Oświecenie - ogólne informacje o epoce

1. RAMY CZASOWE:

FRANCJA, Pierwsze lata XVII w.

Koniec: 70 lata XVIII w.

W EUROPIE:

Początek: pierwsze lata XVII w.

Koniec: 70 lata XVIII w.

POLSKA:

Początek: pierwsze lata XVIII w.

Koniec: 1822 - A. Mickiewicz wydaje "Ballady i romanse"

Wyjaśnij termin oświecenie. Oświecenie to prąd kulturowy, "wiek świateł"; była ona pierwszą epoką w dziejach nowożytnych tak bardzo ożywiona i rozwinięta kulturowo; w pełni świadoma swego istnienia. Funkcjonowały takie określenia jak "wieku rozumu" (Anglia), „wieku filozofów" ( we Francja) czy wiek "oświecony". Epoka ta nazywała się oświeceniem, ponieważ ogromną wagę przywiązywano do rozumu, który był rozjaśniającym ciemności światłem prowadzącym człowieka do poznania świat i sensu życia. Ówczesne życie zarówno społeczne jak i kulturalne cechowało się krytycyzmem obecnej rzeczywistości oraz pragnieniem uwolnienia człowieka z feudalizmu, krępującego myśli ludzkie, hamującego rozwój i postęp cywilizacyjny, naukowy i edukacyjny. Intelektualne podłoże oświecenia stanowiły nasilające się w nauce tendencje racjonalistyczne a także empiryczne. Jeżeli chodzi o granice czasowe, to czasy oświecenia w Polsce dzielimy na trzy etapy:

- wczesny, obejmujący lata 40-te XVII w. aż do roku 1764;

- dojrzały (to są czasy panowania S. Augusta Poniatowskiego, tzw. czasy stanisławowskie) czyli lata 1764-1795;

- schyłkowy 1795-1822 (tzw. oświecenie postanisławowskie)

2. FILOZOFIA

Głównym filozofem epoki był Kartezjusz i jego poglądy o sztuce. Autor dzieła, pt.: "Rozprawy o metodzie". Dla niego największą wartością był rozum ludzki. Głównym celem człowieka jest dążenie do poznania prawd o świecie, która dostępna jest rozumowi ludzkiemu. Za prawdziwe uznawał tylko to, co jest zrozumiałe i jasne. Filozofia kartezjańska opierała się i odnosiła do aforyzmu: „Myślę, więc jestem" ("Cogito ergo sum"). Ta sama reguła dotyczyła sztuki.

Kolejny filozof to Kant.

Odwołuje się on do antycznych systemów. Według niego poznanie prawdy umożliwia tylko posługiwanie się dwoma źródłami: rozumem i zmysłami. Kant powołuje się na racjonalizmie oświeceniowym i empiryzmie, odchodzi zaś od obiektywizmu. Uważa, iż świat, widziany przez człowieka jest za jego pomocą kształtowany.

Trzeci ważny filozof to Locke.

Zbudował podstawy teoretyczne dla empiryzmu. Szukał źródła wiedzy w zewnętrznym doświadczeniu, czyli zmysłowym oraz wewnętrznym, tzn. w refleksji. Rozpowszechniał tolerancję religijną. Uważał, iż ludzie dążą do osiągnięcia szczęścia, ale ono powinno być mu zapewnione przez państwo.

FILOZOFIE - omówienie

Racjonalizm -Twórca - Kartezjusz, autor myśli "Cogito ergo sum" - co oznacza "myślę, więc jestem". Myślenie jest celem poznania prawdy. Człowiek poznaje świat i prawdę o nim przy pomocy rozumu. To, co da się wyjaśnić rozumowo jest jedynie prawdziwe. Sugerował odrzucenie przesądów i zabobonów. To jest najważniejszy postulat umysłowy oświecenia, które jest systemem opierającym się na rozumie, zaś odrzucającym inne możliwości dotarcia do prawdy, tj. objawienie czy odczucie. To Kartezjusza właśnie uznano za pierwszego francuskiego racjonalistę. Najistotniejszym elementem poglądów Kartezjusza i jedynym kryterium do przyjęcia było przeświadczenie, iż jedyne źródło wiedzy, które prowadzi do poznania rzetelnej prawdy to rozum ludzki, który jest największa instancją i wyznacznikiem prawdy. Kartezjusz za najważniejsze kryterium uznawał myśl, która umożliwia dotarcie do prawdy. Największy rozkwit filozofii kartezjańskiej nastąpił dzięki filozofowi holenderskiemu, który nazywał się Spinoza. Uznawał on to, co można określić przez rozum. Za największe dobro przyjął poznanie. propagował determinizm, tzn. sądził, że to, co się dzieje zgodnie z pewnymi odwiecznymi prawami. Oprócz Spinozy ogromne zasługi w rozwoju racjonalizmu ma także Izaak Newton będący symbolem tryumfu ludzkiej myśli. Konsekwencją tak ogromnej popularności filozofii racjonalnej była ostra krytyka religii, co prowadziło do szerzenia się deizmu i ateizmu.

Racjonalizm

- przedstawiciele: Isaak Newton, Baruch Spinoza, Kartezjusz.

- doktryna filozoficzna zakładająca, że można poznać świat tylko z pomocą rozumu.

Empiryzm-Twórcą tej doktryny filozoficznej był filozof angielski Franciszek Bacon. Teoria ta zakłada, że poznanie prawdy i świat opiera się na wyłącznie na doświadczeniu i eksperymencie. Dla Bacona stwierdzenie, ze coś jest prawdziwe było możliwe tylko wtedy, gdy potwierdzono to praktycznie, a więc przez doświadczenie. Naukową podstawę empiryzmu określił John Locke. Stwierdził, że poznanie to naczelne zadanie filozofii. Dokonał jednocześnie podziału na dwa źródła wiedzy: postrzeżenie i refleksja oraz wprowadził pojęcie "tabula rasa", co oznacza "biała karta". Określenie to odnosiło się do czystego umysłu u dziecka, który nie był skażony żadnym doświadczeniem. Karta ta w czasie życia i dojrzewania umysły zapełniała się pod wpływem różnych zewnętrznych czynników. Locke uważał, że wszystka wiedza o widzialnym świecie i o nas samych ma swoje źródło w doświadczeniu zmysłowym i wewnętrznym, czyli refleksje.

Empiryzm

- przedstawiciele: John Locke, Franciszek Bacon,

- prawdę da się poznać tylko poprzez drogę doświadczenia.

Ateizm

- wyznanie religijne, które odrzuca wszystkie zasady religijne, wątpi również w istnienie Boga;

- ateiści wierzyli w istnienie kultu materii; duchowe wartości nie miały dla nich żadnego znaczenia;

-ateizm narodził się na gruncie racjonalizmu;

Deizm

- wyznanie religijne, które zakłada istnienie Boga, ale jedynie jako stwórcy świata i Bóg nie ingeruje dalej w sprawy świata, odrzuca także wiarę w odkupienie człowieka;

Humanitaryzm

- naczelną zasadą była niepodważalna reguła równości i braterstwa, zaś ogromną rolę odgrywała godność człowieka. Człowiek, bez wątpienia stał się w oświeceniu głównym celem zainteresowania sztuki, nauki, filozofii. Chciano pomóc mu w cierpieniu i ciężkiej doli, zaoszczędzić mu dalszych trosk i zapewnić wolność i odpowiednie warunki wszechstronnego rozwoju.

- pojęcie "Tabula rasa", którego autorem jest John Locke; Uważał on, że umysł człowieka zaraz po narodzeniu jest jakby czystą tablicą, nie zapisaną kartą, która w wyniku nabywania doświadczenia napełnia się. Pojecie to odnosi się do niewinności człowieka.

Utylitaryzm

- cel jednostki to dobro ogółu;

- jest to doktryna etyczna, która mówi, iż praca na rzecz innych społeczeństwa lub jednostki powinna pełnić najważniejszy cel moralny w dążeniu wszystkich ku dobru osobistemu, bo to sprzyja zwiększeniu się bogactwa społecznego. Miarą wartości człowieka ma więc być jego użyteczność społeczna. Największym problemem tej doktryny było połączenie dobra jednostki i społecznego. Istniały dwie koncepcje:

1. naturalna, mówiąca o tym, że człowiek realizuje swoje egoistyczne cele, ale służy jednocześnie innym ludziom,

2. sztuczna, która zakładała, że poprzez odpowiednie prawa i wychowanie jednostka może służyć innym przy jednoczesnym zaspokajaniu własnych potrzeby.

Założenie utylitaryzmu zakładało dążenie do bycia użytecznym wobec innych, a trzeba pamiętać także o szczęściu powszechnym, które rozumiane tu jest jak szczęcie dla dużej liczby ludzi na ziemi. Podstawy utylitaryzmu określił Hume, które dawały człowiekowi oświecenia możliwość życia zgodnie z duchem epoki po to, by odnaleźć swoje miejsce na ziemi - nie wolno żyć bez Boga, tylko dla innych ludzi, aby nieść dobro i pożytek powszechny. Miały się temu przysłużyć także zracjonalizowane zasady ekonomiczne. Utylitaryzm przywiązywał dużą wagę do literatury, która miała przyczynić się do oświecenia ludzi.

Sensualizm

- źródło wiedzy to wrażenia odbierane przez zmysły, które odbijają rzeczywistość. Dlatego człowiek może poznać sens istnienia; wszystko można określić słowami.

Relatywizm

- jest to teoria względności.

Sensualizm

- powstał na gruncie poglądów Locke'a (jest to część empiryzmu). Sensualiści sądzili, że cała wiedza pochodzi z doznań zmysłowych, zaś w procesie poznania biorą udział tylko zmysły, a umysł jest całkowicie bierny.

- świat poznajemy tylko na drodze doświadczeń zmysłowych.

Humanitaryzm

- Humanitaryzm to szczególnie odnosił się do godności człowieka i cenił wartość wszystkich jednostek ludzkich, co powodowało konieczność dążenia do zasady braterstwa, wolności i równości wszystkich niezależnie od pochodzenia czy wyznania. Humanitaryzm głosił powszechną tolerancję i religijność.

Irracjonalizm

- Istotą irracjonalizmu jest przekonanie, że człowiek powinien wiele miejsca poświęcić dla uczuć, intuicji, wiary i instynktu, że rozum i opanowanie nie są wcale najważniejsze.

Geneza epoki i charakterystyka tła polityczno- społecznego w Europie.

W XVIII wieku nastąpił wielki kryzys społeczno-polityczny, którego przyczyną był feudalizm oraz absolutyzm. W Polsce natomiast przyczyną kryzysu stała się anarchia spowodowana rozkładem demokracji szlacheckiej.

Podczas gdy w Europie zabiegano o wolność obywatelską, to w Polsce zabiegano o zmniejszenie nadużyć wolności szlacheckiej i poddania ich odpowiedzialności karnej. W Europie trwała walka o równość a w Polsce walka o zlikwidowanie pozorów równości wszystkich stanów i ograniczenie uprawnień, jakie z racji przywilejów przysługiwały szlachcie. W Europie zabiegano o zmniejszenie centralnej władzy, zaś Polska domagała się zwiększenia uprawnień centralnej władzy. W Europie główną siłą rewolucyjnych zmian było mieszczaństwo, natomiast w Polsce było to duchowieństwo i wszyscy lepiej wykształceni szlachcice.

Kartezjusz (1596-1650) - podstawę jego nauki stanowiło kwestionowanie sceptycyzmu poznawczego, który mówił, że świat tak naprawdę nie jest poznawalny, gdyż stworzyła go wyobraźnia lub inny złośliwy Demiurga. Szukał ostoi we wnętrzu człowieka, uznał istnienie jaźni, co wyraził w sentencji "cogito ergo sum". Sformułował również dowód na istnienie Boga - ponieważ jaźń jest niedoskonała, musi mieć doskonałe oparcie, czyli Boga. Bóg jest istnieniem idealnym, doskonałym. niedoskonały byt nie jest w stanie zrodzić idei doskonałej, dlatego ideę tą stworzył właśnie Bóg. Kartezjusz nie patrzył na Boga w sposób osobowy, ponieważ On jest idealny, nieograniczony. Stworzył przecież świetnie działającą machnę przyrody- rośliny i zwierzęta to maszyny bez elementu duchowego.

Zarys natury człowieka w epoce oświecenia.

Człowiek to istota kochająca, czująca, doznająca przyjemności, odrzucająca doznawanie przykrości. Zaprzeczono istnieniu cech wrodzonych - jednostka może dosyć dobrze kształtować się tylko przez wychowanie. Koncepcję oświeceniową cechuje krytycyzm, relatywizm, optymizm,.

Oświeceniowi myśliciele.

Franciszek Maria Arouet (Wolter) - swoje poglądy wyłożył w utworze pt.: "Kandyd". W swych dziełach głosił kult rozumu empirycznie doświadczonego. Był krytykiem optymistycznego nurtu oświeceniowego przyjmując postawę krytyczną i sceptyczną. Stał się wrogiem chrześcijaństwa, uznając go za przeszkodę w poznaniu prawdy i rozwoju cywilizacji - człowiek myślący o rzeczywistości po śmierci nie znajdzie nigdy ochoty na ulepszanie świata. Wolter kontrastowo zestawiał pojęcia: rozum- objawienie, przyroda- rzeczywistość nadprzyrodzona, dobro ludzkości- cele religijne. Wierzył tylko w Boga Mądrości oraz Intelektu. Z tego powodu wielu myślicieli uznaje Woltera za intelektualnego ojca satanizmu.

Denis Diderot - według niego najistotniejsze miejsce na świecie zajmuje natura, która jest jedynym dobrem i rzeczywistością. Z przyrody trzeba czerpać wzorce życia, człowiek powinien ją ciągle badać i jej doskonałość ukazywać w sztuce. Powiedział, ze to właśnie z przyrody wywodzi się prawo wolności i równości.

Jan Jakub Rousseau - był twórcą sentymentalizmu. Dla niego najważniejszym dylematem filozoficznym był problem przeciwieństwa cywilizacji i natury. Uznawał pogląd, że cywilizacja, sztuka i nauka nie dają ludziom szczęścia, a jedynie stanowią źródło cierpienia. Wielbił naturę i zachwalał ją w swym pierwotnym stanie. Wierzył, że wszystko jest pozytywne, kiedy pochodzi od Stwórcy, wszystko zmienia się i zniekształca w rękach człowieka. Cenił emocjonalność człowieka a krytykował rozumową stronę natury ludzkiej. Najpotężniejszym prawem jest równość, negował państwo, które jest sprzeczne z istotą równości, ale popierał republikanizm i demokrację. To on jest autorem koncepcji pedagogicznej, według której sumienie człowieka uczy go, co jest dobre, a co złe. Za niepotrzebne uznawał zatem wychowanie - trzeba stworzyć warunki dla swobodnego rozwoju psychicznego i moralnego młodzieży.

Oświecenie w pojęciu Kanta miało być wyjściem z dzieciństwa w dorosłość przez wolność poglądów, używanie własnej wiedzy i rozumu, aby dążyć do dobra ogólnego. Ale dążenie do oświecenia musi się wiązać z rezygnacją z wielu przyjemności i własnych potrzeb, ciągłą kontrolą swoich czynów, brania odpowiedzialności za to, co się zrobiło. Oświecenie wychodzi ze szczerej odwagi i zdolności do krytycznego i swobodnego posługiwania się własnym rozumem.

Kierunki filozoficzne w XVIII wieku:

1. empiryzm (pochodzi od słowa empiria, czyli doświadczenie); prekursorem to filozof angielski Francis Bacon, który przykładał uwagę na dużą rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając przy tym wszystko, co nie da się sprawdzić praktycznie;

2. racjonalizm- twórcą jest Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"); dużą wagę przykładał do funkcji umysłu w poznawaniu prawdy oraz systematycznego porządku w odkrywaniu prawdy, negował wszelkie zabobony i przesądy; przedstawicielami prądu byli Wolter oraz Denis Diderot; owocem racjonalizmu był deizm, który sprzeciwiał się objawieniu i dogmatom, wyznawcy deizmu uznawali istnienie Boga, ale tylko jako Stwórcy świata, który nie ingeruje w życie ludzkie; szanowali także nakazy moralne, które wynikały z religii, negował zaś fanatyczne formy wiary, kulty; deistami byli m.in. Wolter oraz Diderot, którzy zwalczali fanatyzm religijny; ateizm, nazywany inaczej materializmem, to pogląd całkowicie negujący istnienie Boga; ślady tego prądu pojawiły się w dziełach francuskiego filozofa, przyrodnika Paula Holbacha.

3. irracjonalizm - kierunek filozoficzny mówiący, że rzeczywistość jest niemożliwa do poznania przy pomocy rozumu i tylko intuicja, wiara, instynkt i tradycja mogą pomóc w poznaniu prawdy; narodził się końcem epoki;

4. sensualizm - tylko wrażenia zmysłowe pomogą człowiekowi w odkryciu prawdy; twórca sensualizmu to John Locke, który twierdził, iż ludzie rodzą się z nieskalanym niczym umysłem, jak "czystą kartą" (tabula rasa), nie ma żadnych doświadczeń, idei czy zasad wróconych, tylko one i kształtują się dopiero w trakcie życia.

5. utylitaryzm - postawa, która zdominowała ludzi oświeceniowych i za najwyższy cel postawiła sobie pożyteczne działanie jednostki na rzecz społeczeństwa;

6. humanitaryzm, krytycyzm ,optymizm to kolejne filozofie dominujące w epoce oświecenia

3. TŁO HISTORYCZNE

EUROPA:

1649 - obalenie władzy króla Karola I we Francji

1687 - Newton i jego filozofia matematyczna

1733 - podwójna elekcja Stanisława Leszczyńskiego oraz Augusta III i rozpoczęcie wojny sukcesyjnej;

1740 - królem Prus został Fryderyk II a na tronie Austrii zasiadła Maria Teresa

1762 - Katarzyna II zostaje wybrana na cesarzową Rosji

1776 - USA zdobywają niepodległość

1789 - Rewolucja Francuska

1791 - uchwalenie konstytucji we Francji

1792 - Francja staje się republiką

1799 - konsulem Francji został Napoleon

POLSKA:

1764 - Stanisław August Poniatowski zasiadł na tronie polskim

1768 - 72 - konfederacja barska

1772 - I rozbiór Polski

1788-92 - rozpoczyna działalność Sejm Wielki

1791 - uchwalono pierwszą konstytucję Polski, nazwaną Konstytucją 3 Maja

1792 - Targowica

1793 - II rozbiór Polski

1794 - Powstanie Kościuszkowskie

1795 - III rozbiór Polski

1797 - powstanie legionów polskich we Włoszech

W przeciwieństwie do Francji, gdzie dominował stan mieszczański, w Polsce rządziła szlachta, upadały miasta, gospodarka była w bardzo złym stanie, w rozkładzie były organizacje państwowe. Renoma Rzeczpospolitej w opinii międzynarodowej upadała. Kraj nasz stał się kartą przetargową w sąsiednich rękach, czego wynikiem były rozbiory. Stanisław August Poniatowski rozpoczął walkę z sarmatyzmem, w którym widział źródło zła i wszystkich nieszczęść jakie spotkały kraj. Zastosował różne środki w walce z zacofaniem.

PREKURSORZY:

Stanisław Konarski, wielki działacz, który podjął się pracy nad przemianą ustroju państwa polskiego („Traktat o skutecznym rad sposobie"). W dziele tym dokonał charakterystyki ówczesnej Rzeczypospolitej i wysunął postulaty mające uzdrowić ojczyznę. Sprzeciwia się liberum veto, żąda, aby podejmować decyzje większością głosów. Krytykował prywatę szlachty i ganił szlachecką megalomanię (manię wielkości).

CZASOPIŚMIENNICTWO:

a) ZABAWY PRZYJEMNE I POŻYTECZNE" (1770-1777)

Czasopismo podlegające królowi, opisuje życie dworskie, kulturę. Krasicki pisał tu satyry, ody, sielanki.

"Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" przyczyniły się do ukształtowania smaku literackiego, pozwoliło rozwinąć zamiłowanie do książek i umożliwiało zapoznanie się z różnymi twórcami. To tu drukowali swoje dzieła tacy wielcy twórcy jak: Kniaźnin, Naruszewicz, Krasicki, Zabłocki.

b) MONITOR" (1765- 1767), (1773- 1775)

Wydawany był dwa razy w tygodniu a jego redaktorem był Czartoryski. „Monitor” miał charakter polityczno- społeczny i wzorował się na angielskim czasopiśmie „Spectator"; rozpowszechniał różne gatunki publicystyczne i prozatorskie. "Monitor" redagowany był też przez Franciszka Bohomolca. Za jego czasów pismo poruszało w znacznym stopniu sprawy oświatowe. Współpracownikami "Monitora" byli wybitni pisarze, jak Ignacy Krasicki czy Adam Naruszewicz. Na łamach pisma propagowano idee typowe dla oświecenia, zwalczano ciemnotę i zacofanie, wyśmiewano szlachecki sarmatyzm. Największym przedmiotem krytyki okazała się obyczajowość szlachecka, głównie takie przywary jak marnotrawstwo, życie ponad stan, pijaństwo, władczość, zapatrzenie na kulturę innych krajów.

Do najpopularniejszych gazet codziennych należała "Gazeta Warszawska", natomiast w okresie działalności Sejmu Czteroletniego była to "Gazeta Narodowa i Obca", która w całości poświęcona była sprawom politycznym i służyła stronnictwu patriotycznemu.

Charakterystyka czasopiśmiennictwa:

- „Merkuriusz Polski", pierwsza polska gazeta wydawana przez siedem miesięcy w 1661 roku.

- „Monitor", którego pierwowzorem był angielski „Spectator". Pierwszym redaktorem był Stanisław Bohomolec. W tym piśmie swoje utwory i artykuły zamieszczał Ignacy Krasicki. Monitor pokazywał problemy kraju, żądał reform, walczył z zacofaniem i sarmatyzmem.

- „Zabawy przyjemne i pożyteczne"

Redaktorem naczelnym natomiast był Adam Naruszewicz, który chciał zaznajomić społeczeństwo z pisarstwem oświeceniowych wybitnych pisarzy. Współpracownicy pisma za pisarski wzór uznali twórczość Jana Kochanowskiego.

Funkcja i znaczenie rozwoju czasopiśmiennictwa:

Czasopiśmiennictwo tamtego okresu miało znamię społeczno-polityczne i mocno tkwiło w patriotyzmie. Zajmowało się kwestiami polskimi, głównie społecznymi, kulturalnymi i gospodarczymi. Stało się najważniejszym środkiem społecznego przekazu i narzędziem najsilniej oddziałującym na społeczeństwo.

Wiek XVIII to czas, kiedy rodziły się instytucje, które przetrwały do dnia dzisiejszego. Z tak burzliwymi zmianami wiązało się powstanie propagandy, szczególnie mocno oddziałującej we Anglii i Francji. Środkiem oddziaływania jej natomiast stało się czasopiśmiennictwo - wydawano periodyki, które przypominały dzisiejsze publikacje książkowe. Czasopisma tego typu znajdowały się w rozwijających się wówczas czytelniach i kawiarenkach. Kolejną formą rozwoju czasopiśmiennictwa były ulotki, czyli jednostronicowe gazetki drukowane w bardzo dużym nakładzie, darmowe. Jednak najbardziej rozpowszechnione były paszkwile, czyli pisma satyryczne, które świadomie stosowały poetyckie oszczerstwa i pamflety. Inną formą paszkwili, nieco łagodniejszą były bajki.

EDUKACJA:

Powstają:

1740 - „Collegium Nobilium"

1765 - SZKOŁA RYCERSKA

1775 - TOWARZYSTWO DO KSIĄG ELEMENTARNYCH

1800 - TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK

Król S. August Poniatowski zreformował szkolnictwo chcąc wprowadzić nauczanie rozumowe. Przykładał dużą wagę do wychowania obywatelskiego, do wykształcenia ludzi, którzy byliby świadomi złej społecznej i politycznej sytuacji kraju, patriotycznych. Opierał się na rozumowym poznawaniu świata, na empirystycznych metodach. To on wprowadził przymus uczenia historii, języka polskiego, nowożytnych języków, nauk przyrodniczych, historii literatury, geografii w szkole. W 1740 r. zbudował szkołę dla młodzieży szlacheckiej o nazwie „Collegium Nobilum". Twierdził, że dorośli są zbyt skostniali w swym sarmatyzmie i nie da się ich zmienić. Szkolnictwo przejęło obowiązek szerzenia oświaty, kształcenia charakterów. Rozwój oświaty spowodował postęp w duchu nowoczesności. Takiego szkolnictwa domagał się Stanisław Konarski i Szkoła Rycerska. Ustaleniem praw i ustaw kierujących szkolnictwem zajęła się w roku 1773 Komisja Edukacji Narodowej (KEN)- pewien rodzaj ministerstwa oświaty. Była to pierwsza tego rodzaju instytucja w Europie, która miała zajmować się tylko oświatą. Uwolniono szkolnictwo spod wpływów Kościoła i zlikwidowano zakony jezuitów a ich włości przekazano na rozwój oświaty. Komisja miała wielkie cele, m.in.: wychowawcze oraz spowodowanie, aby "ucznia sposobnym uczynić do tego, żeby i jemu było dobrze i z nim było dobrze". Już nie łacina była językiem wykładowym, ale język polski. w metodyce nauczania wprowadzono metodę poglądową, która zastąpiła pamięciową, a do przedmiotów nauczania włączono: rolnictwo, ogrodnictwo połączone z praktyką oraz fizykę i chemię, wychowanie fizyczne zwane ćwiczeniami cielesnymi. Komisja przeprowadziła wiele zmian w dwóch wyższych szkołach: w Akademii Wileńskiej i Krakowskiej. W pierwszej reformami zajął się Hugo Kołłątaj, a w drugiej zaś Marcin Poczobut - Odlanicki. KEN zajęła się wykształceniem i wychowaniem dzieci ze stanu chłopskiego i mieszczańskiego poprzez budowę szkół ludowych. Również kształcić zaczęły się kobiety, po raz pierwszy w historii mogły uczęszczać do szkół. W 1775 roku powstało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowywało podręczniki szkolne. Powstał wtedy pierwszy podręcznik gramatyki języka polskiego, zatytułowany "Gramatykę języka polskiego" autorstwa Onufrego Kopczyńskiego. Zwalczano francuszczyznę i starano się oczyścić polszczyznę. W tym celu pisano podręczniki uczące stylu, wymowy oraz drukowano dzieła renesansowe, głównie Jana Kochanowskiego, jak przykład pięknej polszczyzny.

W szkole tworzono tzw. teatry konwiktowe, w których występowali uczniowie, wystawiając sztuki klasyczne, zawierające morał wychowawczy, np. "Tragedia Epaminondy" Konarskiego, który stworzył wiele traktatów, m.in. "O poprawie wad wymowy". Kpił ze zbyt rubasznego i napuszonego baroku ceniąc czystość i naturalność języka ojczystego.

Stanisław Leszczyński

Napisał traktat polityczny pt.: "Głos wolny, wolność ubezpieczający", w którym żądał szybkiego wprowadzenia reform. Był zwolennikiem zniesienie liberum veto i chciał, aby w wyborze króla uczestniczyli wszyscy, cały naród. Domagał się umocnienia państwowej administracji i zniesienia feudalizmu.

TEATR NACZELNYM NARZĘDZIEM AGITACJI W SŁUŻBIE REFORM:

1765 -powstała Scena Narodowa w Warszawie (Teatr Narodowy)

Historia teatru

17 listopada 1765 roku otworzono pierwszy teatr publiczny w Polsce. Znajdował się on w budynku opery saskiej. Miał działać według zasady oświeceniowej "uczyć bawiąc". Najczęściej wystawiano komedie, które za pomocą humoru ośmieszały przywary szlacheckie i pokazywały, ze należy krytycznie patrzeć i umieć dostrzec wady ustroju. Na początku teatr wystawiał dzieła Franciszka Bohomolca, które mocno nawiązywały do Moliera oraz pozostałych francuskich komediopisarzy, ale dzięki dopasowaniu ich tematyki do polskiej rzeczywistości skutecznie oddziaływały na sumienia narodu, np.: "Małżeństwo z kalendarza"; bohaterem jest szlachcic, pan Staruszkiewicz, który prezentuje wszystkie najgorsze przywary, czyli przesądność, zacofanie intelektualne a wszystko co wie, to, co wyczytał z nieaktualnego kalendarza. Dzieło to jest przykładową komedią warszawską. W 1767 roku zamknięto teatr, aby ponownie go otworzyć w 1774 roku.

Znaczenie teatru

W oświeceniu teatr spełniał ważną rolę. Nie tylko wychowywał, ale także uczył obywatela krytycznego myślenia i dostrzegania wad narodowych. Wspomagał walkę o czystość języka narodowego. Szerzył reformy państwowe szczególnie w okresie działalności Sejmu Wielkiego. Oprócz komedii wystawiano również utwory poważne, patriotyczne, nawiązujące do politycznego życia, szerzące idee oświeceniowe i pomagające przeprowadzić niezbędne reformy zgodnie z myślą społeczną i humanitarną.

Prawdziwa walka polityczna rozpoczęła się w 1768 roku, kiedy szlachta zawiązała konfederację barską skierowaną w osobę władcy Stanisława Poniatowskiego pod okiem carycy Katarzyny II, głosząc hasła obrony religii katolickiej i przywilejów szlacheckich. W 1772 roku nastąpił I rozbiór Polski, dlatego lata 1788-92 były okresem intensywnej pracy Sejmu Wielkiego, który w większości tworzyli wychowankowie pijarów. Wynikiem ich pracy było uchwalenie 3 maja 1791 Konstytucji Majowej. Ale przeciwni jej magnaci Rzewuski, Potocki i Branicki w 1792 roku zawiązali konfederację targowicką, w wyniku której Katarzyna II mogła wkroczyć w granice Polski ze swoimi wojskami, aby walczyć o wolność szlachecką. Wybuchła bitwa - armia rosyjska pustoszyła kraj, a targowiczanie terroryzowali twórców ustawy. tego samego roku, 24 lipca król, nie widząc innej możliwości, przystąpił również do Targowicy. W roku 1793 doszło do II rozbioru Polski. Rok później wybuchło powstanie kościuszkowskie w obronie niepodległości. Ale gdy nie powiodło się, państwa ościenne dokonały kolejnego, III rozbioru Polski niszcząc i hamując rozwój kultury i nauki polskiej.

Konstytucja 3 maja miała ogromne znaczenie, ponieważ pokazała, ze Polacy wykorzystali korzystną sytuację do przeprowadzania zmian w Europie i uchwalili konstytucję by walczyć o wolność. Główne założenia konstytucji:

- Polska to kraj katolicki, ale tolerancyjny wobec innowierców,

- likwidacja wolnej elekcji i ustanowienie dziedziczności tronu,

- likwidacja liberum veto,

- trójdzielna władza,

- utworzenie100 tys. armii narodowej

- przeprowadzenie uwłaszczenia chłopów, prawo do własności ziemskiej

- prawa dla mieszczan: mają prawo polityczne, prawo do zarządzania ziemią,

- sprzyjające warunki dla rozwoju żydowskiego osadnictwa.

GATUNKI I PRZYKŁADY

Bajka - gatunek literacki, epicko-liryczny. Alegoryczna opowieść, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, przedmioty, które wykorzystywane są do przekazania nauki moralnej, mającej charakter ogólny lub powszechny. prawda moralna może być wyrażona bezpośrednio (pointa) lub na wstępie utworu, albo też może być tylko zasygnalizowana czytelnikowi. Postacie bajkowe mają niezmienne i jednoznaczne właściwości ludzkie. Są dwa gatunki bajek: narracyjna, niewielka opowieść o prostej budowie oraz epigramatyczna, krótka, zazwyczaj mająca cztery wersy. Najbardziej popularna jest bajka zwierzęca, czyli taka, w której prezentowane zwierzęta są upersonifikowane. Relacje między postaciami są wyrazem realnych stosunków społecznych. Pierwszym twórcą bajek był Ezop, żyjący w VI wieku p.n.e. W Polsce propagatorem bajek był w XV wieku Biernat z Lublina. W klasycyzmie bajki tworzyli, m.in.:, w Polsce Ignacy Krasicki, w Rosji I. Kryłow, we Francji J. La Fontaine.

Ignacy Krasicki jest autorem dwóch zbiorów bajek o następujących tytułach "Bajki i przypowieści" (przeważają bajki krótkie), "Bajki nowe" (wydane pośmiertnie, przede wszystkim narracyjne bajki). Krasicki sięgnął do bajek, ponieważ one najlepiej realizowały formę gatunku dydaktycznego. Ich forma i treść mają pouczać czytelnika, dawać mu rady.

Świat prezentowany przez Krasickiego w bajkach jest przygnębiający, tragiczny wręcz. Zwyciężają zło. Autor prezentuje rzeczywistość, codzienność. Zwykle ludzie bywają źli, mściwi, zabijają słabszych, są obłudni, często także cechuje ich hipokryzja. Pesymizm przedstawionego tu świata sprawia, ze bajki nie są radosne. Ponuro brzmią słowa: "szlachetność, uczciwość można włożyć między bajki".

Cechy bajek Ignacego Krasickiego:

- zwięzłość;

- prosty język; użycie trzynastozgłoskowca;

- rytm;

- stosowanie kontrastu; odwoływanie się do rozsądku ludzkiego i emocji;

- skrótowość i zwięzłość wypowiedzi na temat rzeczowości

"Wstęp do bajek"

Bajka ta rozpoczyna zbiór "Bajki i przypowieści". Poeta tworzy wyidealizowany, nierealny świat. Przedstawia odpowiedź na pytanie: czym według niego jest bajka. Przesłanie: prezentowane postawy są niemożliwe w rzeczywistym świecie. Wypowiada swój negatywny stosunek do świata, bo nie wierzy w uczciwość i prawość ludzką. Kontrastowo zestawia zachowania ludzkie: jak jest, a jak musi być. Będzie wyśmiewał wszystkich, którzy źle robią. Ludzie powinni być dzielni i szlachetni, a jednak tacy nie są. Krasicki w bajkach pokazuje świta wraz z jego plusami i minusami.

"Dewotka"

Krasicki piętnuje obłudę moralna i fałszywą pobożność, którą można większej ilości ludzi zarzucić we współczesności. Tytułową dewotka jest pozornie pobożna. Zachowuje się tak dla ludzi, a w gruncie rzeczy jest zła, zawistna i mściwa. Jej obłuda jest tak ogromna, ze potrafi jednocześnie bić swoją służącą z byle powodu oraz modlić się. Zdanie Krasickiego na temat takiego zachowania jest jednoznaczne:

"Uchowaj, Panie Boże od takiej pobożności"

"Szczur i kot"

Utwór przedstawia pewnego szczura, który w czasie mszy w kościele przed ołtarzem mówił, że "jemu kadzą". W pewnej chwili zakrztusił się dymem i wtedy złapał go kot. Morał: ten, kto za bardzo przechwala się i jest pyszny, może spotkać wielkie nieszczęście.

"Ptaszki w klatce"

Bajka to dyskusja dwóch czyżyków. Młodszy od urodzenia żył w klatce i dla niego to jest wolność, dom, przyjemność i czuje się dobrze. Natomiast wychowany na wolności ptak nie czuje się najlepiej w klatce. Dusi się w niej. Morał jest następujący: ktoś, kto nigdy nie zaznał wolności, nie żył w dobrych warunkach to nie zna smaku wolności i nie wie, że może być lepiej. Nie można ganić osób, które żyją na pozór w kiepskich warunkach i nie chcą ich opuścić, bo jest im dobrze, ponieważ nie istnieje dla nich nic lepszego. Życie na swobodzie w najgorszych warunkach jest o sto razy lepsze od życia w najlepszej niewoli.

"Filozof"

Bohaterem jest filozof, który nie uznaje istnienia Boga. Ale kiedy miał ogromne kłopoty i potrzebował pomocy, zaczął wierzyć w istnienie Boga i upiorów złych. Morał: ludzie, będąc w obliczu strasznego zagrożenia potrafią odmienić swoje poglądy o 180 stopni, byle tylko uratować się. Szukając pomocy są w stanie zrobić wszystko.

"Kruk i lis"

Bajka opisuje historię, jak sprytny lis chytrze przechwycił ser. Znał dobrze kruka i dlatego zaczął go wychwalać, schlebiać mu. Kruk trzymał ser w dziobie. Kiedy lis poprosił go, aby użył swego pięknego głosu i coś mu zaśpiewał, próżny i naiwny lis otworzył dziób i upuścił ser na ziemię. Morał: trzeba uważać na przesadne pochwały, ponieważ może to obrócić się na naszą niekorzyść.

Powstanie powieści

XVIII w. to powieści. Początki powieści wiążą się z takimi formami literackimi, jak pamiętnik czy dziennik. To główny nowożytny gatunek epicki.

Cechy:

- rozwinięta, wielowątkowa fabuła,

- narracyjność, narrator opowiada o wydarzeniach w świecie przedstawionym.

- na początku jest narracja autorska, konwencjonalna, gdzie narrator dystansuje się do świata przedstawionego, "bawi się" fabułą i dziejami bohaterów często konwersując z czytelnikami.

- potem rozwój narracji powoduje wprowadzenie trzecioosobowego narratora, który jest wszechwiedzący, doskonale umie penetrować psychikę bohaterów.

Odmiany powieści powstałe w XVIII wieku:

- przygodowa, romans ( w polskiej literaturze reprezentantem jest Ignacy Krasicki, autor pierwszej polskiej powieści, pt.: "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" (1776) a także autor "Pana Podstolego" i "Kamienicy narożnej w Kurowcach".

Krasicki w wyżej wymienionej powieści opisuje sposób wychowywania młodych w tamtych czasach. Pokazuje płytkość zainteresowań XVIII-wiecznej szlachty, nieuctwo, pijaństwo i pieniactwo, pogoń za zagraniczną modą, złe traktowanie poddanych. Mówi o powrocie do natury, do prawdziwych wartości moralnych, które zniknęły na skutek destrukcyjnego wpływu społeczeństwa, a właściwie jego obyczajowości. Na przykładzie Mikołaja chce ostrzegać o ostrożnym podchodzeniu do życia i jednocześnie ma wskazywać wybór życiowej filozofii.

BOHATER POZYTYWNY XVIII WIEKU - MIKOŁAJ DOŚWIADCZYŃSKI - WZORZEC OSOBOWY EPOKI OŚWIECENIA

Cechy powieści

W roku 1775 Ignacy Krasicki napisał powieść nowożytną, pod tytułem: "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". W utworze Krasicki zastosował cechy trzech typów powieści: satyryczno -obyczajowej (I księga), przygodowo - awanturniczej (II księga) i utopijnej (III księga). Dzieło napisane jest na kształt pamiętnika a powodem napisania stała się chęć zabicia czasu w użyteczny sposób. Utwór nie tylko bawi, uczy, ale przede wszystkim wychowuje. Była to powieść autobiograficzna, opisująca życie zwykłego sarmaty w drugiej połowie XVIII wieku.

Losy bohatera:

W księdze tej autor opisuje dzieciństwo i młodość Mikołaja Doświadczyńskiego, mieszkającego jeszcze wówczas w domu swoich rodziców. Jest tu przedstawiony on sam a także scharakteryzowani zostali jego rodzice. Są przedstawieni jako patrioci i sprawiedliwi, szczerzy ludzie. Ojciec nie był wykształcony, ale pomimo tego, cały czas całe dnie spędzał na sejmikach i należał do rodu sarmackiego. Matka natomiast była typową "kurą domową". Lubiła dopilnować majątku, raczej nie wychodziła z domu. Ale to, co ich oboje łączyło to wspólne dbanie o wykształcenie dla obu synów. Wynajęli nawet guwernera, który miał się zabrać za edukację i wykształcenie Mikołaja. Po pewnym czasie Doświadczyński musiał pójść do szkoły, ale niestety nie ukończył jej. Kolejny wynajęty nauczyciel okazał się być oszustem i Mikołaj znowu nie uzyskał żadnej wiedzy, oprócz sposobów kantowania w grze w karty. Wreszcie Mikołaj właśnie z owym nauczycielem uciekł z rodzinnego domu. Polubił hazard i zaczął nałogowo grywać, przepuszczając wszystko, co miał. Towarzystwie, w którym wówczas przebywał składało się z oszustów i awanturników. W opisanym fragmencie powieści Krasicki chciał skrytykować i ośmieszyć sarmacki sposób zdobywania wykształcenia. Kiedy znudził mu się taki tryb życia, Mikołaj wyjechał do Paryża. przebywał tam dość długo, jednak znowu popadł w długi, i był ścigany przez swoich wierzycieli. Dlatego postanowił opuścić Francję wyjechał stamtąd do Amsterdamu, gdzie za majtka, wsiadł na statek. jednak miał ogromnego pecha, ponieważ statek rozbił się, a Mikołaj trafił na wybrzeże lądu Nipu. Okazał się to być bardzo nierealny świat, utopijny kraj, w którym nikt nie słyszał, co to kłamstwa i zło. Przebywający tam mędrzec o imieniu Xaoo, zapoznał Mikołaja z zasadami panującymi w państwie. Po wielu jeszcze przygodach, Mikołaj wrócił do Polski, do rodzinnego domu. Zamieszkał na wsi, w wiosce, którą dostał po swoich rodzicach i stał się ziemianinem - filozofem. Zbudował swoje gospodarstwo, którym rządził za pomocą identycznych praw, jakie poznał w czasie swojego pobytu w państwie Nipu.

SATYRY

I. KRASICKIEGO - OŚMIESZANIE I DRWINA Z WAD SPOŁECZEŃSTWA

Powstanie gatunku i jego rodzaje

Satyra jest utworem służącym do ośmieszania lub krytykowania opisywanych w nim zjawisk, wad ludzkich lub społecznych. Przywary są celowo przejaskrawione i wyolbrzymione, pokazane w "krzywym zwierciadle". Satyry mają charakter dydaktyczny. W XVIII wieku powstały trzy rodzaje satyr: filozoficzno-moralna (dotyczy problemów wziętych z życia społecznego), obyczajowa (nasiąknięta łagodnym humorem, krytykująca ludzkie wady), polityczna (krytykuje wady systemu politycznego oraz wytyka błędy samej władzy).O wielkiej popularności satyr w dobie oświecenia decydował ich użyteczny charakter. Bawiąc czytelników, jednocześnie miały wpływ na zmianę zachowania, obyczajów, uwydatniały wady społeczeństwa. Były skierowane przeciwko saskiej dynastii i jej dziedzictwu. Krasicki jak najbardziej popierał wartości klasyczne dla epoki, takie jak: cnota, rozum, harmonia, umiarkowanie i patriotyzm. Ciekawe jest w nich to, ze przecież zostały napisane tyle lat temu, a one są nadal aktualne. Świadczy to niewątpliwie o ich uniwersalnym charakterze. Znaczenie satyr polega bowiem nie na ogólnych wnioskach płynących z ich treści, ale na realistycznym i barwnym pokazaniu obrazków z życia oraz na humorystycznym podejściu do tematu.

Cechy krytyki

Krasicki stworzył około dwadzieścia dwie satyry o charakterze obyczajowym. Pisał, aby skrytykować wszystko to, co jest złe oraz przede wszystkim, wyeliminować źródło zła. Satyra bezlitośnie gani wszelkie przejawy zła i jest skierowana przeciwko saskiej spuściźnie, narodowej ciemnocie i zabobonności, wystawnemu życiu, pijaństwu, przepuszczania majątków, braku krytycyzmu, bezmyślnemu przejmowaniu obcych wzorów, szczególnie francuskich (XVIII wiek). Krasicki w satyrach starał się nakreślić obraz życia współczesnej mu Rzeczypospolitej. Uczynił to z dużą dokładnością, starając się obnażyć i ośmieszyć największe wady społeczne w XVIII wiecznej Polsce.

"Do króla"

Jest to typowa satyra portretowa. Bohaterem jest władca Stanisław August Poniatowski. Postawione zostały mu zarzuty:

- nie ma królewskiego pochodzenia

- jest zbyt młody, aby być królem

- wykształcony

- za łagodny i za dobry dla poddanych

- jako król jest Polakiem

"Winy" te popierał niemalże każdy szlachcic Sarmata. Takie oskarżenia rzucił ktoś, kto myślał o korzyściach związanych z objęciem tronu przez Poniatowskiego, ale się przeliczył i nie uzyskał korzyści w skutek wyboru. Portret władcy napisany oczami Sarmaty mimo, że jest wiązką zarzutów. to w gruncie rzeczy jest to obraz pozytywny, to pochwała króla. Jeżeli znalazłby się ktoś, kto wymienione zalety króla uznałby za wady to naraziłby sam siebie na ośmieszenie.

"Pijaństwo"

Utwór jest walką z nałogiem alkoholizmu, który niczym plaga rozszerzył się wśród szlachty polskiej. Krasicki chce pokazać, jak szkodliwe skutki może nieść ze sobą picie alkoholu. Jest to pierwszy krok do anarchii i warcholstwa w kraju.

CIEMNOTA I ZACOFANIE DUCHOWIEŃSTWA - "MONACHOMACHIA"

Poemat heroikomiczny jest parodią eposu homeryckiego i wywodzi się ze starożytności. Używano jej, jako narzędzia służącego do ośmieszania osób i ich zachowań właśnie przez nieudolne, odtwarzanie zdarzeń, odgrywanie.

Cechy poematu heroikomicznego:

- stosowanie parodii;

- żartobliwy charakter, satyryczny;

- cel: ośmieszenie zachowań ludzkich;

- wysoki styl, tak jak w przypadku eposu;

- inwokacja, porównania homeryckie;

- brak zasady decorum;

- kontrastowe zestawianie podniosłego języka z błahym tematem

Treść utworu

ęłęó Tekst przedstawia "wojnę mnichów" - zażarty konflikt "zbrojny" (z użyciem przedmiotów codziennego użytku) pomiędzy dwoma klasztorami: dominikanów i karmelitów. Akcja utworu toczy się w nieznanym z nazwy mieście, a więc wszędzie, gdzie "było trzy karczmy, bram cztery ułomki, klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki..."

Żyło się tu bardzo powoli, leniwie, dopóki nie zjawiła się tzw. "Jędza niezgody" i w mieście zaczęły się dziać dziwne rzeczy, zrobiło się niespokojnie, a zakony żyjące dotąd w zgodzie rozpoczęły rywalizację. Dominikanie wyzwali karmelitów na dyskusję- miał to być rodzaj pojedynku. Był to dziwny rodzaj walki, ponieważ zakonnicy nie za dużo czasu spędzali na czytaniu książek i poszerzaniu wiedzy w bibliotece klasztornej. Za to coraz częściej spotykało się ich przy posiłku lub kuflu pełnego wina. Owa uczona rozmowa okazała się przewyższać ich możliwości intelektualne. Celą, w której przeprowadzić miano "pojedynek" był refektarz, czyli jadalnia klasztorna. Jednak w szybkim tempie cała sala stała się polem bitwy. Wbrew pozorom nie użyto słownych argumentów, lecz wszelkich przedmiotów znajdujących się w jadalni. A wiec był to: talerze, kufle i ciężkie księgi. Bój był zażarty, ale przerwano go, gdy przyniesiono vitrium gloriosum, czyli puchar pełen wina. Zapanowała wówczas pełna zgoda. Krasicki, jako moralista, zawarł w utworze myśli moralizatorskie i dydaktyczne:

"I śmiech niekiedy może być nauką, Kiedy się z przywar nie z osób natrząsa", oraz:

"Prawdziwa cnota krytyk się nie boi" radzi: „Szanujmy mądrych, przykładnych, chwalebnych, Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych".

TWÓRCZOŚĆ OKRESU SEJMU WIELKIEGO

PUBLICYSTYKA PATRIOTYCZNA

Publicystyka okresu oświecenia: jej twórcy i ich dzieła oraz poglądy.

Publicystyka polskiego oświecenia wywodziła się z potrzeby znalezienia środka, za pomocą którego można by propagować konieczność przeprowadzenia zmian w ustroju Rzeczpospolitej. U jej podstaw stały także różne poglądy filozoficzne, m.in. utylitaryzm. Jedną z pierwszych publikacji tego typu był utwór, pt.: "O skutecznym rad sposobie" Stanisława Konarskiego. Teksty publicystyczne skupiały się na ważnych sprawach politycznych i społecznych Polski. Poruszano więc kwestię pogłębiającego się kryzysu wewnętrznego, konfliktów z sąsiednimi krajami i rozbiorów. Wielcy twórcy rozpoczęli rozpaczliwą walkę o przeprowadzenie reform w kraju, o wzmocnienie administracji państwowej i odbudowanie dawnej siły militarnej. Największy rozkwit publicystyki nastąpił w trakcie obrad Sejmu Czteroletniego, gdy to największa walka odbywała się na piśmie, na słowa, z jednej strony stronnictwa konserwatywnego, a z drugiej reformatorskiego.

Stanisław Staszic

"Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" wydał autor tuz przed początkiem obrad Sejmu Czteroletniego. Dzieło miało wskazać Sejmowi, czym ma się dokładnie zająć, jakie kwestie poruszyć oraz o co ma się starać stronnictwo reformatorskie: podnieść poziom wykształcenia społeczeństwa; wychować obywateli na patriotów; znieść liberum veto; przy ustanawianiu praw kierować się utylitaryzmem; znieść wolną elekcję; wzmocnić armię; dokonać reformy podatkowej.

"Przestrogi dla Polski" to kolejne dzieło, która nie tylko powtarza postulaty zawarte w poprzednim utworze, ale także opisuje formę reform, które musza być przeprowadzone, aby uzdrowić Polskę. Proponował więc znieść feudalizm, aby poprawić los chłopa (przecież to też człowiek) oraz zwiększyć przywileje dla mieszczan, i dać im możliwość decydowania o losach państwa. Staszic wielokrotnie mówił, że o rozwoju państwa decyduje głównie przemysł, a źródłem upadku Rzeczpospolitej jest magnateria i takie jej wady, jak rozpusta, prywata, chciwość, pycha i marnotrawstwo.

Hugo Kołłątaj

"Do Stanisława Małachowskiego... " jest zbiorem listów, które są podsumowaniem wszelkich reform ustrojowych i ich kształtu. Zawarte w nich zmiany to, m.in.: umocnienie władzy króla, zlikwidowanie liberum veto, przeprowadzenie reformy podatkowej, wzmocnienie i lepsze wyposażenie armii. Hugo Kołłątaj domaga się również właściwego traktowania poddanego ludu w Rzeczpospolitej. Żąda, aby równości wszystkich wobec prawa polskiego.

Rola publicystyki

Publicyści swoją działalnością literacką propagowali walkę z anarchią i przywilejami szlacheckimi. Chcieli dokonać postępowych reform zarówno ustrojowych, jak i społecznych, domagając jak najszybszego wprowadzenia nowego prawa w życie.

"POWRÓT POSŁA" JAKO AKTUALNA KOMEDIA POLITYCZNA

Komedia- pojawiła w oświeceniu i miała charakter polityczny. Przykładem jest utwór, pt.: "Powrót posła" J. U. Niemcewicza. Utwór ma charakter klasyczny. Akcja toczy się wokół konfliktu, który wybuchł między sarmackimi konserwatystami a obozem reformatorskim. Utwór ma charakter agitacyjny, a celem jest doprowadzenie do realizacji istotnych celów politycznych, tzn. uświadomienie społeczeństwa o konieczności dokonania zmian ustrojowych. Dowodem są kreacje bohaterów: zwolennicy reform są ukazani, jako prawi ludzie, wzorowi obywatele zaś konserwatyści to idioci. Ośmieszone zostały przede wszystkim postacie negatywne.

Charakterystyka bohaterów

Utwór opisuje dwa stronnictwa: patrioci (obóz reform) oraz konserwatyści (przeciwnicy zmian). Do pierwszego z nich należą: Podkomorzy wraz z żoną, Walery oraz Teresa. Drugie tworzą: Starosta i Sarmacki. Autor wytyka ich wady. W obozie reform znajdują się członkowie stronnictwa postępowego. Zwolennicy reform domagają się naprawy państwa, czyli zniesienia liberum veto i wolnej elekcji oraz feudalistycznych stosunków; rozumieją potrzebę reform; chcą zdobyć jak najwięcej entuzjastów, szczególnie wśród średniozamożnej szlachty. Są to ludzie godni służący za wzór postępowania.

Podkomorzy:

- pochodzi z drobnej szlachty,

- urzędnik ziemski,

- rozstrzyga spory graniczne,

- cieszy się nieskazitelną opinią;

- jest wzorowym i dobrym ojcem;

- patriota, opowiada się za wychowaniem młodzieży w duchu patriotyzmu;

- zwolennik reform;

- ideał obywatelskich cnót;

- wzór dla innych w traktowaniu swoich poddanych.

Podkomorzyna:

- popiera reformy;

- sprzeciwia się cudzoziemszczyźnie i powierzchownemu wychowaniu młodzieży;

- bez reszty oddana rodzinie.

Walery:

- uosabia cnoty rodzinne i patriotyczną postawę wobec ojczyzny;

- uczciwy, sumienny, stały w uczuciach, szanuje rodziców, patriota, popiera reformy, chce znieść liberum veto i wolną elekcję oraz poddaństwo chłopów; krytykuje obóz wsteczny;

Obóz konserwatywny:

- walczą o utrzymanie dawnych porządków feudalnych, wolnej elekcji, liberum veto; są przykładem głupoty i bezkrytycznie przyjmują obcą modę; mają bardzo konserwatywny stosunek do wychowania dzieci.

Starosta Gadulski:

- ma złą opinię; kompromituje się we wszystkim, co robi;

- zacofany, zabobonny, ograniczony intelektualnie, konserwatysta, nieuk;

- obawia się wszelkich nowości; nie interesuje się sprawami publicznymi; gaduła, chciwiec, próżniak, butny pijak;

Starościna:

- kocha francuszczyznę; jest sentymentalna; kieruje poczynaniami męża i szantażuje go rozwodem.

Szarmancki:

- cwaniak, fircyk, trwoni majątek rodzinny, cynik, leniwy; goni za modą, lubuje się w zabawach dworskich; gardzi niższymi stanami; nie interesują go sprawy narodu; flirciarz.

"Powrót posła" jako komedia klasycystyczna

"Powrót posła" zajmuje się problematyką polityczną kraju i dotyczy wprowadzenia w Polsce władzy wykonawczej i ustawodawczej. Wiąże się ściśle z pracą Sejmu Czteroletniego, pomagając mu w czasach szczególnego kryzysu politycznego i społecznego narodu. Jest echem wszystkich spraw rozstrzyganych na Sejmie Wielkim. Utwór to najostrzejsza w tym czasie satyra skierowana przeciwko szlacheckiemu sarmatyzmowi i odwołująca się do sumienia ludzkiego. Ma charakter okolicznościowy. Wielokrotnie była wystawiana w Warszawie podczas obrad Sejmu Czteroletniego.

Julian Ursyn Niemcewicz "Powrót posła":

- komedia polityczna

- akcja rozwija się wokół intrygi, ale najważniejsze są kreacje bohaterów oraz poglądy przez nich reprezentowane

- zastosowanie kontrastu: patrioci (pozytywni)- konserwatyści (negatywni), którzy są komicznie przedstawieni

- bohaterowie uwikłani są w problemy ówczesnej Rzeczpospolitej

- główną kategorią estetyczna jest komizm postaci ,słowny oraz sytuacji

- istota intrygi: wykorzystując przerwę w obradach sejmu Walery przybył do domu rodzinnego, aby spotkać się ze swoja narzeczoną Teresą. Ale Starościna chce, aby jej pasierbica związała się z Szarmanckim.

POWIASTKA FILOZOFICZNA

Powiastka filozoficzna - opowieść, która wykorzystuje przedstawiane wydarzenia w określonym celu, może być on filozoficzny lub moralny;

polemizuje z optymizmem i innymi poglądami oświeceniowymi. Odwołuje się do konwencji, np.: "wiatr jest podły, podobnie jak i człowiek".

Wolterianizm

- postawa krytyczna, odrzucająca wszelkie autorytety,

- głosi konieczność tolerancji dla innych poglądów i wyznań,

- libertynizm (swoboda, np.: obyczajowa, racjonalizm, niezależność);

- wzorcem osobowym jest człowiek, który broni swojej niezależności, wolności i rozumu, jest świadomy, że broni swoich poglądów; chce się wyróżnić z tłumu.

"Kandyd"- streszczenie

utwór opisuje życie głównego bohatera.

Część I

Kiedy Kandyd uderzał w zaloty do Kunegundy został zobaczony przez swojego ojca, który wygonił go z zamku. Wówczas Kandyd ukrył się w zamku, bo nie chciał go opuszczać. Wniosek autora: każda skutek ma swoją przyczynę.

Część II

Kiedy Kandyd opuścił ojczyznę zaczął podróżować po świecie. Zwiedził Eldorado, gdzie mógł zobaczyć, jak dostatnio można żyć. Było w tym kraju pełno złota, jednak mieszkający tam ludzie wcale nie traktowali złota jak coś cennego. Wszyscy żyli w dostatku i dobrobycie. W momencie, kiedy wszyscy mają dobre warunki życia to nie zabiegają o bogactwa.

Część III

Opis refleksji na temat zła i dobra. Autor stwierdza, że ludzkiej natury nie można zmienić, ponieważ człowiek jest skłonny do popełniania zła. Wykład na temat nietolerancji religijnej.

GATUNKI LITERACKIE I ICH RODZAJE

EPIKA: powieść, satyra, powiastka filozoficzna, bajka, poemat heroikomiczny, teksty publicystyczne, powieść epistolarna,

LIRYKA: wiersz, sielanka, oda, erotyk, hymn

DRAMAT: tragedia, komedia.

5. POJĘCIA

OSIĄGNIĘCIA CZOŁOWYCH PRZEDSTAWICIELI

Encyklopedyści

- we Francji w XVIII wieku wydano pierwszą w świecie encyklopedię, która miał dwadzieścia osiem tomów;

- pojęcia tworzono według wiedzy autorów;

- encyklopedia zrewolucjonizowała świat

Główni przedstawiciele: Diderot, Rousseau, Wolter

Wolter

- francuski pisarz, który tworzył głównie powiastki filozoficzne, np.: "Kandyd", "Prostaczek", dramaty, np.: "Zaira" oraz pisma filozoficzne, takie jak "Traktat o tolerancji".

- od jego imienia pochodzi nazwa stylu literackiego "wolterianizm", który charakteryzował się humorem, paradoksem, wyrazistością wypowiedzi, błyskotliwością w wyrażaniu myśli; wyrażał filozoficzny pogląd o ludziach i ich miejscu we wszechświecie; patrzenie na życie ludzkie na rodzaj stereotypu.

Denis Diderot "Encyklopedia"

- gloryfikacja demokracji i wyszczególnienie jej zalet moralnych - ludzie sprawujący władzę poświęcają się dobru publicznemu, wybiera ich dojrzała społeczność spośród najmądrzejszych.

- krytyka fanatyzmu i zabobonności,

- pochwała wolnomyślicielstwa, do którego zdolni są ci, którzy nie wierzą w Boga,

- źródłem wszelkich przyjemności jest praca a lenistwo rodzi złe obyczaje.

Kierunki literackie w oświeceniu:

Klasycyzm - rodzaj kultury powstały w antyku (Rzym, Grecja); współcześnie oznacza nawiązywanie do starożytności (np. w odmianach literackich - antyczna tragedia); klasycyzm ma wszystkie cechy charakterystyczne dla antycznej sztuki rzymskiej i greckiej, które brane są za doskonały wzór estetyczny, za idealny obraz harmonijnej egzystencji ludzkiej. Klasycyzm to również kierunek literacki, który powstał we Francji na przełomie XVII i XVIII wieku, i stamtąd rozszedł się na literaturę całej Europy Zachodniej, najbardziej rozpowszechnił się w teatrze.

Przedstawiciele :

Piotr Corneille, Jan Racine (dramatopisarze),

La Fontaine (bajkopisarz), Molier (komediopisarz),

Mikołaj Boileau, był twórcą utworu mającego charakter eseistyczny, tzw. poetyki normatywnej, które opisuje zasady pisania doskonałych dzieł w danym rodzaju literackim, o tytule "O sztuce poetyckiej", którą przetworzył na język polski Dmochowski - "Sztuka rymotwórcza".

Konwencja literacka :

- cel sztuki: moralizatorski i dydaktyczny ( zasad "uczyć bawiąc"),

- wykorzystanie w utworze tzw. dowcipu uczonego,

- autor ma tworzyć tak, aby odbiorca mógł odczytać dzięki wiedzy własnej owo przesłanie,

- zasady retoryki perswazji, przekonywania.

Główny ośrodek kultury klasycznej w Polsce mieścił się w Warszawie. Jego największym propagatorem był król Stanisław August Poniatowski. Przykłady dzieł klasycznych: Łazienki warszawskie, niektóre sale w Zamku Królewskim, w których urządzano słynne "obiady czwartkowe" skupiające wybitnych pisarzy i publicystów.

ZALECENIA POETYKI KLASYCYSTYCZNEJ WEDŁUG M. BOILEAU:

- "piękne to, co rozumne, rozsądne i harmonijne";

- perfekcyjne wykonanie;

- reguła prawdopodobieństwa;

- kryterium główne: elegancki, prosty i czysty język;

- konieczność przestrzegania zasad odmian literackich;

- typowość bohaterów;

- jasność i przejrzystość kompozycji;

- przestrzeganie zasady decorum;

- wyrazistość stylu i tworzenie według zasady "uczyć-bawiąc"

Sentymentalizm - nurt literacki drugiej połowy XVIII wieku o charakterze filozoficznym. pochodzi od tytułu powieści "Podróż sentymentalna". Był reakcją wobec racjonalizmu i dydaktyzmowi. Uwidaczniał się w modzie, stylu bycia, życiu towarzyskim i ogrodnictwie. Cechy:

- przesadna emocjonalność i wrażliwość,

- dużo przebywania na łonie natury, powrót do prostoty.

W Polsce kierunek ten powstał w latach 80 i 90 XVIII wieku a jego centrum były Puławy (siedziba książąt Czartoryskich). Mecenasem i propagatorem była Izabela Czartoryska.

Poezja grobów.

- służyła do wyrażania żalu, smutku, grozy i rozpaczy.

Sentymentalizm powstał w Europie, będąc przeciwieństwem klasycyzmu. Wyrósł na myśli filozoficznej sensualizmu i empiryzmu, uważając odczucia zmysłowe za jedyną dobrą drogę do poznania prawdy. Ten sposób zapoznawania się z tajemnicami świata był przeciwieństwem klasycystów głoszących wszechobecną harmonię i ład. Sentymentaliści uważali zaś, że rzeczywistość jest pełna napięć i konfliktów. Ich przyczyną stało się odejście od natury, która wypierana była przez kulturę, co spowodowało zmiany w naturze człowieka. Emocje stały się źródłem twórczości sentymentalistów. Uciekano się do nich, aby dokonać przemyśleń nad powożeniem człowieka na ziemi i zdefiniować podstawowe uczucia ludzkie, takie jak miłość i przyjaźń.

Cechami literatury sentymentalnej:

- czułość i prostota

- powrót do natury,

- drobiazgowe obserwacje psychologiczne zachowań człowieka,

- styl literacki wzorowany na powieści Jana Jakuba Rousseau, pt.: "Nowa Heloiza".

W Polsce zasady sentymentalizmu przedstawił Franciszek Karpiński w rozprawie, pt.: "O wymowie w prozie albo w wierszu":

- źródłem inspiracji jest otaczająca twórcę rzeczywistość

- odrzucenie reguł klasycznych

- największe znaczenie ma "serce czułe", wrażliwe, odczuwające potrzebę miłości,

- emocjonalne nastawienie do natury,

- prostota tworzenia i wzorowanie się na wierszach ludowych oraz czerpanie z wiejskiego słownictwa,

- powrót do staropolskiej tradycji literackiej, sarmackiej,

- bohater zindywidualizowany, mający subiektywny punkt widzenia.

Powyższe założenia stosowano przede wszystkim w liryce: pień, sielanka, elegia.

Głównym ośrodkiem polskiego sentymentalizmu były Puławy oraz mieszkający w nich najważniejsi mecenasi sztuki, czyli Czartoryscy.

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE ROKOKA

Rokoko, jako styl, dotyczy nie tylko sztuki (malarstwo), ale także obyczajowości i stylu życia. Nurt ten rozwinął się we Francji, gdzie lubiono huczne zabawy i przepych. W sztuce rokoko przejawiało się w miniaturyzacji konwencjonalnej, miłosnej tematyce. Przesadnie zabiegano o elegancję i wytworność. Szczególnie rozpowszechnił się na dworkach królewskich. Przykładem twórcy piszące w owym stylu był Józef Szymanowski "Listy o guście".

Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.

---