Zagraniczna polityka ekonomiczna państwa

(strefa wolnego handlu i unia celna)

Elementy zagranicznej polityki ekonomicznej.

Przez pojęcie zagranicznej polityki ekonomicznej rozumie się świadome oddziaływanie państwa na skutki gospodarcze z zagranicą. Przedmiotem oddziaływania są obrót towarowy i usługowy z zagranicą oraz przepływ czynników produkcji (pracy, kapitału. Zasobów bogactw naturalnych i technologii) między krajem a zagranicą.

Częścią zagranicznej polityki ekonomicznej jest polityka handlowa. Przez pojęcie zagranicznej polityki handlowej rozumie się kształtowanie przez państwo obrotów towarowych z zagranicą. Zagraniczna polityka handlowa jest protoplastą zagranicznej polityki ekonomicznej. W przeszłości, gdy obroty towarowe były jedyną formą powiązań gospodarczych z zagranicą, oddziaływanie państwa koncentrowało się wyłącznie na tych obrotach. W miarę upływu czasu, gdy oprócz wymiany towarowej przedmiotem międzynarodowych stosunków gospodarczych stał się przepływ usług oraz czynników produkcji, polityka handlowa została rozszerzona o dodatkowe sposoby oddziaływania państwa, obejmujące całość powiązań gospodarczych z zagranicą.

Na zagraniczną politykę ekonomiczną składają się cele, środki i narzędzia.

Cele zagranicznej polityki ekonomicznej

Przez pojęcie celów zagranicznej polityki ekonomicznej rozumie się wybór przez państwo określonych priorytetów priorytetów w stosunkach gospodarczych z zagranicą. Mogą one być ilościowe lub jakościowe oraz mieć różny horyzont czasowy.

Do celów ilościowych zagranicznej polityki ekonomicznej należy zaliczyć osiągnięcie przez dany kraj pożądanych rozmiarów handlu zagranicznego lub pożądanego salda bilansu handlowego, zagwarantowanie dostaw surowców i energii niezbędnych z punktu widzenia potrzeb kraju, osiągnięcie określonej wielkości bezpośrednich inwestycji zagranicznych w kraju bądź tez własnych inwestycji za granicą itp.

Do celów jakościowych zagranicznej polityki ekonomicznej zalicza się poprawę terms of trade w handlu zagranicznym, wzrost wydajności pracy przez wydłużenie serii produkcji związane z rozwojem eksportu, podniesienie poziomu technicznego produkcji w wyniku importu nowoczesnych technologii, zamiany strukturalne w gospodarce itp.

Horyzont czasowy, w którym osiągane są oba cele może być krótki, średni i długi.

W okresie krótkim (do 1 roku) są możliwe poprawa terms of trade, zwiększenie eksportu lub ograniczenie importu (poprawa salda bilansu handlowego) itp.

W okresie średnim (od 1 roku do 5 lat) są możliwe poprawa efektywności gospodarowania w wyniku zwiększenia serii produkcji na potrzeby eksportu, technologii i licencji, zwiększenie inwestycji kapitałowych własnych za granicą lub obcych na terytorium własnego kraju itp.

W okresie długim (powyżej 5 lat) są możliwe zmiany strukturalne w gospodarce, poprawa salda bilansu płatniczego, zmiana miejsca w międzynarodowym podziale pracy itp.

Cele zagranicznej polityki ekonomicznej są ze sobą wzajemnie powiązane na zasadzie sprzężenia zwrotnego; bez osiągnięcia jednego celu nie jest możliwe osiągnięcie drugiego, i odwrotnie. Często między celami zagranicznej polityki ekonomicznej występują sprzeczności; dotyczy to zarówno celów o takim samym horyzoncie czasowym, jak i celów o różnych horyzontach. Sprzeczności mogą się też pojawiać między celami ilościowymi a celami jakościowymi. Państwo musi wtedy wybrać cele najważniejsze; koncentrować się na jednym i rezygnować z innych.

Środki zagranicznej polityki ekonomicznej

Przez pojęcie środków zagranicznej polityki ekonomicznej rozumie się wyrażone rzeczowo lub wartościowo zasoby czynników produkcji, służące państwu do osiągnięcia celów zagranicznej polityki ekonomicznej.

W gospodarce rynkowej państwo może w dwojaki sposób oddziaływać za pomocą środków na osiąganie celów zagranicznej polityki ekonomicznej: pośrednio lub bezpośrednio. Sposób pośredni, dominujący, sprowadza się do zasilania podmiotów gospodarczych (przedsiębiorstw, organizacji gospodarczych) gospodarczych środki zwiększające ich konkurencyjność na rynku międzynarodowym. Przykładem może być subwencjonowanie produkcji eksportowej (mające na celu zwiększenie wolumenu eksportu, poprawę bilansu handlowego lub płatniczego). Do tej samej grupy należą: ulgi kredytowe udzielane przez banki państwowe eksportem towarów i usług, zwroty części oprocentowania kredytów, pobieranego przez banki komercyjne od inwestorów, producentów i eksporterów na potrzeby eksportu do krajów o dużej dozie ryzyka. Państwo może też finansować import licencji lub inne formy postępu technicznego albo zwracać część ich kosztów.

Bezpośredni sposób oddziaływania państwa za pomocą środków na osiąganie celów zagranicznej polityki ekonomicznej dotyczy wyłącznie tej sfery gospodarki, która jest jego własnością. W tym zakresie państwo nie tylko ustala cele i narzędzia służące do ich osiągania, lecz także bezpośrednio dysponuje zasobami czynników produkcji.

W obu przypadkach stosowanie środków zagranicznej polityki ekonomicznej do osiągnięcia celów tej polityki ma sens tylko wówczas, gdy po pewnym czasie (krótkim, średnim lub długim) środki te zostaną zwrócone budżetowi. Oczywiście zwrot ten może przybrać różne formy: rzeczową lub wartościową: wyrażoną w walucie krajowej lub zagranicznej. W przeciwnym razie wydatkowanie środków budżetowych byłoby zwykłą stratą. Innymi słowy, stosowanie przez państwo środków zagranicznej polityki ekonomicznej powinno doprowadzić do zwiększenia dochodu z wymiany zagranicznej przez wzrost rozmiarów tej wymiany lub poprawę jej efektywności.

Narzędzia zagranicznej polityki ekonomicznej

Przez pojęcie narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej rozumie się elementy mechanizmu ekonomicznego funkcjonującego w danym kraju wykorzystywane przez państwo do oddziaływania na podmioty gospodarcze pod kątem osiągnięcia celów tej polityki.

Narzędzia zagranicznej polityki ekonomicznej można podzielić na dwa rodzaje:

• służące państwu do oddziaływania na wszystkie podmioty gospodarcze w danym kraju,

• służące państwu do oddziaływania wyłącznie na podmioty uczestniczące bezpośrednio w stosunkach gospodarczych z zagranicą.

Do pierwszej grupy należy zaliczyć: kurs walutowy, stopę procentową, budżet państwa, podatki i politykę fiskalną, pieniądz, ceny itp. Druga grupa obejmuje cła, ograniczenia parotaryfowe i pozataryfowe, które są tematem pracy.

Wpływ wewnętrznej polityki ekonomicznej państwa na zagraniczną politykę ekonomiczną.

Narzędzia ogólnej polityki ekonomicznej i zagranicznej polityki ekonomicznej pozostają w ścisłym związku: zmiana jednych wpływa na pozostałe. Wynika to z faktu, iż zagraniczna polityka ekonomiczna jest częścią polityki ekonomicznej państwa. Zmiany ogólnej polityki ekonomicznej, jej celów, środków i narzędzi wywierają wpływ na zagraniczną politykę ekonomiczną. Także przekształcenia w zagranicznej polityce ekonomicznej oddziałują na ogólną politykę ekonomiczną.

Szczególnie ważną rolę odgrywa polityka kursu walutowego.

Kurs walutowy

Przez pojęcie kursu walutowego rozumie się wartość wymienną dwóch walut lub też cenę, jaką trzeba zapłacić w danej walucie za nabycie jednostki waluty innego kraju. W gospodarce rynkowej kurs waluty jest jednym z najważniejszych narzędzi polityki ekonomicznej państwa, decydujących także o rozwoju stosunków handlowych i produkcyjnych z zagranicą. Wyznacza on bowiem poziom cen dewizowych w eksporcie i poziom cen krajowych w imporcie. Zmiany kursu walutowego (podobnie jak zmiany cen) wpływają w związku z tym na bilans handlowy.

Stwarza to państwu możliwość oddziaływania w ten sposób na zmiany bilansu handlowego. W najogólniejszym zarysie można wyróżnić cztery najważniejsze metody takiego oddziaływania:

1. jednorazowa obniżka kursu waluty wewnętrznej względem walut zagranicznych, nazywana dewaluacją, służy przede wszystkim zwiększeniu konkurencyjności towarów eksportowanych i zmniejszeniu konkurencyjności towarów importowanych. W wyniku dewaluacji ceny towarów krajowych w przeliczeniu na waluty zagraniczne ulegają bowiem obniżeniu, ceny zaś towarów importowanych w przeliczeniu na waluty krajowe wzrastają. W okresie krótkim prowadzi to do poprawy bilansu handlowego.

2. jednorazowa podwyżka kursu waluty wewnętrznej danego kraju wobec walut zagranicznych, nazywana rewaluacją lub rewaloryzacją. Służy ona przede wszystkim osiągnięciu celów ogólnej polityki ekonomicznej, w tym zwłaszcza obniżeniu inflacji. W jej wyniku zmniejsza się konkurencyjność towarów krajowych na rynku międzynarodowym i wzrasta konkurencyjność towarów importowanych na rynku krajowym. Rewaluacja pociąga za sobą zmniejszenie salda dodatniego lub zwiększenie deficytu bilansu handlowego. Może być stosowana, kiedy kraj ma dodatni bilans handlowy i nie odczuwa kłopotów związanych ze zrównoważeniem bilansu płatniczego. Oba główne cele rewaluacji, z więc dążenie do zmniejszenia inflacji i ograniczenia rezerw płatniczych, są z sobą ściśle powiązane. Nadwyżka bilansu płatniczego oddziałuje bowiem na nasilenie tendencji inflacyjnych. Uzyskiwane za granicą środki płatnicze odsprzedawane państw przez eksporterów za walutę krajową są w tym przypadku większe od środków płatniczych nabywanych przez importerów. W efekcie na rynku powstaje nadwyżka pieniądza krajowego, kreująca zwiększony popyt w stosunku do podaży towarów i usług, a w ślad za tym rośnie inflacja. Występuje to oczywiście tylko w przypadku ożywienia gospodarczego. Gdy koniunktura jest słaba, a więc w warunkach dużego bezrobocia i niewykorzystywanych mocy produkcyjnych, dodatnie saldo bilansu płatniczego pełni funkcję pozytywną, kreuje bowiem dodatkowy popyt, zwiększa produkcję i zatrudnienie. W efekcie rewaluacji eksport ulega osłabieniu, a import zwiększeniu. Na ryku pojawia się więc dodatkowa podaż towarów i usług. Jej skutkiem są zjawiska deflacyjne w gospodarce, wyrażające się ograniczeniem produkcji i spadkiem zatrudnienia.

3. rozłożona w czasie obniżka kursu walutowego, nazywana deprecjacją, jest narzędziem polityki kursu płynnego stopniowo przywracającego równowagę bilansu handlowego przez potanienie eksportu i podrożenie importu.

4. aprecjacja waluty wewnętrznej jest przede wszystkim narzędziem polityki zwalczania inflacji. Może ona być stosowana w warunkach braku trudności związanych ze zrównoważeniem bilansu handlowego i płatniczego. Podnosi bowiem relatywnie ceny eksportu danego kraju i obniża ceny jego importu, prowadząc do pogorszenia salda bilansu handlowego i płatniczego.

Stopa procentowa

Przez pojęcie stopy procentowej należy rozumieć stosunek sumy, którą płaci się za użytkowanie kapitału pieniężnego, do wielkości tego kapitału. Jest ona najczęściej ustalana za pożyczenie jednostki pieniężnej na jeden rok.

Stopa procentowa odgrywa ważną rolę w polityce ekonomicznej. Może ona zachęcać lub zniechęcać do lokowania depozytów w określonych walutach, depozyty bowiem przynoszą odsetki zgodnie ze stopą odpowiadającą ich walucie. Są one swego rodzaju pożyczkami udzielanymi bankom przez właścicieli depozytów, depozytów oprocentowanie jest rekompensatą za te pożyczki.

Porównanie realnych stóp dochodu możliwego do uzyskania z tytułu oprocentowania wymaga znajomości przewidywanych zmian kursów poszczególnych walut i relacji między tymi zmianami. Dewaluacja danej waluty (podobnie jak jej deprecjacja) prowadzi do obniżki niezależnego od oprocentowania realnego dochodu z depozytu w tej walucie, i odwrotnie, rewaluacja (podobnie jak asprecjacja) prowadzi do wzrostu realnego dochodu z depozytów. W ślad za tym następuje zwiększenie lub zmniejszenie zainteresowania utrzymywaniem depozytów.

W gospodarce rynkowej stopa procentowa kształtuje się pod wpływem relacji między podażą funduszy pożyczkowych na rynkach finansowych (rynku pieniężnym i tynku kapitałowym) a popytem na te fundusze.

Wysokość stóp procentowych jest ponadto zróżnicowana w zależności od terminu, na jaki jest udzielana pożyczka, i od związanego z nią ryzyka, a także od stopy inflacji.

Państwo, realizując zadania polityki ekonomicznej, może oddziaływać na stopę procentową, podnosząc lub obniżając oprocentowanie depozytów w walucie krajowej. Nie czyni tego jednak bezpośrednio, lecz za pomocą stopy dyskontowej ustalanej przez bank centralny. Wzrost stopy dyskontowej zachęca do podniesienia stopy procentowej, i odwrotnie. Jeżeli państwo chce ożywić koniunkturę, obniża stopę dyskontową i przeciwnie, w sytuacji, gdy koniunktura wykazuje znamiona „przegrzania”, państwo podnosi stopę dyskontową.

Pośrednio prowadzona przez państwo polityka zmiany stopy procentowej wpływa także na stosunki gospodarcze z zagranicą. Wzrost realnych dochodów z depozytów w walucie krajowej zachęca kapitał obcy do lokat w tej walucie, i odwrotnie, obniżka realnych dochodów z depozytów w walucie krajowej wpływa na ucieczkę kapitału obcego. Tym samym ulega zmianie bilans obrotów kapitałowych, kapitałowych w ślad za tym bilans płatniczy.

Budżet państwa

Budżet państwa to zestawienie wszystkich dochodów i wydatków niezależnie od szczebla struktury polityczno-administracyjnej państwa. Budżet, uchwalony w formie ustawy przez parlament, jest dla władzy wykonawczej (rządu) obowiązującą dyrektywą, przynajmniej jeżeli chodzi o stronę wydatków, gdyż kwoty wydatków zatwierdzonej w ustawie budżetowej nie wolno przekroczyć bez upoważnienia. Strona dochodowa budżetu ma mniej obowiązujący charakter, gdyż nagromadzenie środków pieniężnych z podatków lub innych źródeł zależy nie tylko od państwowych organizacji skarbowych, lecz także od podatników oraz organizacji zobowiązanych do wnoszenia wpłat do budżetu.

Kształtowanie przez państwo wydatków i dochodów budżetu jest jednym z ważniejszych elementów ogólnej polityki ekonomicznej, a pośrednio także zagranicznej polityki ekonomicznej.

Wydatki budżetowe obejmują bowiem nie tylko finansowanie obrony narodowej, ochrony porządku publicznego, wymiaru sprawiedliwości i ogólnej administracji - wchodzących we wszystkich opcjach gospodarki rynkowej w zakres obowiązków państwa - lecz także dofinansowania systemu ubezpieczeń społecznych, służby zdrowia, oświaty, kultury oraz zasiłki dla bezrobotnych, pomoc dla rodzin najuboższych itp. W wielu krajach o gospodarce rynkowej z budżetu państwa subwencjonuje się też wybraną działalność gospodarczą, w tym rolnictwo, rozwój nowych gałęzi przemysłu, rozwój regionów zacofanych, infrastrukturę gospodarczą (drogi, autostrady, linie kolejowe) itp.

Dochody budżetu państwa obejmują podatki bezpośrednie od dochodów osób fizycznych i osób prawnych oraz podatki pośrednie nakładane na towary (np. od wartości dodanej - VAT), płacone przez ich nabywców.

W przypadku deficytu budżetowego, a więc gdy wydatki są większe niż przychody, głównym celem polityki ekonomicznej państwa jest zrównoważenie budżetu przez likwidację nadmiernych wydatków lub uzyskanie dodatkowych dochodów. Polityka ta rodzi określone konsekwencje dla zagranicznych stosunków gospodarczych. Jej skutkiem jest bowiem - z jednej strony - ograniczenie wydatków budżetowych, zwłaszcza przez zmniejszenie zakres subwencjonowania gospodarki lub jego likwidację, z drugiej zaś - zwiększenie dochodów budżetu przez ograniczenie zakresu ulg podatkowych lub ich likwidację (w tym inwestycyjnych, eksportowych itp.). Drastyczność tego typu posunięć zależy przy tym zarówno od skali deficytu budżetowego, jak i od wyznawanej doktryny ekonomicznej; doktryna liberalna wymaga zrównoważenia budżetu państwa, a więc za wszelką cenę dopasowania wydatków do dochodu budżetu. W efekcie polityka budżetowa państwa jest w tym przypadku bardziej drastyczna, niż gdy dopuszcza ona istnienie deficytu budżetowego (finansowanego długiem publicznym) jako narzędzia zwiększania popytu i źródła przyspieszania tempa wzrostu dochodu narodowego.

W zagranicznej polityce ekonomicznej należy brać pod uwagę wszystkie te elementy ogólnej polityki ekonomicznej i na zasadach sprzężenia zwrotnego harmonizować własne cele i narzędzia. Polityka drastycznych cięć w wydatkach budżetowych lub też podwyższania podatków może często kolidować z bieżącymi i długookresowymi celami zagranicznej polityki ekonomicznej.

Podatki i polityka fiskalna

Przez pojęcie podatków rozumie się przymusowe świadczenie pieniężne pobierane na podstawie obowiązujących norm prawnych. W przeważającej części podatki są pobierane przez państwo. Mogą je jednak ściągać również samorządy terytorialne i inne podmioty prawne (miasta, gminy).

Podatki bezpośrednie pobierane od dochodów indywidualnych oraz dochodów przedsiębiorstw ograniczają możliwość finansowania wydatków inwestycyjnych i konsumpcyjnych tych podmiotów gospodarczych, zwiększają natomiast dochody budżetu państwa. W ten sposób jest dokonywana zmiana struktury popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego. Indywidualni podatnicy, podatnicy także przedsiębiorstwa, płacąc podatek dochodowy, ograniczają bowiem w mniejszym stopniu inne strumienie popytu, niż zwiększa je państwo w wyniku dochodów budżetowych uzyskanych w taki sposób. Przykładowo, indywidualni podatnicy o relatywnie wysokich dochodach ograniczają popyt na towary konsumpcyjne wyższego rzędu (np. importowane drogie samochody), państwo zaś przez pomoc dla najuboższych finansowaną z budżetu zwiększa popyt na podstawowe artykuły spożywcze i przemysłowe. Podobnie przedsiębiorstwa, płacąc podatek od zysku, ograniczają swoje możliwości inwestycyjne, a tym samym potencjalnie zmniejszają możliwość wzrostu swojej produkcji. Państwo natomiast w wyniku tego może zwiększyć wydatki przeznaczone np. na rozbudowę infrastruktury gospodarczej.

Podatki płacone za pośrednictwem cen przy zakupie towarów i usług przez indywidualnych konsumentów i przedsiębiorstwa są również narzędziem zmiany struktury i rozmiarów popytu. W nierównomiernym stopniu podnoszą one ceny poszczególnych towarów i usług. Z jednej strony, w niejednolity sposób zasilają budżet państwa, z drugiej zaś - w zróżnicowany sposób oddziałują na popyt; wyższe stawki podatkowe intensywniej ograniczają popyt konsumpcyjny i inwestycyjny niż stawki niższe. W sumie podatki są ważnym narzędziem polityki ekonomicznej państwa, a pośrednio - także zagranicznej polityki ekonomicznej.

W polityce ekonomicznej podatki pełnią cztery podstawowe funkcje: fiskalną, redystrybucyjną, stabilizacyjną i stymulacyjną.

Pełnienie przez podatki funkcji fiskalnej polega głównie na zasilaniu budżetu państwa w środki służące do finansowania zadań publicznych.

Funkcja redystrybucyjna podatków sprowadza się do kształtowania przez państwo za ich pomocą popytu na towary i usługi w sposób inni, niż to wynika z mechanizmu wolnorynkowego.

Funkcja stabilizacyjna podatków wyraża się w ich wykorzystywaniu do kształtowania globalnego popytu.

Wreszcie funkcja stymulacyjna sprowadza się do pobudzania pewnych rodzajów działalności gospodarczej i ograniczania innych.

Każda z tych funkcji pełnionych przez podatki wywiera wpływ na stosunki gospodarcze z zagranicą. Polityka podatkowa powinna więc być harmonizowana z celami, środkami i narzędziami zagranicznej polityki ekonomicznej.

Pieniądz

Pieniądzem nazywamy wszelkiego rodzaju środki wymiany i środki płatnicze, których zdolność do zapłaty jest nieograniczona zarówno wtedy, kiedy kupujemy jakiś towar lub usługę, jak i wtedy, kiedy regulujemy jakieś zobowiązanie finansowe względem kredytodawcy, banku, budżetu centralnego, budżetu lokalnego itp. Pełni on zarówno w polityce ekonomicznej poszczególnych krajów, jak i w ich zagranicznej polityce ekonomicznej szczególnie istotną rolę. Jako miernik wartości, środek cyrkulacji, środek płatniczy i środek gromadzenia rezerw pieniądz ułatwia proces wymiany towarów, towarów tym także wymiany międzynarodowej; bez niego skala wymiany byłaby znacznie mniejsza, a jej koszty większe. Jednocześnie pieniądz ułatwia rozwój innych form działalności gospodarczej, w tym produkcji, badań naukowo - technicznych itp.

W skali międzynarodowej bez pieniądza niemożliwy byłby rozwój kooperacji w produkcji, wspólnych inwestycji, współpracy naukowo - technicznej itp.

We współczesnych stosunkach międzynarodowych dobrze funkcjonujący system pieniężny może być ważnym czynnikiem wspomagającym rozwój różnych form współpracy. Dotyczy to zarówno narodowych systemów pieniężnych, jak i międzynarodowego systemu walutowego. Pierwsze są pod kontrolą banków centralnych, drugi znajduje się pod kontrolą Międzynarodowego Funduszu Walutowego.

Banki centralne poszczególnych krajów kontrolują przede wszystkim wielkość pieniądza gotówkowego oraz depozytów czekowych wystawianych przez banki prywatne. Nadmiar pieniądza w obiegu w stosunku do podaży towarów i usług rodzi bowiem inflację, znajdującą wyraz we wzroście cen. Niedobór pieniądza w obiegu powoduje deflację (ograniczającą efektywny popyt), spadek cen i zahamowanie wzrostu gospodarczego. Oba te zjawiska negatywnie oddziałują na gospodarkę.

W warunkach otwartej gospodarki rynkowej potrzeby handlu zagranicznego powinny wywierać wpływ na politykę pieniężną. W sytuacji więc długofalowych tendencji do narastania deficytu bilansu handlowego bank centralny nie powinien prowadzić polityki podnoszenia wartości waluty wewnętrznej względem walut zagranicznych (aprecjacji waluty lub jej rewaloryzacji). W sytuacji przeciwnej, gdy w handlu zagranicznym narastają tendencje do nadwyżek w bilansie handlowym, bank centralny może dokonać aprecjacji lub rewaloryzacji swojej waluty, zwłaszcza gdy występuje potrzeba walki z inflacją.

Niewzięci pod uwagę potrzeb handlu zagranicznego w prowadzonej polityce pieniężnej (np. przedkładanie walki z inflacją nad potrzebę zrównoważenia bilansu handlowego) może prowadzić do kolizji między celami wewnętrznej i zagranicznej polityki ekonomicznej, a w konsekwencji do narastania kosztów rozwoju gospodarczego.

Polityka pieniężna, niezależnie od konieczności wzięcia pod uwagę potrzeb i możliwości handlu zagranicznego, musi być prowadzona w ścisłej symbiozie symbiozie polityką stopy procentowej, kursu walutowego, polityką cenową i dochodową. Przykładowo, wzrost stopy procentowej powoduje spadek popytu na pieniądz, wzrost poziomu cen prowadzi do sytuacji przeciwnej, podobnie zresztą jak przyrost dochodu narodowego. Inna polityka pieniężna powinna więc być prowadzona w pierwszym przypadku, a inna - w drugim.

W sumie prowadzenie racjonalnej polityki pieniężnej jest zadaniem bardzo skomplikowanym. Musi ona bowiem godzić potrzeby gospodarki wewnętrznej i handlu zagranicznego, rozwoju gospodarczego i przeciwdziałania inflacji.

Ceny

Na politykę cenową w gospodarce rynkowej składa się wiele elementów, w tym przeciwdziałanie monopolizacji rynku, ustalanie cen minimalnych (minimalnych interesie producentów), ustalanie cen maksymalnych (w interesie konsumentów), skupowanie nadwyżek produkcyjnych destabilizujących rynek (głównie produktów rolnych), ustalanie bezcłowych kwot importowych itp. Do jej poprawnego prowadzenia niezbędna jest harmonizacja wielu elementów polityki ekonomicznej, przede wszystkim kursu walutowego, stopy procentowej, pieniądza itp. Zwłaszcza polityka kursu walutowego może różnokierunkowo wpływać na ceny; dewaluacja waluty wewnętrznej przez podrożenie importu wpływa pobudzająco na wzrost cen, a aprecjacja waluty powoduje skutki odwrotne.

Funkcje zagranicznej polityki ekonomicznej

Funkcje zagranicznej polityki ekonomicznej są zharmonizowane z celami, środkami i narzędziami ogólnej polityki ekonomicznej państwa; inne są one w warunkach polityki liberalnej, inne zaś w warunkach protekcjonizmu gospodarczego.

Polityka wolnego handlu

W przypadku, gdy polityka ekonomiczna państwa jest podporządkowana doktrynie liberalizmu gospodarczego, zagraniczna polityka ekonomiczna ma charakter polityki wolnego handlu.

Liberalizm gospodarczy korzeniami swoimi tkwi w klasycznej teorii wolnego rynku i wolnego handlu, opierającej się na założeniu, iż automatycznie likwidują one dysproporcje gospodarcze, zapewniając pełne wykorzystanie czynników produkcji i równowagę gospodarczą. W tym rozumieniu interwencjonizm państwa jest zbędny lub wręcz szkodliwy, gdyż prowadzi do odchodzenia od optymalnych rozwiązań w produkcji, handlu, inwestycjach i konsumpcji.

W systemie liberalnym rola państwa powinna być ograniczona do kreowania prawa, troski o przestrzeganie tego prawa oraz do przeciwdziałania wszelkim zakłóceniom wolnej konkurencji i wolnego handlu.

U podstaw systemu prawnego regulującego funkcjonowanie wolnego rynku i wolnego handlu powinny się znajdować - w rozumieniu doktryny liberalizmu - naturalne prawa człowieka. Ich łamanie zawsze obraca się przeciwko systemowi, który tego dokonuje. Do praw naturalnych są zaliczane prawo do posiadania własności, prawo do wolnego dysponowania własną osobą.

Państwo także w warunkach systemu liberalnego powinno wykorzystywać swój autorytet i posiadanie narzędzia polityki ekonomicznej, po to, aby przeciwdziałać łamaniu zasad gwarantujących swobody gospodarcze, w tym zwalczać monopolizację produkcji i handlu, zmowy producentów ograniczające swobodę kształtowania się cen rynkowych itp.

Korespondująca z doktryną liberalną polityka handlu opiera się na założeniu, iż handel taki pozwala na uniknięcie strat efektywności gospodarowania, wiążących się z protekcjonizmem. protekcjonizmem takim rozumieniu handel międzynarodowy powinien być nie tylko wolny od wszelkiego rodzaju ograniczeń taryfowych, parataryfowych i pozataryfowych, lecz także nie powinno się go ograniczać za pomocą narzędzi ogólnej polityki ekonomicznej (kształtowania przez państwo kursu walutowego, stopy procentowej, polityki podatkowej i fiskalnej, polityki budżetowej, cenowej itp.). Narzędzia polityki ekonomicznej państwa powinny być ustalane na wolnym rynku.

Polityka protekcjonizmu

Polityka protekcjonizmu w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych polega na wykorzystywaniu przez państwo środków i narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej do osiągnięcia celów tej polityki. Protekcjonizm w handlu zagranicznym jest pochodną polityki interwencjonizmu państwowego w gospodarce.

Zdaniem zwolenników interwencjonizmu państwowego teorii wolnego rynku i wolnego handlu (istnienie doskonałej konkurencji w skali krajowej i międzynarodowej, doskonałej podzielności i przenośności czynników produkcji z jednej gałęzi do innych w danym kraju, przy braku takiej przenośności w skali międzynarodowej itp.) są dalekie od rzeczywistości. Podmioty gospodarcze są bowiem wysoce zróżnicowane pod względem wielkości, konkurencyjności, poziomu technicznego itp. Wiele tynków jest zmonopolizowanych; liczba producentów jest ograniczona do jednego lub kilku, co zmniejsza lub wręcz wyklucza konkurencję między nimi. W takich warunkach wolny rynek prowadzi do narastania zjawisk patologicznych: wzrostu cen, braku zainteresowania poprawą jakości i nowoczesności produkcji, do bezrobocia, inflacji itp.

W stosunkach międzynarodowych, gdy partnerzy odznaczają się zróżnicowanym poziomem rozwoju, gdy jeden ma nowoczesny przemysł, a drugi surowcowo-rolniczą strukturę produkcji, wolny rynek prowadzi do nieekwiwalentnego podziału korzyści z handlu zagranicznego, narastania bezrobocia w krajach ekonomicznie słabszych, kłopotów ze zrównoważeniem przez te kraje bilansu płatniczego, tendencji do petryfikacji surowcowo-rolniczej struktury produkcji w krajach o niższym poziomie rozwoju gospodarczego, bardziej i mniej rozwiniętymi. W takiej sytuacji protekcjonizm jest traktowany jako sposób przynajmniej na częściowe uniknięcie tych negatywnych stron przez kraje ekonomicznie słabsze.

Do pozytywnych stron protekcjonizmu należy zaliczyć m.in.: ochronę bilansu płatniczego przed nierównowagą, ochronę rynku wewnętrznego przed niszczącym dla produkcji rodzimej działaniem konkurencji zagranicznej, ochronę nowych gałęzi przemysłu, przeciwdziałanie bezrobociu.

Protekcjonizm rodzi jednocześnie wiele skutków negatywnych, zwłaszcza wtedy, kiedy jest stosowany w długim okresie. Należy do nich utrzymywanie nieefektywnej struktury produkcji, osłabianie zainteresowania przedsiębiorstw poprawa efektywności produkcji i postępem technicznym, tendencje do ograniczania zakresu otwartości gospodarki wobec zagranicy.

Ekstremalnym przypadkiem polityki protekcyjnej jest polityka autarkii gospodarczej, ograniczająca zakres stosunków ekonomicznych z zagranicą do niezbędnego minimum. Świadome dążenie do samowystarczalności występuje jednak w praktyce bardzo rzadko, gdyż współcześnie nawet w takich krajach, jak Stany Zjednoczone, rodzi ono znacznie więcej negatywów niż pozytywów.

W rzeczywistości zagraniczna polityka ekonomiczna polega na wyborze rozwiązań pośrednich, znajdujących się między ekstremalnymi wersjami liberalizmu i protekcjonizmu.

Dyskusja między zwolennikami liberalizmu z zwolennikami protekcjonalizmu trwa nieprzerwanie od paruset lat. Więcej jednak chodzi w tej dyskusji o względy pojęciowe niż o rzeczywistość gospodarczą. Sprawą zasadniczą dla obu tych punktów widzenia jest odpowiedź na pytanie, kiedy można mówić o protekcjonizmie i liberalizmie.

W teorii ekonomii nie stwierdza się jednoznacznie, kiedy występuje liberalizm lub protekcjonizm. Nie głosi się również, iż wolny handel jest bezwzględnie lepszy od protekcjonizmu lub też odwrotnie. Mówi się jedynie, iż przy pewnych założeniach liberalizm ma przewagę nad protekcjonizmem, a przy innych protekcjonizm ma przewagę nad liberalizmem. Odpowiedź na pytanie, jakie rozwiązanie powinno być zastosowane w praktyce, zależy więc od konkretnych warunków gospodarczych.

Innymi słowy, wybór między ekstremalnym liberalizmem, a ekstremalnym protekcjonizmem jest bezzasadny, gdyż oznaczałby wybór między rozwiązaniami nie występującymi w praktyce. Zamiast tego powinna być stosowana zasada: tyle wolnego handlu, ile możliwe, i tyle protekcjonizmu, ile konieczne.

Narzędzia taryfowe = cła

Rodzaje ceł

Przez pojęcie cła rozumie się opłaty nakładane przez państwo na towary przekraczające jego granicę celną. Cło jest odpowiednikiem podatku zwiększającego dochody budżetowe państwa. Jego efektem jest wzrost ceny i obciążenie nabywcy (konsumenta krajowego) dodatkowymi kosztami.

Z historycznego punktu widzenia cło jest najstarszym narzędziem zagranicznej polityki ekonomicznej państwa. We wczesnych stadiach rozwoju handlu zagranicznego było ono stosowane powszechnie, stanowiąc główne źródło dochodów budżetowych państwa. Począwszy od II wojny światowej jego znaczenie jest coraz mniejsze.

Cło można sklasyfikować według wielu różnorodnych kryteriów (ekonomicznych, technicznych itp.).

Cło autonomiczne i umowne

Cło autonomiczne jest wprowadzane z nikim nie uzgadnianą decyzję jednego państwa. Na pozór metoda ta wydaje się prosta i możliwa o praktycznego zastosowania w krótkim czasie. W rzeczywistości spotyka się ona na ogół z kontrposunięciami innych państw, co w konsekwencji prowadzi do zniwelowania skutków cła autonomicznego.

Dlatego też w coraz większy zakresie cło autonomiczne jest zastępowane uzgadnianym między państwami cłem umownym. Porozumienia takie (mające często formę umów) określają poziom wprowadzanego zła, czas jego obowiązywania, zróżnicowanie asortymentowe itp. Ich efektem jest dwustronne lub wielostronne „wiązanie” ceł, polegające na wzajemnym uzależnianiu poziomu i innych elementów składających się na taryfy celne różnych krajów.

Cło minimalne i maksymalne

Przez pojęcie ceł minimalnych rozumie się cła w handlu z krajami, które otrzymały klauzulę największego uprzywilejowania (KNU). Klauzulę tę przyznaje się dwustronnie lub wielostronnie w formie zobowiązania do traktowania partnera nie gorzej niż innego bardziej uprzywilejowanego.

Cła maksymalne są stosowane w handlu z krajami, które nie uzyskały klauzuli największego uprzywilejowania. Z założenia więc cła te są wyższe od ceł minimalnych.

Cła preferencyjne i dyskryminacyjne

Niższe od ceł minimalnych są natomiast cła preferencyjne, stosowane w handlu z krajami, które są korzystniej traktowane, niż gwarantuje to klauzula największego uprzywilejowania. W przypadku gdy preferencyjna stawka celna jest ustalona na poziomie zerowym, mają miejsce tzw. Preferencje celne. Cła preferencyjne są wyjątkiem od klauzuli największego uprzywilejowania. Nie przysługują więc one krajom, które uzyskały klauzulę największego uprzywilejowania. Przykładem takich preferencji jest traktowanie się wzajemne krajów należących do ugrupowań integracyjnych typu strefa wolnego handlu czy unia celna.

Wyższe od ceł maksymalnych są natomiast cła dyskryminacyjne. Występują one w kilki formach. Najbardziej spektakularną ich formą są cła retorsyjne, stosowane jako odwet za nieprzyjazne ekonomicznie (a nawet politycznie) działania kraju lub grupy krajów. Cła wyrównawcze są stosowane w celu neutralizacji efektu ekonomicznego subsydiów zastosowanych przez eksportera zagranicznego. Wreszcie cła antydumpingowe mają na celu zniwelowanie negatywnych dla importera skutków eksportu poniżej kosztów produkcji.

Cła importowe, eksportowe i tranzytowe

Cła importowe są nakładane na towary przywożone do danego kraju w celu ochrony bilansu handlowego, poziomu cen wewnętrznych lub ochrony produkcji krajowej przed konkurencją zagraniczną. Cła importowe mogą być również stosowane do innych celów polityki ekonomicznej państwa, w tym zwiększania dochodów budżetowych (cele fiskalne), jako narzędzie dyskryminacji partnerów zagranicznych lub w celu udzielenia im preferencji.

Cła eksportowe służą państwu do kształtowania wielkości i kierunków wywozu. Są one nakładane w pierwszej kolejności na wyroby mające długofalowo zagwarantowany zbyt na rynku jednego lub wielu krajów (np. dany kraj jest monopolistą w ich produkcji i wywozie). Dotyczy to zwłaszcza przypadku, gdy dany kraj wykorzystuje cła do regulowania podaży eksportowej na rynku międzynarodowym w zależności od stanu koniunktury gospodarczej. W okresie złej koniunktury, gdy ceny wykazują tendencje zniżkowe, państwo, wprowadzając cło eksportowe, zniechęca przedsiębiorstwa do wywozu towarów, aby, z jednej strony, ograniczyć ich podaż, a tym samym wpłynąć na wzrost cen międzynarodowych, z drugiej zaś strony, by przedsiębiorstwa zgromadziły większą ilość towarów w celu ich sprzedaży w okresie dobrej koniunktury, po cenach znacznie wyższych. Jest to oczywiście możliwe tylko w odniesieniu do towarów, które można przechowywać (np. surowce), a ich podaż jest na rynku międzynarodowym kontrolowana przez eksporterów z rozpatrywanego kraju.

Cło eksportowe jest także nakładane na towary deficytowe na rynku wewnętrznym eksportera, aby ograniczyć ich import często po znacznie wyższych cenach.

Cła tranzytowe są nakładane na towary przewożone przez terytorium danego kraju. W praktyce nie SA już one obecnie stosowane; zakazują tego obowiązujące porozumienia międzynarodowe. Państwa nie są jednocześnie zainteresowane ograniczeniem tranzytu, który może im przynosić znaczne korzyści.

Cła ochronne i fiskalne

Cła ochronne zabezpieczają produkcję krajową przed konkurencją zagraniczną. Cel jest osiągany przez podniesienie na rynku krajowym ceny wyrobu zagranicznego o stawkę celną. Im stawka ta jest wyższa, tym producent wyrobu krajowego jest w wygodniejsze sytuacji. Cła ochronne są stosowane zwłaszcza w celu zabezpieczenia nowo powstającej produkcji przed konkurencją.

Cła importowe wprowadzane w celu ochrony poziomu cen wewnętrznych noszą nazwę ceł ekspansywnych. Są one stosowane m.in. wtedy, kiedy produkcja w danym kraju jest zmonopolizowana, a cła służą ochronie wysokiej ceny monopolowej.

Cła importowe wykorzystywane w celu zapewnienia państwu odpowiednich dochodów z przywozu towarów noszą nazwę ceł fiskalnych. Są one na ogół nakładane na towary nie produkowane w kraju. O poziomie ceł fiskalnych decyduje elastyczność popytu na importowane towary. Gdy elastyczność ta jest niska, poziom ceł może być wyższy niż w przypadku, gdy jest ona wysoka.

Cła od wartości, od ilości i cła kombinowane

Ze względna sposób ustalania cła można podzielić na nakładane w proporcji od wartości towarów, ich ilości bądź też do wartości i ilości towaru łącznie. Znaczenie poszczególnych rodzajów ceł sklasyfikowanych według tego kryterium z biegiem czasu się zmieniało. W okresach dobrej koniunktury wzrastała rola ceł od wartości, w okresach złej koniunktury wzrastała rola ceł od ilości (specyficznych). Pozwalało to państwu skuteczniej oddziaływać na wymianę z zagranicą.

Obecnie, w związku ze spadkiem znaczenia ceł i dywersyfikacją asortymentową wymiany towarowej z zagranicą, maleje znaczenie ceł od ilości na rzecz ceł od wartości (nazywanych też ad valorem).

Efekty kreacji i przesunięcia handlu

Efekty kreacji i przesunięcia handlu mogą się pojawić w trzech przypadkach: gdy kraje udzielają sobie preferencji celnych, tworzą strefę wolnego handlu lub gdy tworzą unię celną.

Preferencje celne mają miejsce, kiedy kraje stosują wobec siebie cła niższe od minimalnych lub też całkowicie znoszą cła w handlu między sobą w odniesieniu do pewnych towarów.

Strefa wolnego handlu - ugrupowanie integracyjne, w którym kraje uczestniczące znoszą cła i inne bariery w wymianie handlowej, ale zachowują autonomię w kształtowaniu stawek celnych w stosunku do krajów trzecich. Oznacza to, że cła, które nakłada każde państwo członkowskie na dobra i usługi sprowadzane z innych państw nie należących do strefy wolnego handlu, są ustalane samodzielnie przez kraj do niej należący.

Strefa wolnego handlu jest jednym z etapów integracji ekonomicznej. Przykładem strefy wolnego handlu jest m.in. Środkowoeuropejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (CEFTA),Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (NAFTA), oraz Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA).

Środkowoeuropejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (Central European Free Trade Agreement - CEFTA), porozumienie podpisane w 1992 przez Czechosłowację, Polskę i Węgry (od 1993 Czechy i Słowację) dotyczy powołania do życia strefy wolnego handlu pomiędzy krajami członkowskimi. Zawiera harmonogram redukcji stawek celnych i barier pozataryfowych (subsydia, embargo, podatki importowe itd.) we wzajemnym handlu.

Problemy związane są jedynie z liberalizacją handlu w zakresie towarów rolno-spożywczych wynikające z silnych działań w zakresie ochrony własnych rynków żywnościowych. Kraje CEFTA wspierają się wzajemnie w dążeniu do przyjęcia do Unii Europejskiej. W 1995 do CEFTA przystąpiła Słowenia, a w 1997 Rumunia.

Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu (North American Free Trade Agreement - NAFTA) powstał 1 stycznia 1994 roku. Obejmuje on Stany Zjednoczone, Kanadę i Meksyk. Celem NAFTA jest liberalizacja handlu wzajemnego towarami, a w efekcie przyspieszenie tempa jego rozwoju. Dotyczy to zwłaszcza handlu Stanów Zjednoczonych i Kanady. Meksyk - kraj słabo rozwinięty - odgrywa w tym ugrupowaniu rolę marginesową, a głównym powodem, dla którego Stany Zjednoczone i Kanada zgodziły się na jego włączenie do układu, były względy polityczne. Meksyk zaś kierował się przede wszystkim względami ekonomicznymi.

Układ przewiduje likwidację ceł w handlu wzajemnym wyrobami przemysłowymi do 1 stycznia 2008 r.

Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (European Free Trade Association - EFTA) zostało powołane 20 listopada 1959 r. w Sztokholmie przez siedem państw: Austrię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Szwecję i Wielką Brytanię. Było ono swego rodzaju odpowiedzią tych krajów na stworzenie przez Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, RFN i Włochy Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej.

Głównym celem EFTA stała się liberalizacja handlu wzajemnego wyrobami przemysłowymi. Proces znoszenia ceł został rozłożony na etapy; ostatecznie 1 stycznia 1967 r. została utworzona strefa wolnego handlu. Handel artykułami rolno-spożywczymi jest liberalizowany w ramach EFTA wyłącznie na podstawie umów dwustronnych.

Układ EFTA nie przewidywał wprowadzenia wyższych instytucjonalnych form integracji.

W 1967 r. członkiem EFTA została Finlandia, w 1970r. - Islandia, w 1991 r. - Lichtenstein. Jednocześnie w tym czasie z EFTA wystąpiły Dania i Wielka Brytania (1973 r.) oraz Portugalia (1986 r.), stając się członkami EWG. W 1995 r. to samo uczyniły Austria, Finlandia i Szwecja. Pozostały więc w EFTA: Norwegia, Szwajcaria, Islandia i Lichtenstein.

Organami EFTA są Rada, komitety i grupy wyspecjalizowane.

Unia celna, forma ugrupowania integracyjnego, polegająca na całkowitym zniesieniu ceł we wzajemnych stosunkach handlowych państw należących do unii celnej, a ponadto ustanowieniu przez te kraje wspólnej taryfy celnej oraz wspólnej polityki handlowej wobec krajów trzecich.

Unia celna została powołana w 1968 przez kraje Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej na podstawie zapisów Traktatu Rzymskiego. Unia celna jest jednym z etapów integracji gospodarczej.

Efekt kreacji handlu

Efekt kreacji handlu wyraża się we wzroście wolumenu wzajemnych obrotów handlowych krajów udzielających sobie preferencji celnych, tworzących strefę wolnego handlu lub unię celną. Pewne towary, które uprzednio w warunkach prowadzenia przez poszczególne kraje autonomicznej polityki celnej nie mogły być importowane, gdyż ich ceny importowe po odliczeniu ceł były wyższe od cen krajowych, stają się przedmiotem handlu wzajemnego w warunkach utworzenia strefy wolnego handlu bądź unii celnej. Bez obciążeń celnych są bowiem tańsze od produkowanych w poszczególnych krajach. W efekcie tworzy się nowy strumień handlu, tym silniejszy, im poziom zniesionych stawek celnych był wyższy, a różnice w kosztach produkcji większe.

Załóżmy, że w warunkach braku preferencji celnych kraje 1 i 2 zaspokajały potrzeby w zakresie towaru „x” własną produkcją, mimo że kraj 2 produkował go taniej. Cło nałożone przez kraj 1 na import tego towaru znacznie go jednak podrożyło. Utworzenie strefy wolnego handlu lub unii celnej zasadniczo zmieniło sytuację. Krajowi 1 przestała się opłacać własna produkcja, skoro powstały możliwości tańszego importu z kraju 2.

Efekt kreacji handlu zależy od elastyczności cenowej popytu na importowane towary i elastyczności cenowej podaży w kraju eksportera. Im ta elastyczność jest większa, tym efekt kreacji jest większy.

Efekt przesunięcia handlu

Efekt przesunięcia handlu wyraża się w zwiększeniu udziału w handlu wzajemnych krajów udzielających sobie preferencji celnych, tworząc strefę wolnego handlu lub unię celną w wyniku przesunięcia się źródeł zakupu określonych towarów z krajów nawet o niższych kosztach produkcji, lecz pozostających poza obrębem udzielonych preferencji. U podstaw efektu przesunięcia znajduje się zróżnicowanie stawek celnych; wewnątrz obszarów preferencyjnych są one zniesione, natomiast na zewnątrz są nadal stosowane.

Załóżmy, że trzy kraje (1, 2, 3) różnią się kosztami produkcji towaru „x”. Kraj 1 ma koszty najwyższe, kraj 3 - koszty najniższe. W warunkach braku preferencji celnych, strefy wolnego handlu czy unii celnej kraj 1 importuje towar „x” z kraju 3. W przypadku jednak powstania preferencji celnych między krajem 1 i 2 zmieniają się kierunki handlu; kraj 1 przestaje importować z poprzednio najtańszego kraju 3, zaczyna zaś importować z kraju 2, który po zniesieniu ceł staje się relatywnie tańszy od kraju 3.

Efekt przesunięcia handlu zależy od wielu dodatkowych czynników, w tym od cenowej elastyczności popytu i cenowej elastyczności podaży towaru „x”. W przypadku małej elastyczności popytu towaru „x” eksportowany przez kraj 3 efekt przesunięcia będzie mniejszy. Konsumenci na rynku krajów udzielających sobie preferencji celnych, tworzących strefę wolnego handlu bądź unię celną wciąż będą poszukiwali towarów eksportowanych przez kraj 3, niechętnie zastępując je importem z kraju 2. Podobnie w przypadku wysokiej elastyczności podaży w kraju 3 efekt przesunięcia będzie mniejszy, ponieważ producenci towaru „x” eksportowanego uprzednio na rynek kraju 1 łatwo mogą ograniczyć jego produkcję lub skierować eksport na rynek alternatywny.

O skali efektu przesunięcia handlu decyduje też zjawisko incydencji celnej. Eksporter towaru „x” z kraju 3 na rynek kraju 1 może bowiem obniżyć cenę eksportową o pełną wysokość stawki celnej. Wówczas warunki konkurencji nie ulegną zmianie w stosunku do sytuacji sprzed udzielenia sobie przez kraje 1 i 2 preferencji celnych, stworzenia strefy wolnego handlu lub unii celnej.

Narzędzia parataryfowe

Pojęcie narzędzi parataryfowych

Przez pojęcie narzędzi parotaryfowych zagranicznej polityki ekonomicznej rozumie się ograniczenia w handlu zagranicznym nie będące cłami, a powodujące skutki identyczne jak cła. W zasadniczej swej części prowadzą one do wzrostu ceny importowanego towaru i zmniejszają jego konkurencyjność na rynku wewnętrznym kraju, który je stosuje. W takim rozumieniu narzędzia parataryfowe mogą zastępować cła bądź je uzupełniać. Jest to rola niezwykle użyteczna, zważywszy, iż znaczenie ceł w zagranicznej polityce ekonomicznej jest marginesowe.

W porównaniu z cłami narzędzia parataryfowe odznaczają się jednak nieporównanie większą skutecznością. Nie mają bowiem charakteru globalnego, nie dotyczą więc wszystkich uczestników wymiany zagranicznej. Jako narzędzia selektywne obejmują one niektóre podmioty gospodarcze i wybrane towary. Sprawia to, iż są traktowane jako dyskryminacyjne. Znaczna część tych narzędzi jest stosowana w sposób niejawny, co utrudnia ich egzemplifikację oraz zwiększa niepewność we wzajemnych stosunkach.

Zmiana taryfy celnej wymaga skomplikowanych i czasochłonnych zabiegów legislacyjnych na szczeblu parlamentu, wprowadzenie zaś ograniczeń parataryfowych jest o wiele prostsze, pozostaje bowiem na ogół w kompetencji organów wykonawczych. Co więcej autonomia poszczególnych krajów w zakresie polityki celnej została znacznie ograniczona zobowiązaniami wynikającymi z uczestnictwa w GATT czy Światowej Organizacji Handlu. Natomiast kraje te dysponują często nieograniczoną swobodą działania zakresie narzędzi parataryfowych, które są niejednokrotnie traktowane jako bariery wewnętrzne. Utrudnia to negocjacje dwustronne i wielostronne między krajami, dotyczące zmniejszenia lub likwidacji tych barier, pozwalając na dowolne manipulowanie nimi w celu osiągnięcia pożądanych korzyści.

Do najważniejszych narzędzi parataryfowych należy zaliczyć opłaty wyrównawcze i subwencje.

Opłaty wyrównawcze

Przez pojęcie opłat wyrównawczych należy rozumieć różnicę między niższą ceną towaru importowanego a wyższą, ustaloną i gwarantowaną przez państwo, cenę wewnętrzną towaru produkowanego w kraju. Podstawowym celem opłat wyrównawczych jest więc podniesienie ceny towaru importowanego do poziomu ceny towaru krajowego w celu zrównania ich konkurencyjności.

Opłaty wyrównawcze cechują się przede wszystkim zmiennością, będącą pochodną wahań cen na rynku międzynarodowym towarów importowanych.

Opłaty wyrównawcze są stosowane łącznie z cłem lub zamiast cła. Od opłat wyrównawczych nie ma ucieczki; ewentualna obniżka ceny towaru importowanego zwiększa jedynie wysokość opłaty.

W efekcie opłaty wyrównawcze prowadzą do szybkiego rozwoju krajowej produkcji towarów, w stosunku do których są stosowane.

Inne opłaty

Opłaty fiskalne - są one stosowane wobec towarów nie produkowanych w kraju importera w celu zwiększenia dochodów budżetowych. W zakres towarów objętych opłatami fiskalnymi wchodzą w pierwszej kolejności towary luksusowe o niskiej elastyczności popytu. Wzrost ceny krajowej tych towarów nie ogranicza na nie popytu, a w niektórych przypadkach nawet go zwiększa.

Opłaty specjalne, np. konsularne, stemplowe, statystyczne, administracyjne. Mogą one pełnić różne funkcje, a więc zwiększać dochody budżetowe, chronić bilans płatniczy, zwiększać popyt na substytuty krajowe.

Podatki

Do narzędzi parataryfowych należy również zaliczyć podatki w kraju importującym, jeśli oczywiście różnią się w odniesieniu do towarów importowanych w porównaniu z towarami produkowanymi w danym kraju. W innym przypadku nie są one ograniczeniami.

Subsydia eksportowe

Przez pojęcie subsydiów eksportowych należy rozumieć świadczenia ze strony państwa na rzecz przedsiębiorstw produkujących i sprzedających swoje towary za granicą. Wyrażają się one w formie różnicy między wyższą ceną krajową towaru a jego niższa ceną na rynku zagranicznym. W zakres tych subsydiów wchodzą m.in. premie, ulgi i ułatwienia udzielane przez państwo eksportem w celu obniżenia kosztów eksportu. Innymi słowy, subsydiowanie umożliwia eksporterom obniżenie cen na rynku zagranicznym beż zmniejszania ich zysków.

Subsydia są stosowane z kilki powodów. Po pierwsze, w celu wyeksportowania nadwyżek towarowych niemożliwych do sprzedaży na rynku wewnętrznym, a przez to grożących ograniczeniami w produkcji, wzrostem bezrobocia itp. Po drugie, w celu pełniejszego wykorzystania możliwości produkcyjnych i wzrostu zatrudnienia. Po trzecie, w celu przeciwdziałania deficytowi bilansu handlowego.

Stosowanie subsydiów wiąże się także z pewnymi ujemnymi skutkami ubocznymi. Przede wszystkim nasilają one inflację w kraju eksportującym. Jednocześnie ograniczają zainteresowanie producentów i eksporterów obniżką kosztów produkcji, postępem technicznym, podnoszeniem jakości produkcji. Ponadto subsydia zmieniają proporcje podziału produktu krajowego brutto między różne grupy społeczne.

Subsydia eksportowe są dzielone na subsydia bezpośrednie i pośrednie.

Subsydia bezpośrednie polegają przede wszystkim na wypłacaniu eksporterom określonych premii zależnie od wielkości zrealizowanego eksportu. Jest to forma najdłużej stosowana. Ponadto mogą one być udzielane w formie zwrotu eksporterowi różnicy między wyższą ceną wewnętrzną a niższą ceną światową, a także w formie wypłat na sfinansowanie badań rynków zagranicznych, akwizycji, reklamy.

Cechą subsydiów bezpośrednich jest ich łatwa wykrywalność przez partnerów zagranicznych, w konsekwencji czego państwa importujące mogą je bez trudu zneutralizować za pomocą ceł wyrównawczych, opłat wyrównawczych lub też innych narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej.

Subsydia pośrednie zostały stworzone głównie po to, aby utrudnić ich wykrycie i uchronić eksporterów przed neutralizującymi działaniami ze strony importerów. Są one stosowane w wielu formach, przy czym wraz z upływem czasu część z nich jest zaniechana, inne natomiast są wprowadzane do praktyki.

Ogólną cechą subsydiów pośrednich jest przyjmowanie przez nie formy różnego typu ulg i ułatwień, obniżających koszty produkcji i ułatwiających eksport.

Dumping

Dumping, podobnie jak subsydia eksportowe, oznacza sprzedaż towaru za granicą poniżej ceny wewnętrznej kraju eksportera, a w krańcowym przypadku - poniżej kosztów produkcji tego towaru w kraju eksportującym. Różnica w stosunku do subwencji dotyczy podmiotu stosującego tę formę protekcji; subsydia finansuje rząd, obniżając budżet państwa, dumping - przedsiębiorstwa na własny rachunek.

Głównym celem dumpingu jest zdobycie lub utrzymanie rynku kraju importera poprzez obniżkę ceny eksportowej i pokonanie konkurentów. Postępowanie takie jest jednak na rynku międzynarodowym traktowane jako niefair, niszczy bowiem ono konkurentów nie przez zwiększanie efektywności produkcji, polepszanie jakości, lepszy marketing, lecz przez przenoszenie części kosztów związanych z produkcją i sprzedażą na konsumentów krajowych. Dumpingowi towarzyszy na ogół podnoszenie ceny wewnętrznej eksportowanego towaru. Producenci krajowi, zagrożeni przez tego typu import, dążą do usunięcia negatywnych skutków dumpingu i wyrównania warunków konkurencji. Służą temu na ogół cła antydumpingowe, wprowadzane przez państwa dotknięte tym zjawiskiem.

Depozyty importowe

Przez pojęcie depozytów importowych należy rozumieć obciążenie importera przez państwo obowiązkiem wpłaty na specjalny, nie oprocentowany rachunek kwoty proporcjonalnej do wielkości importu. Pozostaje ona na tym rachunku z góry określony czas, po czym zostaje importerowi zwrócona, jeśli nie zajdą w tym czasie okoliczności obciążające go. Depozyty nie są oprocentowane, importer ponosi więc straty. Straty te są dodatkowo wyższe, jeśli importer musi skorzystać z kredytu. W efekcie koszty z tego tytułu dolicza on do ceny krajowej towary importowanego. Podraża to te towary, a tym samym ogranicza na nie popyt.

Depozyty importowe mają zróżnicowany zakres; mogą one obciążać pojedynczy towar lub szeroki asortyment przywozu. W efekcie możne być różne obciążenie importerów ich negatywnymi skutkami.

Podwyższenie podstawy wymiaru cła

Do barier parataryfowych należy również przyjęcie za podstawę ustalenia obciążenia celnego ceny wewnętrznej w kraju importującym zamiast ceny handlu zagranicznego. Jest to praktykowane w sytuacji, gdy cena wewnętrzna jest wyższa od ceny importowej. W efekcie zwiększa się obciążenie celne przywożonego towaru, z tym samym zmniejsza się jego konkurencyjność. Co więcej, importer nie jest w stanie przeciwdziałać tego typu ograniczeniu; obniżka ceny importowej nie stwarza takiej możliwości, a zmiana ceny wewnętrznej pozostaje poza zakresem oddziaływania importera.

Kontyngenty taryfowe

Wyrazem kontyngentów taryfowych jest likwidacja bądź obniżka stawki celnej do pewnego poziomu importu. Mogą one obejmować wszystkich eksporterów do danego kraju lub tylko ich część. Eksporterów spoza ustalonego kontyngentu obowiązują normalne stawki celne stosowane przez dany kraj w stosunku do całości dostaw.

W efekcie zastosowania kontyngentów taryfowych objęta nimi część importu jest tańsza od reszty o wysokość stawki celnej.

Kontyngenty są stosowane wtedy, kiedy potencjalny import przewyższa możliwości zbytu na terenie danego kraju. Służą one więc selekcji eksporterów zagranicznych, różnicując opłacalność dokonywanych transakcji.

Narzędzia pozataryfowe

Pojęcie narzędzi pozataryfowych

Pojęcie narzędzi pozataryfowych nie zostało dotychczas jednoznacznie określone. Wynika to z faktu, iż narzędzia te są bardzo zróżnicowane, jest ich wiele, przy czym gdy część z nich przestaje być stosowana, pojawiają się nowe.

Dlatego też prze pojęcie narzędzi pozataryfowych będziemy rozumieli inne niż cła i narzędzia parataryfowe bariery w handlu międzynarodowym, których funkcją jest bezpośrednie ograniczenie obrotów towarowych z zagranicą, a zwłaszcza ich wolumenu.

Narzędzia pozataryfowe są stosowane selektywnie, z natury więc mają charakter dyskryminacyjny. Decyzji o ich wprowadzeniu nie musi podejmować władza ustawodawcza, lecz wykonawcza, co znacznie skraca czas decydowania i zwiększa elastyczność tego typu ograniczeń. Przeważająca część narzędzi pozataryfowych jest stosowana w formie dyskretnej, wszystkie zaś są stosowane jako bariery wewnętrzne.

Ograniczenia ilościowe

Przez pojęcie ograniczeń ilościowych rozumie się określenie przez państwo wolumenu importu lub eksportu, który nie może być przekroczony w skali roku. W przypadku gdy kontyngent ilościowy jest ustalony na poziomie zerowym, mamy do czynienia z zakazem eksportu lub importu. Krańcowo odmiennym rozwiązaniem jest ustalenie kontyngentu na poziomie wyższym od rzeczywistego przywozu lub wywozu; w tym przypadku chodzi o kontrolę obrotów przez państwo. W przeważającej liczbie przypadków jednak ograniczenia ilościowe są ustalane w przedziale między tymi dwoma rozwiązaniami krańcowymi.

Do podstawowych przyczyn ilościowego ograniczenia przywozu należy zaliczyć:

• ochronę produkcji krajowej

• potrzebę skierowania popytu z towarów importowanych na krajowe

• przeciwdziałanie deficytowi bilansu handlowego

• względy sanitarne lub względy bezpieczeństwa

Ograniczenia ilościowe mogą być stosowane w dwóch formach: jako globalne (sztywne) lub bilateralne (elastyczne).

Kontyngenty globalne są ustalane autonomicznie przez rządy i wyrażane w maksymalnych wielkościach importu poszczególnych towarów ze wszystkich krajów lub pewnej ich części. W okresie obowiązywania nie ulegają one zmianie.

Kontyngenty bilateralne są uzależnione od ustępstw partnera, z natury więc ulegają zmianie w czasie.

Licencje importowe

Przez pojęcie licencji importowych rozumie się zezwolenia wydawane przez władze państwowe przedsiębiorstwom na przywóz określonej ilości konkretnego towaru. Licencje na ogół towarzyszą kontyngentom importowym. Zdarzają się jednak przypadki, że są wydawane importerom w warunkach braku ograniczeń ilościowych; chodzi wtedy o kontrolę importu przez państwo.

W okresie krótkim kontyngenty ilościowe i licencje importowe są na ogół bardzo skutecznym narzędziem ochrony produkcji krajowej przed konkurencją zagraniczną, ochrony bilansu handlowego bądź też przeciwdziałania destrukcji rynku wewnętrznego. W okresie długim jednak powodują one wiele negatywnych skutków ekonomicznych. Izolując producentów rodzimych przed konkurencje zagraniczną, prowadzą one do rozwoju produkcji mało efektywnej, o wysokich kosztach, niskiej jakości i nowoczesności. Ochrona rynku wewnętrznego przed dostawcami zagranicznymi rodzi tendencje do podwyższania cen, a nawet narastania deficytu pewnych towarów. Ochrona bilansu handlowego natomiast dopóty jest skuteczna, dopóki zagranica nie zastosuje podobnych narzędzi polityki ekonomicznej.

Dobrowolne ograniczenia eksportu

W odróżnieniu od kontyngentów i licencji wprowadzanych przez kraje importujące dobrowolne ograniczenia eksportu są wprowadzane - z formalnego punktu widzenia - przez kraj zmniejszający swój wywóz. Dzieje się to na żądanie importera. Eksporter godzi się na takie wyjście w celu uniknięcia ostrzejszych restrykcji importowych. Z punktu widzenia importera dobrowolne ograniczenie eksportu jest często wygodniejszym rozwiązaniem niż wprowadzenie ograniczenia ilościowego.

Porozumienia o dobrowolnym ograniczeniu eksportu

Pewną odmianą dobrowolnych ograniczeń eksportu są porozumienia o dobrowolnym ograniczeniu eksportu (voluntary restraint agreement - VRA). Dotyczą one na ogół tzw. Towarów wrażliwych i są zawierane między eksporterem i importerem na z góry określony czas. Przeważnie eksporter jest zmuszony do zawarcia takiego porozumienia, w innym przypadku grożą mu jeszcze ostrzejsze ograniczenia.

Zarówno dobrowolne ograniczenia eksportu, jak i porozumienia o dobrowolnym ograniczeniu eksportu nie zostały bezpośrednio objęte zakazami GATT. W związku z tym przez wiele lat dawały one krajom zainteresowanym ich stosowaniem znacznie większa swobodę działania niż kontyngenty ilościowe. Wykorzystywano je często selektywnie, co nadawało im charakter dyskryminacyjny.

Ograniczenia dewizowe

Przez pojęcie ograniczeń dewizowych rozumie się całkowite lub częściowe zniesienie swobody obrotów dewizowych z zagranicą. W warunkach ograniczeń obroty te zostają poddane kontroli lub są w pełni przejmowane przez administracją państwową. Wyrazem tego jest obowiązek odsprzedawania upoważnionym bankom dewiz zarobionych za granicą.

Zakres ograniczeń dewizowych może być przy tym zróżnicowany rzeczowo lub geograficznie. W pierwszym przypadku ograniczenia mogą dotyczyć całości lub tylko części obrotów towarowych z zagranicą, w przypadku drugim - wszystkich lub tylko części partnerów zagranicznych.

W przypadku gdy ograniczenia dewizowe dotyczą wszystkich walut obcych, wszystkich tytułów płatności i wszystkich podmiotów gospodarczych, waluta danego kraju jest niewymienialna (wewnętrznie i zewnętrznie).

W przypadku zaś gdy ograniczenia dewizowe dotyczą wybranych walut obcych, wybranych tytułów płatności bądź wybranych podmiotów gospodarczych, waluta danego kraju jest tylko częściowo niewymienialna (wewnętrznie lub zewnętrznie).

O niewymienialności wewnętrznej mówimy wtedy, gdy osoby, przedsiębiorstwa i instytucje danego kraju nie mają swobody wymiany swojej waluty wewnętrznej na waluty obce.

O niewymienialności zewnętrznej mówimy wówczas, kiedy osoby, przedsiębiorstwa i instytucje zagraniczne nie mają zezwolenia na wymianę waluty wewnętrznej danego kraju na inne waluty.

W warunkach ograniczeń dewizowych znajdują zastosowanie specyficzne formy rozliczeń międzynarodowych, począwszy od transakcji barterowych i kompensacyjnych, kompensacyjnych skończywszy na umowach płatniczych i clearingowych.

Wyrazem transakcji barterowych jest wymiana jednego towaru na inny. Dokonuje się jej w formie naturalnej, a więc bez udziału dewiz. Wymiana typu barterowego jest realizowana w sytuacjach szczególnie trudnych dla jednego z partnerów, gdy brak zagranicznych środków płatniczych nie pozwala mu na inną formę rozliczeń.

Transakcje kompensacyjne polegają na wiązaniu poi stronie eksportu i importu większej liczby towarów niż jeden. Mogą się one odbywać w dwóch formach: pełnej i częściowej kompensaty. Kompensata pełna ma miejsce wtedy, kiedy następuje zbilansowanie wymiany bez udziału dewiz. Kompensata częściowa wymaga wykorzystania dewiz do rozliczenia tej części wymiany, które nie została zbilansowana w formie naturalnej.

Umowy płatnicze dopuszczają pewien zakres rozliczeń dewizowych, precyzując granicę transferu dewiz w ujęciu globalnym lub według wyspecyfikowanych branżowo kontyngentów płatniczych, Mają one zastosowanie przy przechodzeniu krajów od całkowitych ograniczeń dewizowych do wymienialności walut.

Umowy clearingowe polegają na rozliczeniach między krajami z tytułu eksportu i importu, dokonywanych w walutach narodowych każdego z partnerów. Rozliczenia te następują bez udziału dewiz. Mogą mieć charakter wielostronny lub dwustronny.

19

---