Wykład 6

20.04.2013

Teoria poszukiwania doznań Zuckermana

Teoria temperamentu skoncentrowana na jednym wymiarze - poszukiwaniu doznań;

• Poszukiwania doznań - tendencja do poszukiwania lub unikania stymulacji; Zuckerman był uczniem Heba - badacza konstruktu aktywacji.

• Różnice indywidualne w optymalnym poziomie stymulacji - jego osiągnięcie warunkiem pozytywnego stanu emocjonalnego; Każda jednostka ma optymalny dla siebie poziom aktywacji - a Zuckerman od tego wyszedł mówiąc, że każdy ma optymalny dla siebie poziom stymulacji. Osiągnięcie tego poziomu jest warunkiem osiągnięcia pozytywnego stanu emocjonalnego.

• Każdego człowieka charakteryzuje optymalny poziom stymulacji, który jest warunkowany nie tylko zmiennymi sytuacyjnymi, ale także czynnikami konstytucjonalnymi (aktywność autonomicznego układu nerwowego)

• Nie jest istotna siła bodźca, lecz jego znaczenie uwarunkowane doświadczeniem.

Składniki poszukiwania doznań

Nie jest to jednolity wymiar.

• Poszukiwanie grozy i przygód - zamiłowanie do aktywności na świeżym powietrzu i zajęć fizycznie ryzykownych, uprawianie podniecających sportów;

• Poszukiwanie przeżyć - nonkonformistyczny styl życia, angażujący umysł i zmysły (nieplanowane podróże, szukanie niezwykłego towarzystwa, sięganie po narkotyki); tryb życia prowadzony wbrew sztywnym regułom społecznym;

• Rozhamowanie - tendencja do rozładowywania się i poszukiwania odprężenia w piciu alkoholu, hazardzie i seksie;

• Podatność na nudę - awersja do powtarzania doświadczeń, do rutynowej pracy, do nudnych ludzi.

Biologiczne podstawy poszukiwania doznań

• Ujemna zależność pomiędzy poziomem MAO a rozhamowaniem

• MAO - enzym: monooksydaza aminowa (monoaminooksydaza), działa w komórkach nerwowych, szczególnie w zakończeniach presynaptycznych, jest odpowiedzialna za rozkład noradrenaliny i dopaminy (katecholaminy);

• rozhamowanie = niski poziom MAO;

• niski poziom MAO = wysoka adrenalina. Im więcej monoaminooksydazy, tym mniej katecholamin (neuroprzekaźników: noradrenaliny i dopaminy);

• osoby o wysokim rozhamowaniu - zmniejszenie akcji serca przy bodźcach niskich;

• niskie rozhamowanie - większe częstotliwości skurczów serca przy niskich bodźcach - reakcja obronna, która wzrasta z siłą bodźca;

• osoby uzależnione od alkoholu i narkotyków - wysokie wyniki w skalach mierzących poszukiwanie doznań;

• również osoby łamiące prawo, psychopaci, więźniowie - wysoki poziom poszukiwania doznań.

Psychobiologiczny model temperamentu Cloninger

• Osobowość = temperament (uwarunkowany biologicznie) + charakter (uwarunkowany przez środowisko);

• Punkt wyjścia teorii - syndromy stwierdzone w populacji pacjentów psychiatrycznych -

• Lęk poznawczy (zbiór charakterystyk, które obejmują treści poznawcze)- wieczne martwienie się, oczekiwana obawa, rozmyślania nasycone niepokojem, lęk społeczny, niepewność, trudności w rozprężaniu mięśni, relaksacji;

• Powoduje unikanie nowości, antycypowanie szkody; słaba reakcja na środki uspokajające, niska tolerancja na fizjologiczny stres i środki pobudzające;

• Skorelowany z lękiem Graya;

• Lęk somatyczny - dolegliwości fizyczne, bóle niewiadomego pochodzenia, autonomiczne bóle - pochodzące z autonomicznego układu nerwowego, rozproszona uwaga, ogólne przestraszenie;

• Impulsywność, poszukiwanie nowości, niski próg bólu;

• Skorelowane z impulsywnością Graya.

Kolejna po Eysencku teoria temperamentu, która próbuje wiązać wymiary zdrowej osobowości z zaburzeniami psychicznymi.

Struktura temperamentu

Wymiary składające się na temperament to: poszukiwanie nowości, unikanie szkody, zależność od nagród.

• Poszukiwanie nowości - tendencja do aktywnego reagowania na nowe bodźce; charakterystyczne (w nadmiarze) dla grupy pacjentów z lękiem somatycznym;

• Unikanie szkody - tendencja do hamowania działań w odpowiedzi na bodźce negatywne; charakterystyczne (w nadmiarze) dla grupy pacjentów z lękiem poznawczym; Cloninger nie odwołuje się do teorii Zuckermana.

• Zależność od nagród - skłonność do podtrzymywania zachowania w odpowiedzi na pozytywne wzmocnienia;

• Wytrwałość - zdolność do podtrzymywania danego rodzaju aktywności (dodana do struktury temperamentu w latach 90. XX wieku przez Cloningera; wyodrębniona z zależności od nagród). Od tego momentu Cloninger zaczął mówić, że osobowość to nie tylko temperament, ale również charakter.

Biologiczne podstawy temperamentu (mechanizmy neurobiologiczne)

• Poszukiwanie nowości - centralny układ „motywacyjny”/aktywacyjny zachowania (neurotransmisja dopaminergiczna - miejsce sinawe); Dopamina

• Unikanie szkody - centralny układ „karania”/hamowania zachowania (BIS u Greya) (neurotransmisja serotoninergiczna - struktury limbiczne [hipokamp i istota czarna]); serotonina

• Zależność od nagród - centralny układ „nagrody”/utrzymywania zachowania (neurotransmisja noradrenergiczna - pęczek grzbietowy); noradrenalina

• Żaden z mechanizmów neurobiologicznych w ośrodkowym układzie nerwowym nie istnieje w oderwaniu od pozostałych;

• Struktura temperamentu zaproponowana przez Cloningera nie do końca jest jednorodna. Nie da się całego zachowania ludzkiego wyjaśnić za pomocą tych 3 struktur - to za duże uproszczenie.

• Wytrwałość - Cloninger nie zaproponował mechanizmu neurobiologicznego.

Struktura charakteru

• Samokierowanie - zdolność do kontrolowania, regulowania i dostosowywania własnego zachowania w celu adaptacji do sytuacji;

• Skłonność do współpracy - zdolność do identyfikacji i akceptacji zachowań innych osób; zdolność do wychodzenia poza własną perspektywę;

• Autotranscendencja - poczucie danej osoby, że jest ona częścią wszechświata (duchowość, religijność). Wychodzenie poza perspektywę życia doczesnego.

Charakter jest warunkowany przez środowisko

Temperament jest warunkowany biologicznie

Temperament jest twardym jądrem osobowości;

Charakter kształtuje się na osnowie temperamentu.

Kształtowanie się temperamentu i charakteru

• Pamięć proceduralna - nieświadome, ukryte procesy percepcyjne, dekodujące konkretne wzrokowo - przestrzenne struktury informacji i znaczenia afektywne (uczenie się skojarzeniowe i percepcyjne) - podstawa cech temperamentu (prawa półkula);

• Pamięć deklaratywna (podstawa kształtowania się cech charakteru) - świadome doświadczenie (pod postacią słów, wyobrażeń, symboli dotyczących faktów i zdarzeń) - podstawa cech charakteru (uczenie się pojęciowe).

Receptor dopaminy typu 4 - gen DRD4 - to białko ulokowane na błonie postsynaptycznej

• tzw. polimorfizm - zmienność w strukturze DNA - geny mogą być dłuższe lub krótsze;

• wariant krótszy - 4 powtórzenia

• wariant dłuższy - 7 powtórzeń

Wyższy poziom poszukiwania nowości mają osoby o wariancie z 7 powtórzeniami.

• długość genu wpływa na funkcjonowanie białka;

• dłuższy gen → potrzebuje więcej dopaminy (czyli więcej stymulacji) → powinny bardziej poszukiwać nowości;

• krótszy gen → potrzebują mniej dopaminy;

• nie jest ani jasny, ani mocny ten związek;

• sam gen nie wystarczy, potrzebne jest jeszcze specyficzne środowisko, aby mówić o zróżnicowaniu pod względem poszukiwania nowości;

Unikanie szkody - transporter serotoniny na błonie presynaptycznej (wychwyt zwrotny);

• gen kodujący - 5-HTT

• różnice w długości genu;

• krótki gen → mniej serotoniny powstaje, mniejszy wychwyt zwrotny;

• długi gen - niższe wyniki na wymiarze neurotyczności;

• Polimorfizm w 5-HTT jest związany z neurotycznością (tylko!), a nie z unikaniem szkody;

• różnice w tym genie odpowiadają za 2% zmienności.

Costa i McCrae vs Cloninger

• Herbst, Zonderman, McCrae, Costa (2000) - nie ma dowodów potwierdzających psychobiologiczny model ani na poziomie biologicznym (brak powiązań DRD4 z poszukiwaniem nowości, 5-HTT z unikaniem szkody), ani na poziomie psychologicznym (inna struktura czynnikowa); Odziedziczalne są nie tylko cechy temperamentu, ale również cechy osobowości. czynniki biologiczne bardziej kształtują cechy temperamentu, niż charakteru, a czynniki środowiskowe bardziej kształtują cechy charakteru, niż temperamentu. Nie jest tak, że jeden neuroprzekaźnik odpowiada za jedną cechę.

• Jest to dyskusja jednostronna, Cloninger jest krytykowany przez Costa i McCrae, sam nie zabiera głosu.

REGULACYJNA TEORIA TEMPERAMENTU STRELAUA

Źródła Regulacyjnej Teorii Temperamentu (RTT)

Ta koncepcja bazuje na różnych teoriach (zarówno temperamentu jak i pokrewnych)

• Koncepcja podstawowych właściwości układu nerwowego wg Pawłowa;

• Koncepcja aktywacji; (optymalnego poziomu pobudzenia)

• Teoria czynności Tadeusza Tomaszewskiego (nauczyciel Strelaua);

• Pojęcie energetycznego i czasowego poziomu zachowania. Temperament jako charakterystyka zachowania; Temperament reguluje stosunki człowieka z otoczeniem. Jest to pewien aspekt funkcjonowania jednostki.

Temperament reguluje:

• Zapotrzebowanie na stymulację;

• Wielkość wskaźnika psychofizjologicznego; (w sytuacjach stresowych);

• Styl zachowania jednostki;

• Poziom aktywacji / stymulacji.

Pytając o temperament pytamy o to, jak silne jest dane zachowanie i jak często dane zachowanie się powtarza.

• Reaktywność i aktywność jako cechy odnoszące się do energetycznego poziomu zachowania.

Temperament - odnosi się do energetycznego i czasowego poziomu zachowania; nie interesuje nas treść zachowania, lecz jego forma;

Rola temperamentu - regulacja związków między człowiekiem a otoczeniem, determinacja stylu zachowania, zapotrzebowanie na stymulację.

Geneza RTT

• Reaktywność w pierwotnym podejściu determinuje / wyznacza intensywność reakcji: odpowiednik siły układu nerwowego w zakresie pobudzenia;

Dwa progi reaktywności:

• Dolny próg - próg wrażliwości

• Górny próg - próg wydolności

• Na poziomie psychologicznym ujawnia się w różnicach indywidualnych w sile (wielkości) reakcji na ten sam bodziec lub sytuację;

• Rozróżnienie pomiędzy reaktywnością jako cechą i stanem; Reaktywność jako stan nie jest składnikiem temperamentu; jest zależna od krótkotrwałych zjawisk typu siła bodźca i jego znaczenie, aktualny poziom aktywacji, stan motywacji całego organizmu;

• Mechanizm fizjologiczny reaktywności. Pojęcie WPEB (Współczynnika Przetwarzania Energii Bodźca). Pierwotnie Strelau próbował ten mechanizm wyjaśnić za pomocą pojęcia aktywacji. Aktywowalności w pierwotnej wersji odpowiadała reaktywność.

Wysoki poziom aktywowalności:

• Wysoki poziom reaktywności (oraz WPERB);

• Niski poziom aktywności

Niski poziom aktywowalności:

• Niski poziom reaktywności (oraz WPEB)

• Wysoki poziom aktywności

Ten sam bodziec na różne układy nerwowe podziała w różny sposób.

• Aktywacja (Duffy) - proces wyzwolenia przez organizm energii niezbędnej do działania; wyznacza intensywność i długość działania; wyraźne różnice międzyosobnicze w poziomie pobudzenia;

• Aktywowalność - mniej lub bardziej stabilna tendencja do reagowania na bodźce, właściwa danej jednostce; wrodzona, swoista właściwość;

• Poziom aktywowalności jednostki powoduje wzmocnienie albo tłumienie działania bodźca;

• Wysoki poziom aktywowalności → wysoki poziom reaktywności (oraz WPEB); niski poziom aktywności (nie poszukuje dodatkowych bodźców);

• Niski poziom aktywowalności → niski poziom reaktywności (oraz WPEB); wysoki poziom aktywności;

• Aktywność jako cecha związana z regulacją ilości i poziomu dopływającej do organizmu stymulacji;

• Aktywność jako regulator optimum aktywacji wynikającego z biologicznego mechanizmu reaktywności;

• Odwrotna zależność pomiędzy reaktywnością i aktywnością zachowania;

• Krytyka koncepcji reaktywności i aktywności

• brak narzędzi diagnostycznych do mierzenia aktywności;

• reaktywność ujęta zbyt szeroko;

• aktywność - pojęcia pomijane w pierwszej wersji teorii;

• pomijanie poziomu czasowego zachowania.

Reaktywność i aktywność są ze sobą wzajemnie związane.

Psychologia różnic indywidualnych

dr Wojciech Dragan

Semestr 6

- 5 -

---