanie:

treścią nazwy (konotacją, intensją) nazywamy zespół wszystkich cech przysługujących desygnatom danej nazwy. Nazwa konotuje zbiór cech.

Treść charakterystyczna: ogół wszystkich cech przysługujących wspólnie desygnatom danej nazwy i tylko im.

c) supozycja: w wypowiedzi f. odnoszenia się nazwy do jakiegoś przedmiotu (f. semantyczno-pragmatyczna). Odróżnia się:

- supozyję zwykłą: nazwa odnosi się do jednostkowego, konkretnego przedmiotu (zając przebigł nam drogę).

- supozycję formalną: nazwa odnosi się do powszechnika (zając jest ssakiem);

- supozycję materialną: nazwa odnosi się do samej siebie („zając” jest rzeczownikiem).

3. Rodzaje nazw

a) ze względu na istnienie i ilość desygnatów: puste, tj. nie mające żadnego desygnatu (analitycznie - dysygnaty są bytowo niemożliwe, np. „kwadratowe koło” i syntetycznie - desygnaty są bytowo możliwe, ale niezrealizowane „kot o sześciu łapach”) oraz niepuste: jednostkowe (mające dokładnie 1 desygnat; mogą to być nazwy indywidualne - imiona własne - lub tzw. deskrypcje określone) i ogólne (mające więcej niż 1 desygnat). Nazwy puste nie mają funkcji desygnowania, ale denotują zbiór pusty.

b) ze względu na rodzaj desygnatu: konkretne (biały) i abstakcyjne (białość);

c) ze względu na strukturę denotacji: zbiorowe (kolektywne), gdy zakres jest zbiorem w sensie kolektywnym (agregat elementów, np. wojsko, las biblioteka), oraz niezbiorowe (dystrybutywne), gdy desygnaty tworzą przedmiot abstrakcyjny tj. zbiór w sensie dystrybutywnym (zbiór przedmiotów mających wspólną cechę);

d) ze względu na funkcje: indywidualne (imiona własne), nadające się tylko na podmiot zdania kategorycznego i generalne nadające się na podmiot i na orzecznik. Nazwy indywidualne nie mają funkcji oznaczania i konotowania, ale spełniają funkcję nazywania (semantyczna funkcja zamiast funkcji oznaczania). Nazwy generalne konotują cechy.

e) ze względu na precyzję: ze względu na zakres - ostre, gdy znajomość treści charakterystycznej pozwala orzec, czy dany dowolny przedmiot jest czy nie jest desygnatem tej nazwy oraz nieostre, gdy takiej możliwości nie ma. Ze względu na treść - nazwy są wyraźne, gdy umiemy podać taki zespół cech, które pozwoliłyby w sposób stanowczy odróżnić desygnaty tej nazwy od innych przedmiotów (kwadrat); nazwy są niewyrażne, gdy takiego zespołu cech nie możemy podać (rzeka).

f) ze względu na znaczenie: jednoznaczne, wieloznaczne i analogiczne.

5. Relacje między zakresami nazw.

Pomiędzy zakresami dwóch nazw zachodzi dokładnie jeden z poniższych stosunków:

a) równoważność: zakresy obu nazw S i P są równe, tj. każdy desygnat S jest desygnatem P i odwrotnie (trójkąt- trójbok)

b) nadrzędność-podrzędność: zakres S obejmuje cały zakres P tj. każdy desygnat P jest desygnatem S, ale nie odwrotnie (człowiek-kobieta).

c) krzyżowania się: niektóre desygnaty S są desygnatami P, ale istnieją takie desygnaty P, które nie są desygnatami S i takie desygnaty S, które nie są desygnatami P (ojciec-lekarz)

d) wykluczania: żaden desygnat S nie jest desygnatem P i żaden desygnat P nie jest desygnatem S. Dwa możliwe przypadki, przy czym zakresy S i P nie dopełniają się, tj. suma zakresów S i P nie tworzy zbioru uniwersalnego (istnieją takie przedmioty, które nie są desygnatami ani S, ani P (człowiek-lodówka)

e) stosunek dopełnienia: żaden desygnat S nie jest desygnatem P, a suma zakresów tworzy zbiór uniwersalny (każdy przedmiot należy albo do zakresu S, albo do zakresu P (sloń-niesłoń).

6. Działania na treściach nazw.

a) konkretyzacja (determinowanie): wzbogacanie treści nazw przez dodawanie kolejnych cech. Wzbogacanie treści powoduje zmniejszanie się zakresu.

kres konkretyzacji: nazwa tak bogata, że wyznacza dokładnie jeden desygnat (tzw. deskrypcja określona).

b) abstrakcja (abstrahowanie): pomijanie niektórych cech w treści nazwy.

Zubożenie treści powoduje wzrost zakresu; kres abstrakcji: nazwa o zakresie obejmującym wszystkie przedmioty (nazwa transcendentalna).

c) idealizacja: „potęgowanie” pewnych cech. Powstaje nazwa (i pojęcie) przedmiotu, który w sposób pełny posiada odpowiednie cechy.

d) konstrukcja: zestawianie dowolnych cech. Powstaje nazwa (i pojęcie) przedmiotu, który posiada te cechy (krasnoludek).

Można też prowadzić działania na zakresach nazw jako na zbiorach (dodawać, odejmować, mnożyć i dzielić. W semiotyce zajmujemy się podziałem logicznym, który jest jednym ze sposobów porządkowania pewnej dziedziny przedmiotowej (patrz p. VI).

D) FUNKTORY

1. Definicje:

funktorem nazywamy wyrażenie, które nie jest ani zdaniem, ani nazwą, a które służy do konstruowania zdań, nazw i funktorów złożonych.

argumentem funktora nazywamy wyrażenie, które wraz z funktorem tworzy nowe wyrażenie złożone.

2. Rodzaje funktorów:

a) ze względu na kategorię syntaktyczną tworzonego wyrażenie: nazwotwórcze, zdaniotwórcze i funktorotwórcze.

b) ze względu na kategorię syntaktyczną argumentów: funktory od argumentów nazwowych, zdaniowych i funktorowych.

c) ze względu na ilość argumentów: jedno- dwu- i wieloargumentowe.

Każdy funktor określa się ze względu na te trzy parametry, np. w zdaniu „Ala ma kota” wyrażenie „ma” jest funktorem zdaniotwórczym od dwóch argumentów nazwowych (Ala, kot).

d) ze względu na to, czy wynik działania funktora zależy jedynie od zakresu, czy rownież od treści argumentów: ekstensjonalne (zakresowe np. funktory klasycznego rachunku zdań) i intensjonalne (treściowe, np. `myślę że').

3. Funktory prawdziwościowe:

funktory zdaniotwórcze od argumentów zdaniowych, takie że wartość logiczna zdania złożonego utworzonego za pomocą tego funktora zależy wyłącznie od wartości logicznej zdań będących argumentami, a nie od ich treści.

Funktory prawdziwościowe klasycznego rachunku zdań:

Dla dwóch zdań i dwóch wartości logicznych (prawda, fałsz) jest 16 możliwości funktorów. Najważniejsze: negacja, koniunkcja, alternatywa zwykła, implikacja, równoważność.

Tabelki zero-jedynkowe to metoda sprawdzania, czy zdanie zbudowane za pomocą funktorów prawdziwościowych jest prawem logiki (zob u Ziembińskiego, rozdział o wnioskowaniach dedukcyjnych).

Zmienne i OPERATORY:

Kwantyfikatory - operatory ilościujące (rodzaje kwantyfikatórów, zasięg kwantyfikatora, zmienne, zmienne rzeczywiste i związane).

Diagramy Venna i wybrane prawa rachunku kwantyfikatorów: metoda kontroli poprawności wnioskowań.

V. KOMUNIKAT JĘZYKOWY:

1. Kontekstowy charakter komunikatu.

(a) presupozycje zdań: logiczną presupozycją zdania Z jest taki sąd S, który musi być prawdziwy, aby można było orzekać o wartości logicznej Z. W typowej sytuacji komunikacyjnej presupozycje są akceptowane jako sądy o z góry zagwarantowanej prawdziwości, oczywistej dla uczestników rozmowy. W przypadku stwierdzenia fałszywości presupozycji, możliwe jest jej odwołanie. Uznanie zdania o presupozycji P jest równoznaczne z potraktowaniem P jako zdania prawdziwego lub jako oczywistego, nie wymagającego dodatkowego uzasadnienia.

Np. „Nasz sukces był wynikiem twardych negocjacji” ma presupozycję: „odnieśliśmy sukces”.

Presupozycje są „niewrażliwe” na negacje: zdanie „Obecny król Francji jest łysy” i zdanie „Obecny król Francji nie jest łysy” mają tę samą presupozycję: „obecnie Francja ma króla”

Źródła presupozycji: nazwy indywidualne; wyrażenia faktywne i semifaktywne; czasowniki zmiany stanu, jego podtrzymania bądź iteracji; spójniki wyrażające zależności czasowe lub przyczynowo skutkowe; zwroty porównujące;

(b) implikatura konwencjonalna (była uczciwa choć biedna: „choć” wprowadza myśl, że uczciwość i bieda nie chodzą w parze!)

(c) implikatura konwersacyjna: ta część komunikatu, której odbiorca domyśla się zakładając, że nadawca racjonalnie współpracuje z odbiorcą.

Paula Grice'a zasady racjonalnej współpracy konwersacyjnej:

- maksyma jakości: nie wygłaszaj twierdzeń uważanych przez siebie za fałszywe, ani nawet poglądów dla których nie masz uzasadnienia; A jeśli x twierdzi, że p, to X uważa, że p).

Jeśli Jan twierdzi „Agata urodziła dziecko” to uważamy, iż Jan sądzi, że Agata urodziła dziecko.

- maksyma ilości: nie udzielaj informacji ani mniej ani więcej niż to jest konieczna na danym etapie rozmowy;

Czytając zdanie „niektórzy politycy koalicji zaakceptowali plan premiera”, uważamy, że nie wszyscy, bo - na podstawie maksymy ilości - zakładamy, że gdyby wszyscy politycy zaakceptowali plan premiera, to zostałoby to powiedziane;

- maksyma istotności: mów na temat, nie wygłaszaj poglądów nieistotnych z punktu widzenia aktualnego stanu konwersacji.

jeśli na nasze oświadczenie „muszę natychmiast zadzwonić”, kolega stwierdza „mam przy sobie komórkę”, to na podstawie maksymy istotności domyślamy się, że kolega oferuje nam możliwość skorzystania z telefonu, a nie informuje o stanie posiadania.

- maksyma sposobu: mów w sposób zrozumiały, uporządkowany, krótko i jednoznacznie.

jeżeli ktoś oświadcza: „orkiestra wykonała utwór, który miał być IX symfonią Beethovena” to domyślamy się, że nadawca komunikatu - pogwałcając maksymę sposobu - nisko ocenia wykonanie.

Jawne pogwałcenie zasad współpracy konwersacyjnej wnosi do komunikatu dodatkowe treści.

2. zasady konstruowania i interpretowania komunikatu:

celem komunikatu językowego jest to, by odbiorca ma zrozumieć komunikat i to zgodnie z intencją nadawcy; komunikat powinien respektować zasadę ekonomii wypowiedzi; powienien być tak skonstruowany, aby nie było możliwość różnych jego rozumień (obrona przed manipulacją tekstem) i aby można go było łatwo rozumieć (prostota wypowiedzi). Umiejętność wypowiedzi na dany temat jest funkcją rozumienia tego tematu.

Interpretacja komunikatu to odpowiedź na pytanie: dlaczego ten ktoś, tymi słowami, w tym momencie właśnie mnie o tym poinformował. Treść pełna komunikatu jest zawsze bogatsza niż treść jawnie wypowiedziana.

3. Błędy w słownym przekazywaniu myśli:

- człony wyrażenia niezrozumiałe (na ogół błąd pragmatyczny - użycie żargonu);

- człony wyrażenia zrozumiałe, ale całość niezrozumiała (nonsens czyli niespójność syntaktyczna lub absurd, gdy wyrażenie jest syntaktycznie poprawne, ale jego treść niespójna np. sprzeczna wewnętrznie czego przykładem jest contradictio in adiecto);

- amfibolia (amfibologia) - aktualna wieloznaczność składniowa;

- ekwiwokacja - wyrażenie jest użyte przynajmniej dwukrotnie i za każdym razem w innym znaczeniu, a rozumiane w jednym.

- homonimia: wieloznaczność aktualna wyrażenia;

- chwiejność znaczenia - kontekst użycia niedookreśla znacznie wyrażenia i tylko pozornie ma ono jedno znaczenie (możliwość pojawiania sporów werbalnych).

- elipsa (niedopowiedzenie) - pominięcie jakiegoś wyrażenie w wypowiedzi, co powoduje niezrozumienie wypowiedzi lub jej wieloznaczność.

- niedookreślenie miejsca akcentowania lub błąd akcentu (podkreślenia).

- użycie wyrażeń okazjonalnych i modalnych.

- niemożność określenia supozycji nazwy użytej w wyrażeniu.

- niedookreślenie, czy nazwa użyta jest w sensie kolektywnym czy dystrybutywnym.

- brak słówek kwantyfikujących.

- użycie idiomów.

- użycie eufemizmów.

• pleonazmy (wyrażenia, w których występuje więcej wyrazów znaczących to samo, tak że cale wyrażenie znaczy to samo po usunięciu któregoś z tych wyrazów). Redundancja tekstu jest wadą, gdy brak powodow do powtarzania.

VI. PORZĄDKOWANIE PEWNEJ DZIEDZINY.

Różne sposoby porządkowania: podział log. i klasyfikacja, typologizacja, partycja, porządkowanie liniowe.

Porządkowanie może być myślne lub fizyczne.

1) Podział logiczny i klasyfikacja: operacje na zakresach nazw.

(a) Def podziału logicznego (jako wytworu , a nie czynności przeprowadzania podziału logicznego):

podziałem logicznym zakresu nazwy N ze względu na pewną zasadę K jest zbiór nazw n₁, n₂... n_n zakresowo podrzędnych względem N, które są wzajemnie rozłączne, a suma ich zakresów jest tożsama z zakresem nazwy dzielonej.

(b) warunki poprawności: podziału logicznego

- adekwatność (zupełność): suma zakresów człownów podziału równa się zakresowi pojęcia dzielonego, tj. każdy desygnat nazwy dzielonej należy do zakresu któregoś z członów podziału (tzw. podział wyczerpujący).

- rozłączność: zakresy członów podziału wykluczają się, tj. każdy desygnat nazwy nadrzędnej należy tylko do jednego z członów.

- naturalność: przedmioty należące do jednego z członów podziału winny być do siebie bardziej podobne z interesującego nas punktu widzenie, niż przedmioty należące do zakresu dwóch różnych członów.

- jednorodność: jedno kryterium podziału.

(c) błędy podziału logicznego:

- formalne: nieadekwatność, nierozłączność, niejednorodność.

- materialne: nienaturalność lub nieprzydatność w danej dziedzinie (błędy pragmatyczne).

- ogólnosemiotyczne: podział na zakresach nazwach wieloznacznych bez ustalenia, o które znaczenie chodzi, nieostrość zakresu dzielonego lub nieostrość kryterium.

(d) rodzaje podziałów logicznych:

a) dychotomiczny ze względu na posiadanie lub nieposiadanie jakiejś cechy.

b) wieloczłonowy: wedle zasady, którą są różne odmiany pewnej cechy

klasyfikacja: wielostopniowy podział logiczny, tj. taki, gdzie wszystkie lub niektóre człowny podziału jakiejś nazwy dzieli się dalej ze względu na następne kryterium (np. systematyka roślin i zwierząt).

2) Partycja jako wyróżnianie części:

periodyzacja (wyróżnianie części w jakimś przedziale czasowym), podział mereologiczny (wyróżnianie części składowych), dyspozycja (wyróżnienie części w książce lub planie pracy); podział terytorialny kraju. Nazwę, której zakres porządkujemy traktujemy kolektywnie.

3) Typologizacja:

uporządkowanie przedmiotów występujących w pewnej dziedzinie ze względu na większe lub mniejsze podobieństwo do wybranego typu.

typy: idealny (skonstruowany) i empiryczny (wybrany).

4) Porządkowanie liniowe (wg ustalonych parametrów, np. ranking szkół wyższych).

Sposoby porządkowania można ze sobą łączyć: książki telefoniczne firm (wg liniowo wg alfabetu i typologizująco wg branży), katalogi (rodzaj produktów: np. ubrania, buty, torebki, a potem wg typu zastosowania: wieczorowe, do pracy, po domu itp.).

Błędy czynności porządkowania: mylenie różnych sposób (zwłaszcza podziału logicznego z innymi); stosowanie sposobu nieodpowiedniego dla danej dziedziny przedmiotowej.

VII. ELEMENTY TEORII DEFINIOWANIA.

1) `Definicja to określenie (krótkie) zmierzające do jednoznacznej charakterystyki jakiegoś przedmiotu lub podające sposób rozumienia danego wyrażenia w jakimś języku. Definicje służą do wyostrzania zakresu i uwyraźniania treści nazw, wprowadzania nowych terminów, wyjaśniania znaczeń terminów.

2) Typy definicji:

a) ze względu na sposób prezentacji: werbalne (słowne) i ostensywne (deiktyczne; zawierają poza-słowne elementy np. gesty).

b) ze względu na to co się definiuje: realne (podanie jednoznacznej charakterystyki jakiegoś przedmiotu, zaspołu) i nominalne (podaje sposób rozumienia danego wyrażenia, a przez to sposób zastąpienia/eliminacji tego wyrażenia przez inne wyrażenia w rozmaitych kontekstach).

c) ze względu na budowę wyróżniamy definicje: równościowe i nierównościowe.

(A) Definicje równościowe składają się z: członu definiowanego (jest to tzw. definiendum), członu definiującego (jest to tzw. definiens) oraz łącznika definicyjnego (tzw. copula), który ustala zachodzenie równości lub równoważności między zakresami definiendum i definiensa

Poprawnie zbudowana definicja normalna pozwala wyeliminować wyrażenia definiowane w każdym przypadku (zastąpić definiendum przez definiens w każdym kontekście) - jest to tzw. warunek przekładalności; takie definicje nazywamy totalnymi. Definicje nie spełniające tego warunku nazywamy cząstkowymi.

Ze względu na budowę definiendum wyróżniamy definicje wyraźne (definiendum to wyrażenie definiowane) oraz definicje kontekstowe (wyrażenie definiowane występuje w definiendum w typowym kontekście, tj. wyrażenie definiowane nie stanowi całego definiendum, lecz tylko jego część umieszczoną w typowym kontekście, np. def. logarytmu, def. funktora implikacji w logice)

Definicje równościowe wyraźne spełniające warunek przekładalności nazywamy definicjami normalnymi. definicje równościowe wyraźne mogą być zarówno realne jak i nominalne

definicja przez abstrakcję: służy do określenia pewnej wspólnej własności przysługującej przedmiotom jednakowym pod jakimś względem (definicja ciężaru ciała, definicja kategorii składniowej).

Definicje klasyczne: równościowe, realne, podające najbliższy rodzaj i różnicę gatunkową, np. człowiek to zwierzę (najbliższy rodzaj) rozumne (różnica gatunkowa, to czym różni się człowiek od wszelkich innych gatunków w obrębie rodzaju).

B) Definicje nierównościowe nie mają wskazanej wyżej struktury i nie spełniają warunku przekładalności. Należą do nich:

- definicje indukcyjne: składają się a) z warunku wyjściowego podającego elementy początkowe należące do danego zbioru; b) z warunku indukcyjnego wskazującego w jakim stosunku do tych elementów ma pozostować nowy element, aby i on należałdo tego zbioru (np. definicja terminu Aprzodek@).

- definicje aksjomatyczne: układ zdań, których uznanie za prawdziwe ustala znaczenie terminów występujących w tych zdaniach (def. punktu i prostej w geometrii Euklidesa).

- definicje operacyjne: podające operacje, które należy wykonać, w celu zidentyfikowania przedmiotu definiowanego lub desygnatu nazwy definiowanej, np. def. terminu „rozpuszczalność”).

(d) ze względu na rolę w budowaniu języka wyróżniamy:

- sprawozdawcze (analityczne): zdaje sprawę z istniejącego już rozumienia jakiegoś wyrażenia w danym języku (mogą być prawdziwe albo fałszywe);

- projektujące: definicje te nadają znaczenie;

- regulujące: licząc się z dotychczasowym rozumieniem pewnego wyrażenia o nieostrego, definicja regulująca modyfikuje je tak, aby stało się ostre (np. def. terminu „dorosły”).

- konstrukcyjne: wprowadza nowe wyrażenie do języku nadając mu znaczenie (np. definicja terminu Apolon@).

Tzw. definicje perswazyjne: w sensie ścisłym nie są definicjami - ich zadaniem nie jest określenie przedmiotu, ale o wyrobienie u odbiorcy postawy wobec tego przedmiotu.

Tzw. definicje metaforyczne: objaśnienie znaczenia jakiegoś wyrazu za pomocą zwrotu zawierającego zrozumiałą metaforę: „Main Kampf” to Biblia nazistów.

Tzw. definicje retoryczne: wyrażenie zbudowane jak definicja uzyte w kontekście sygerującym, że używa się go do wyjaśnienia znaczenia jakiegoś zwrotu, ale faktycznie „wyjaśnienie” ma dostarczyć wsparcia argumentacji. Ich rola polega na podaniu określeń, ktore mają ujawnić pewne treści w rzekomo definiowanych słowach, poprzez odwołanie się do paradoksu, ironii, metafor, skrótow myślowych: optymista to pesymista źle poinformowany.

3)Błędy definiowania (odnoszące się głównie do definicji równościowych)

a) formalne

- wprowadzenie sprzeczności do języka.

- nieadekwatność (nierównoważność zakresów definiendum i definiensa); definicje za szerokie lub/i za wąskie. Nie jest to błąd w przypadku definicji cząstkowych.

- błędne koło (bezpośrednie lub pośrednie, np. logika to nauka o prawach logicznego myślenia).

- błąd przesunięcia kategorialnego (zakresy definiendum i definiensa wykluczają się, np. semantyka to relacja między znakiem a światem; błąd, ponieważ semantyka NIE jest relacją, ale naukką o tych właśnie relajach).

b) pozaformalne

- ignotum per ignotum (nieznane przez nieznane)

- estetyczne (za długa);

c) ogólnopragmatyczne

- użycie niewłaściwego rodzaju definicji;

- niecelowość (ważne przy definicjach projektujących).

VIII. ELEMENTY TEORII PYTAŃ (logika erotetyczna)

1. Sytuacja pytajna - stan pewnej wątpliwości lub przeświadczenie o niedoskonałości posiadanej wiedzy. Sytuacja pytajna może mieć charakter a) obiektywny, gdy brak jest jakiegoś elementu w dotychczasowej wiedzy, albo jest uzasadniona wątpliwość co do wartości logicznej jakiegoś twierdzenia, lub b) subiektywny: podmiot posiadający wiedzę ma niedostateczny stopień zrozumienia lub aktualności tej wiedzy, albo stopień uznania wiedzy (asercja) jest niedostateczny.

2. Struktura pytania

Odróżnić należy: (1) pytanie jako zdanie pytajne danego języka (ma ksztalt określony przez gramatykę tego języka i analizowane jest wyłącznie z punktu widzenia syntaktyki) oraz (2) treść zdania pytajnego lub innych wyrażen pełniących funkcję pragmatyczną pytania (za Ziembińskim: pytania niezawisłe - zdania pytajne; zawisłe - wyrażenia typu „chciałbym zapytać, czy p).

wg Ajdukiewicza pytanie składa się z: a) partykuły pytajnej (wyraża niewiadomą pytania) oraz b) osnowy pytania (jest to zdanie w sensie logicznym lub jego fragment.

Pytanie: wyrażenie językowe o powyższej strukturze (nie jest to zdanie w sensie logicznym).

Problem to znaczenie pytania.

W pytaniu zawarte są założenia (negatywne lub pozytywne przeświadczenie co do stanu rzeczy), które mogą być prawdziwe lub fałszywe. Pytanie z fałszywymi założeniami jest pytaniem niepoprawnym i nie ma na nie właściwej odpowiedzi.

Każdemu dobrze postawionemu pytaniu przyporządkowany jest zbiór możliwych odpowiedzi, z których co najmniej jedna jest prawdziwa. Stąd każde pytanie zawiera założenie, będące alternatywą możliwych odpowiedzi.

3. Warunki dobrze postawionego pytania:

a) poprawność syntaktyczna: sensowność, precyzja, jednoznaczność, zgodność z regułami języka, w którym zostało sformułowane; wyróżnia się czasem poprawność semantyczną (sensowność w danej dziedzinie przedmiotowej: np. semantycznie niepoprawne jest pytanie „jaki procent wody zawiera liczba 5?” (niektórzy nie odróżniają poprawności semantycznej i zaliczają tego typu pytania do pytań nietrafnych).

b) trafność: pytanie opiera się na prawdziwym założeniu i nie prowadzi do sprzeczności; pytanie, które opiera się na fałszywym założeniu jest pytaniem niewłaściwie postawionym i wtedy indagowany nie powinien udzielać odpowiedzi zgodnie z oczekiwaniami pytającego lecz znieść fałszywe założenie pytania: np. na pytanie „kiedy przestał pan bić swoją żonę” NIE ma odpowiedzi (odpowiedź wymagałaby podania daty czy innego określenia czasu), jeśli założenie pytania, tj zdanie „Pan bił swoją żonę”, jest fałszywe. Udzielenie odpowiedzi na pytanie jest równoznaczne z uznaniem założeń pytania za prawdziwe.

c) zasadność: istnieje uzasadniona wątpliwość (dostateczna racja postawienia pytania) i co najmniej dwie możliwe odpowiedzi (pytanie: „Czy kot jest kotem?” jest niezasadne, ponieważ nie ma dwóch możliwych odpowiedzi; pytanie: „czy kot jest ssakiem?” jest zasadne , ponieważ są możliwe dwie odpowiedzi: tak, nie.)

d) rozstrzygalność: dysponujemy efektywną metodą udzielenia prawdziwej odpowiedzi; pytania mogą być nierozstrzygalne logicznie, fizycznie i technicznie (pytanie: czy liczba ziarenek piasku na plaży w Sopocie jest parzysta?” jest nierozstrzygalne).

e) kreatywność: udzielenie odpowiedzi powiększy zasób istotnej wiedzy (warunek pytań naukowych).

4. Rodzaje pytań:

a) niewiedzotwórcze: żartobliwe, retoryczne, dydaktyczne

b) wiedzotwórcze: przyczyniają się do doskonalenia i przyrostu wiedzy

(a) ze względu na cel są pytania teoretyczne (jak jest?) i praktyczne (jak postępować?jak działać?)

(b) ze względu na budowę wyróżniamy (podział wg Ajdukiewicza):

- pytania rozstrzygnięcia: czy p? dopuszczają tylko dwie odpowiedzi p lub nie p. Mogą być jednoczłonowe (czy p?) lub wieloczłonowe (czy p czy q czy r?).

- dopełnienia: ii) proste (faktograficzne): kto?, co?, kiedy?, gdzie? oraz izłożone (problemowe): eksplikacyjne (dlaczego?, w jakim celu?) i narracyjne (jak było?);

Pytania rozstrzygnięcia i pytani dopełnienia prostego wyznaczają schemat możliwych odpowiedzi. Pytanie: kto jest autorem Grażyny? wyznacza schemat odpowiedzi: x jest autorem Grażyny.

x w tym schemacie to niewiadoma pytania.

Zbiór wyrażeń, które można podstawiać za niewiadomą pytania to zakres niewiadomej pytania.

(c) ze względu na charakter odpowiedzi wyróżniamy pytania:

- zamknięte, które wyznaczają schemat odpowiedzi (np. czy masz psa­? z kim był Piotr na dyskotece?)

- otwarte, które wymagają udzielenia obszernej odpowiedzi, a nie wyznaczają jej schematu (np.: jak było na wakacjach?)

(d) ze względu na intencję pytającego i sposób zadania pytania:

- pytania zadane serio (w celu uzyskania wiedzy).

- podchwytliwe: pytający zmierza do uzyskania odpowiedzi, w której odpowiadający zgodzi się uznać coś co de facto uznać nie chciał (np. tak formułując pytanie, by jego założeniem było zdanie, którego zapytany uznawał; jeśli udzieli odpowiedzi - nie zauważywszy pułapki - to uznaje także i zdanie-założenie.

- sugestywne: sformułowanie pytania sugeruje odpowiedź i może być ona wtedy inna, niż zapytany udzieliłby w przypadku innego sformułowania pytania (np. Na jaki kolor - wg przepisów BHP - należy malować drabiny? sugeruje, że drabiny należy malować; tymczasem przepisy BHP nie nakazują tego)

- pytania retoryczne (nie spełniają faktycznie funkcji zapytawczej.

5. Rodzaje odpowiedzi.

a) ze względu na relację odpowiedzi do pytania:

- właściwa (ścisła, bezpośrednia): każde zdanie, które powstało przez podstawienie za niewiadomą pytania wyrażenia należącym do zakresu tej niewiadomej pytania. W przypadku pytania rozstrzygnięcia polega ona na potwierdzeniu/zaprzeczeniu.

- niewłaściwa (nieścisła, nie wprost), w której niewiadomą pytania zastąpiono wyrażeniem nie należącym do zakresu niewiadomej pytania.

b) ze względu na ilość uzyskanej wiedzy.

- całkowita: odpowiedź właściwa lub taka odpowiedź niewłaściwa, z której odpowiedź właściwa wynika.

- częściowa: zmniejsza zakres niewiadomej pytania, pozwala wykluczyć pewne odpowiedzi właściwe.

odpowiedź wyczerpująca: taka odpowiedź prawdziwa, z ktorej pytający jest w stanie jest w stanie wywnioskować wszystkie i tylko prawdziwe odpowiedzi właściwe.

Nie należy mylić odpowiedzi właściwych z odpowiedziami prawdziwymi!

Zob: J. Pelc, „poznawczej roli pytań”, w: J. Pels (red.), Prace z pragmatyki, semantyki i metodologii semiotyki, Wrocław: Ossolineum 1991, 287-302.

IX ELEMENTY TEORII ROZUMOWA

1. Wymóg racjonalności: przyjmowanie tylko uzasadnionych przekonań. Przekonania różnią się od przypuszczeń stopniem pewności. Nasze przekonania są:

racjonalne: oparte na oczywistości empirycznej lub intelektualnej, wiarygodności świadectwa lub rozumowania i uznawane stosownie do miary uzasadnienia;

nieracjonalne - przyjmowane na podstawie emocji, zgodności z życzeniami (wishful thinking) czy z modą, ślepej wiary w autorytet, itp.

Rozumowanie jest pośrednim sposobem nabywania nowych przekonań lub uzasadniania przypuszczeń.

2. Określenie rozumowania:

df. wiedzotwórczy proces myślowy polegający na przechodzeniu od już posiadanej wiedzy (przekonań) do wiedzy nowej (nowych przekonań); dyskursywna, wieloetapowa czynność myślowa polegająca na dostrzeganiu związków między sądami.

Logikę interesują jedynie formalne (syntaktyczne) związki między elementami (zdaniami, sądami) rozumowania, tj. wynikanie logiczne.

wynikanie logiczne: związek, który zachodzi między wyrażeniami zdaniowymi. Człony relacji wynikania to racja i następstwo (nie mylić z członami implikacji p ---> q, gdzie p to poprzednik, a q - następnik).

Def: Ze zdania Z1 wynika logicznie Z2 wtedy i tylko wtedy gdy implikacja, której poprzednikiem jest Z1, a następnikiem Z2 jest podstawieniem prawa logiki, tj. jeżeli przy wszystkich podstawieniach przechodzi w zdanie prawdziwe.

3. Rodzaje rozumowań:

(a) proste (wnioskowania) i złożone (występuje wnioskowanie oraz jakaś inna czynność rozumowa);

(b) ze względu na stopień pewności uzyskanych wyników: niezawodne i nie-niezawodne (uprawdopodobniające).

Rozumowanie proste tj. wnioskowanie - proces myślowy, w wyniku którego uznaje się (konkluduje) jakieś zdanie (wniosek) na podstawie uznania innych zdań (przesłanki).

(c) ze względu na stopień pewności uzyskanego wniosku wyróżniamy

(A) wnioskowania niezawodne: zawsze przechodzi się od prawdziwych przesłanek do prawdziwego wniosku. Pokazanie, iż dane wnioskowanie jest niezawodne daje najmocniejszy argument w dyskusji, bo jeśli rozmowca uznał przesłanki i wniskowanie jest poprawne z punktu widzenia logiki, to musi uznac i wniosek pod grośbą zachownia irracjonalnego.

Wnioskowania niezawodne to:

i) Wnioskowania dedukcyjne (wniosek wynika logicznie z przesłanek. Przy prostych wnioskowaniach wyrażonych w języku naturalnym istnieje możliwość formalizacji albo w języku rachunku zdań (metoda 0-1 sprawdzania, czy wniosek wynika logicznie z przesłanek), albo w języku rachunku nazw (jako np. sylogizmy i sprawdzanie czy wniosek wynika z przesłanek np. metodą strukturalną).

wnioskowania entymematyczne: zawierające przesłanki domyślne (nie wyartykułowane) lub niewyartykułowany wniosek. Entymematy można rekonstruować i sprawdzać poprawność wnioskowania.

entymemat: Na Marsie nie ma ludzi, bo na Marsie nie ma tlenu.

przesłanka domyślna: jeżeli nie ma tlenu to nie ma ludzi.

Błąd materialny wnioskowań dedukcyjnych: przyjęcie przesłanek fałszywych za prawdziwe.

Błąd formalny: uznanie, że wniosek wynika logicznie z przesłanek, gdy między przesłankami a wnioskiem relacja wynikania nie zachodzi.

ii) indukcja enumeracyjna zupełna: przesłanki są zdaniami jednostkowymi, przy czym w przsłankach wyliczone są wszystkie elementy, których dotyczy wniosek ogólny (egzamin z logiki zdał 1 student na liście, 2, 3 , itd., a więc wszyscy studenci fzdali egzamin z logiki).

iii) indukcja matematyczna.

B) wnioskowania uprawdopodobniające:

i) indukcja enumeracyjna niezupełna (uznanie zdań ogólnych na podstawie zdań jednostkowych);

ii) indukcja eliminacyjna, tzw. kanony Milla służące do ustalania zachodzenia związków przyczynowo-skutkowych: jedynej zgodności, jedynej różnicy, połączonych metod zgodności i różnicy, zmian towarzyszących oraz kanon reszt. Przesłanki są alternatywą, wnioskowanie polega na eliminacji poszczególnych członów alternatywy, nie wyeliminowany element jest traktowany jako przyczyna badanego zjawiska: zob. Mała Encyklopedia Logiki). Da się pokazać, że we wnioskowaniach wg kanonów Milla wniosek wynika logicznie z przesłanek; niemniej jest ono traktowane jako uprawdopodobniające, ponieważ same przesłanki są tylko prawdopodobne, a nie pewne, a wniosek nie może być uznany ze stopniem pewności większym niż stopień pewności przesłanek.

iii) wnioskowania przez analogię: na podstawie jednostkowych przesłanek uznaje się wniosek, będący także zdaniem jednostkowym; opiera się na zasadzie podobieństwa struktury, genezy czy funkcji, np. znany mi komputer A łączy z Internetem, znany mi komputer B łączy, komputer C łączy, a więc ten komputer też połączy mnie z Internetem. Wnioskowanie to używane w prawie opartym na precedensach: tamten czyn był uznany za przestępstwo, ten jest podobny pod takimi a takimi względami, więc też należy go uznać za przestępstwo.

Błąd wnioskowań: płytkość analogii, tj. przyjęcie za podstawę wnioskowania podobieństwa w nieistotnych szczegółach (Ania jest brunteką i pali, Zosia jest brunetką i pali, Marysia jest brunetką, a więc (wniosek wyciągane przez analogię) ona też pali).

iv) uogólnienie statystyczne: rodzaj indukcji, wedle której prawidłowości występujące w próbce występuje w tym samym stopniu w całej populacji, albo też w innej jej części. Wniosek stwierdza coś o pewnym procencie przedmiotów należących do danej klasy. Warunki narzucane na badaną część populacji (tzw. próbkę): reprezentatywność, odpowiedni rozmiar, losowość.

v) wnioskowania redukcyjne: wnioskowanie od następstwa do racji; nie-niezawodne, bo następstwo może być prawdziwe zarówno gdy racja jest prawdziwa, jak i wtedy, gdy racja jest fałszywa, np:

(1) kwiaty marnieją w tej doniczce (fakt).

(2) jeśli w doniczce jest zbyt sucho, to kwiaty w niej marnieją (zasada ogrodnicza).

a więc wnioskujemy: (3) w tej doniczce jest zbyt sucho (i podlewamy).

Rozumowania złożone:

i) Dowodzenie: dla niepewnego sądu (zdania) szuka się przesłanek w zbiorze sądów przyjętych, a następnie w sposób niezawodny wywnioskowuje się ten sąd. Jest więc ono rozumowaniem co najmniej dwuczłonowym.

ii) Wyjaśnianie: dla pewnego przyjętego zdania szukamy racji, zarówno w zbiorze zdań przyjętych, jak i nie przyjętych. Wyjaśniane zdanie wywnioskowujemy z tych zdań. Zdanie jeszcze nieprzyjęte zwykle nazywa się hipotezami. Wyjaśnianie w naukach przyrodniczych (model hipotetyczno-dedukcyjny) i w naukach humanistycznych (interpretacja humanistyczna).

iii) Rozstrzyganie: orzekając wartość logiczną o pewnym zdaniu wyprowadza się najpierw z niego wniosek i sprawdza się:

C czy te wnioski są potwierdzone przez doświadczenie - stwierdzenie pozytywne - (konfirmacja), jej szczególnym przypadkiem jest weryfikacja (oparta na indukcji niezupełnej), albo

- czy doświadczenie obala wnioski - sprawdzanie negatywne (dyskonfirmacja), której szczególnym przypadkiem jest falsyfikacja (niezawodna, bo oparta na regułach dedukcyjnych).

4. Niektóre błędy wnioskowań (zob. K. Trzesicki, Logika. Nauka i sztuka oraz K. Szymanek, Sztuka argumentacji)

a) błędy formalne wnioskowań dedukcyjnych: typowe to błąd uznania następnika, błąd odrzucenia poprzednika.

b) błędne koło w dowodzeniu:

- bezpośrednie (wniosek jest jedną z przesłanek, najczęściej przesłanką entymematyczną) lub

- pośrednie (gdy wniosek występuje we wnioskowaniu uzasadniającym jedną z przesłanek).

c) fałszywy dylemat: zdanie, które ma postać alternatywy i które nie jest uzasadnione. Występuje jako przesłanka w argumentacji, często, aby wykorzystując niewiedzę rozmówcy, zawęzić mu obszar możliwości.

d) non causa pro causa: wzięcie jakiejś relacji między zdarzeniami za relację przyczynowo skutkową.

e) błędy spowodowane wieloznacznością wyrażeń (zwłaszcza ekwiwokacją).

f) błąd terminów relacyjnych: szczególny rodzaj ekwiwokacji, gdy znaczenie terminu zależy od dziedziny, w której jest stosowane (wysoki stopień w szkole jest czym innym niż wysoki stopień w wojsku).

g) błąd złożenia i podziału: w przypadku nazw kolektywnych - to co można orzec o zbiorze w sensie kolektywnym nie musi przysługiwać jego elementom. Błąd podziału: z przesłanek dotyczących całości wnioskuje się coś o częściach, np. jeżeli stół jest ciężki, to blat stołu jest ciężki; błąd złożenia: z przesłanek dotyczących części wnioskuje się coś o całości, np. jeżeli drużyna składa się z najlepszych zawodników świata, to jest najlepszą drużyną świata.

h) we wnioskowaniach indukcyjnych tzw. błąd pospiesznej konkluzji;

i) błąd płytkości analogii.

X ELEMENTY TEORII DYSKUSJI

1. Określenie dyskusji:

nie jest to ani propaganda, ani demagogia, ani kłótnia, ani zwierzenia, ani pouczenia. Jest to wspólne poszukiwanie prawdy, które rozpoczyna się od stwierdzenia niezgodności stanowisk w jakiejś sprawie; strony próbują uzgodnić stanowisko, każda przekonując drugą do własnego stanowiska (za Marciszewskim).

2. Typy dyskusji:

a) ze względu na czy dyskusja dotyczy języka czy świata: spór rzeczowy i słowny (rozstrzygamy przez definiowanie).

b) ze względu na czy pytamy o to jak jest (dyskusja o faktach), czy o to jak być powinno (o normach), czy o to ile coś jest warte (o wartościach). W przypadkach „z życia wziętych” wszystkie te typy przeplatają się.

Odróżnienie to jest ważne, ponieważ inne są sposoby rozstrzygania sporów.

W przypadku dyskusji nad szczegółowymi normami i ocenami: należy zbadać czy źródłem rozbieżności zdań jest rozbieżność co do norm bardziej podstawowych, czy też rozbieżność co do twierdzeń o rzeczywistości, czy też definicji zjawiska. Zob. np. W Marciszewski Sztuka dyskutowania.

3. Zasady dobrej dyskusji: etyczne i logiczno-epistemologiczne:

rzeczowość (trzymanie się tematu), poprawność (respektowanie logiki), rzetelność (używanie argumentów, a nie zabiegów manipulacyjnych), otwartość (gotowość do zmiany zdania), respektowanie wolności i racjonalności stron dyskusji.

możliwość porozumienia się (jednakowe rozumienie terminów), wspólne założenia.

zasada onus probandi (ciężar dowodzenia): reguły rozstrzygające, kto ma obowiazek dowodzenia swojej tezy, o ile obie strony uchylają się od dowodu.

erystyka: teoria i szuka prowadzenia dyskusji (sporów rzeczowych) dla przekonania przeciwnika do własnych poglądów, lub nakłonienie innych do zalecanego postępowania, bez uciekania się do nielojalnych chwytów; sofistyka - erystyka wynaturzona, w której stosuje się nielojalne chwyty erystyczne.

4. Uzasadnienie tezy (wskazanie racji wystarczających do uznania zdania za prawdziwe); przekonanie (skłonienie strony przeciwnej do przyjęcia pewnego zdania).

można: uzasadnić i przekonać; nie uzasadnić, a przekonać; uzasadnić, a nie przekonać i nie uzasadnić i nie przekonać.

Argumentacja: wskazanie komuś racji dla przyjęcia lub odrzucenia przez niego określonych przekonań (sądów faktualnych, ocen, norm), przy czym te racje są racjonalne tj. wskazujące na prawdziwość przekonania lub na korzyści płynące z przyjęcia przekonania). Gdy dominują racje pragmatyczne argumentacja staje się perswazją;

5. Argumenty (zabiegi zmierzające do uzasadnienia twierdzenia):

a) racjonalne sposoby rozstrzygania sporów:

- bezpośrednie (doświadczenie; odwołanie się do konwencji terminologicznej, intuicji intelektualnej);

- pośrednie: rozumowania (odwołanie się do wcześniej uznanych zdań).

b) analiza struktury argumentów:

- argumenty liniowe: pewne twierdzenia funkcjonują zarówno jako przesłanki, jak i wnioski, np. jeżeli nie zaliczysz logiki, to nie zaliczysz i semestru, a jeżeli nie zaliczysz I semestru, to wylecisz ze studiów.

- argumenty zbieżne: dwie lub więcej przesłanek niezależnie uzasadnia wniosek (np: na obiad warto iść do pizzerii XXX, ponieważ (1) ceny dań są rozsądne i (2) jedzenie jest naprawdę dobre i (3) jest duży wybór dań). Wykazanie fałszywości jednej z przesłanek nie obala argumentu.

- argumenty rozbieżne: dwa lub więcej wniosków jest uzasadnianych przez jedną przesłankę (np. pogoda dziś jest okropna, a więc (1) pewnie będzie okropna jutro i (2) nie powinniśmy planować na jutro wycieczki.) Wykazanie falszywości przesłanki obala argument.

- argumenty zespolone: dwie lub więcej przesłanek łącznie uzasadnia wniosek (firma powinna zatrudnić Kowalskiego ponieważ (1) ma on najwyższe kwalifikacje spośród kandydatów i (2) przy zatrudnieniu tylko kwalifikacje powinno się brać pod uwagę. Wykazanie fałszywości choćby jednej z przesłanek obala argument.

Zob. np: J. B. Freeman, Thinking Logically, Englewood Cliffs NJ: Prentice Hall 1988.

T. Hołówka, Błędy, spory, argumenty. Szkice z logiki stosowanej, Warszawa 1998.

6.Niektóre typowe chwyty erystyczne:

Chwyty erystyczne to zabiegi, które nie są argumentami, ale które mają za zadanie skłonienie oponenta do przyjęcia danej tezy.

a) argumentum ad baculum (odwołanie się do kija): użycie groby.

b) argumentum ad hominem: odwołanie się w argumentacji do tez uznanych przez oponenta); jest to nielojalny chwyt erystyczny, o ile nie jest się przekonanym o prawdziwości tychże tez.

c) argumentum ad personam: przypisanie przeciwnikowi wad, ośmieszanie go i osób z nim związanych, także lżeniu. Jest zawsze chwytem nielojalnym, w przeciwieństwie do (b).

d) argumentum ad ignorantiam: wykorzystanie niewiedzy przeciwnika co do pewnych faktów, praw przyrody, itp. lub jego niemożności obalenia tezy, którą mu się usiłuje narzucić.

e) argumentum ad misericordiam: odwołanie się do litości.

f) argumentum ad populum: odwołanie się do upodobań słuchaczy, wywołanie pozytywnego nastawienia uczuciowego poprzez odwołanie się do dumy narodowej, rasy, przesądów.

g) argumentum ad vanitatem (odwołanie się do próżności): próba zjednania przeciwnika komplementem.

h) argumentum ad veracundiam (odwołanie się do nieśmiałości): używanie wielkich autorytetów.

i) argumentum ad auditorem: zwrócenie się nie do oponenta, ale do biernych słuchaczy i odwołanie się do ich uczuć, poglądów.

j) argumentum ad reverentiam: odwołanie się do czcigodności i szlachetności;

k) rozszerzenie wypowiedzi przeciwnika poza jej naturalną granicę (x na studiach nic nie osiagnął; jak to - zajął pierwsze miejsce w biegu przez płotki).

l) ukrywanie potrzebnych tez wśród innych twierdzeń, tak by ktoś nieświadomie je zaakceptował, a następnie użyć ich jako przesłanek.

ł) zastosowanie taktyki Azasypywania pytaniami@ (zdezorientowanie i ukrycie tych twierdzeń na których zależy: tzw. metoda erotematyczna);

m) zdenerwowanie przeciwnika, zbicie go z tropu (ekspansja erystyczna - próby zdobywania przewagi psychologicznej).

n) użycie terminów emocjonalnie naładowanych (zmiana - nowinka; konsekwentna postawa - upieranie się przy swoich poglądach); subtelne błędne koło: to co ma być dowiedzione wkładamy już w nazwę; o) fabrykowanie konsekwencji (robienie błędu formalnego, ewentualnie dołączanie ukrytych przesłanek, by wyprowadzić absurdalne czy niebezpieczne konsekwencje.

p) przedstawienie alternatywy, przy czym niepożądany jej człon przedstawiamy tak, by przeciwnik uwierzył, że ów drugi człon jest oczywiście sensowniejszy (często jest to fałszywy dylemat);

r) przerwanie konwersacji;

s) retorsio argumenti - odwrócenie argumentu: to jeszcze dziecko, trzeba mu wybaczyć; ależ właśnie dlatego, że to dziecko trzeba ukarać, by nabrało właściwych przyzwyczajeń.

t) zmiana wagi argumentów, kładzenie nacisku na ważność tego twierdzenia, przy którym najsłabiej czuje się przeciwnik;

u) nadanie poglądowi przeciwnika „nalepki”

Literatura: A. Schopenhauer, Erystyka (wiele wyda); Pirie, M., Logika zwyciężania sporów, Gliwice 2006.

Strategie erystyczne: dobór i układ zabiegów argumentacyjnych i chwytów erystycznych w celu osiągnięcia założonego celu dyskusji.

16

---