Społeczeństwo i jego struktura. Charakterystyka elementów struktury społeczeństwa.
Społeczeństwo. Pojęcie i struktura
Początkowe definicje społeczeństwa w ujęciu socjologicznym kształtowały się pod wpływem reprezentantów myśli społecznej w końcu XVIII wieku ( C.H Saint-Simon, A. Comte). Traktowały one społeczeństwo jako zorganizowany zespół form życia ludzi i zachodzących w nim procesów przyczynowo-skutkowych.
Pełniejsze określenie społeczeństwa jako wydzielonej zbiorowości ludzkiej dał Florian Znaniecki, który stwierdził, iż społeczeństwo jest kompleksem grup współistniejących i krzyżujących się, podporządkowanych jednej grupie dominującej (narodowi, państwu, organizacji religijnej). Jest wielką zbiorowością terytorialną, stanowiącą układ zamknięty , posiadają własne charakterystyczne cechy odrębności, a tym samym jest dostępne badaniom empirycznym, i historycznym.
Społeczeństwa są wewnętrznie zróżnicowane pod względem ekonomicznym, politycznym, kulturowym, demograficznym, zawodowym i innym. Tworzą zatem swoją specyficzną strukturę społeczną.
Struktura społeczna społeczeństwa jest to układ jego części składowych, ich rozmieszczenie i powiązanie między sobą oraz społeczeństwem jako całością. Struktura społeczna- zauważa Jan Szczepański - oznacza sposób ułożenia i przyporządkowania sobie członków, instytucji, grup, i podgrup składających się na grupę ora innych elementów tej grupy, takich jak elementy materialne, symbole i wartości, wzory zachowań i stosunków, pozycje społeczne zajmowane przez członków.
Inaczej mówiąc, struktura społeczna społeczeństwa oznacza układ różnych grup społecznych oraz instytucji społecznych, ról i pozycji społecznych oraz układ związków miedzy nimi, tworzący system jednostronnych lub wzajemnych nierówności społecznych, wynikających z różnicy miejsca w podziale pracy, funkcji i władzy, ze społeczności interesów.
Struktura społeczna dostrzegana przez grupy społeczne, jednostki, które w nich uczestniczą oraz przez nie oceniana przybiera różne aspekty. Stanisław Ossowski zwraca uwagę na pięć takich ocen:
struktura społeczna jest składnikiem społecznej sytuacji, który determinuje stosunki międzyludzkie
ujmowanie struktury społecznej przez pewne klasy, środowiska pozwalające dostrzec zainteresowania ludzi tych środowisk, klas odnośnie do ważnych w ich oczach stosunków społecznych; poprzez środowiskowe obrazy stosunków międzyludzkich docieramy do żywych zagadnień
porównanie przeciwnych sobie lub różnych aspektów tej samej struktury społecznej w danym okresie lub w różnych okresach historycznych ułatwia głębsze wniknięcie w system stosunków międzyludzkich
wiedza o strukturze społecznej bardziej się pogłębia, gdy dadzą się wyjaśnić różne jej aspektów oraz przyczyny tych różnic
istniejące w społeczeństwie struktury społeczne wypełniają bezpośrednio na występujące w nim ideologie i programy społeczne. Natomiast występujące idee, ich aprobata lub dezaprobata mogą być wyjaśniony poprzez analizę struktury społecznej. W całości lub częściowo są one teoretycznym wyrazem rzeczywistych interesów, pragnień i potrzeb różnych grup społecznych.
Tenże autor przyjmuje trzy wymiary podziału społeczeństwa dychotomiczny, gradacji prostej i gradacji syntetycznej. Koncepcja dychotomiczna mówi o dwudzielnym podziale. Podziały najczęściej narzucają się ludziom same w sytuacjach szczególnych (wojna, kryzys ekonomiczny). Wówczas społeczeństwo dzieli się na „swoich” i „wrogów”, „biednych” i „bogatych”, „wyzyskiwaczy” i „wyzyskanych”, „rządzących” i „rządzonych”. Gradacja prosta przyjmuje ilościowe kryteria (obiektywne) zróżnicowania społeczeństwo i podziału na grupy. Są to np. wykształcone określoną liczbą ukończonych klas szkoły, dochód miesięczny. Gradacja syntetyczna uwzględnia ilościowe mierniki podziału społecznego łączone z wartościami jakościowymi, jak np. pochodzenie, przywileje, styl życia, przyjmowaną modę.
Wszelkie formy zróżnicowania społecznego mogą być oparte np. na kryteriach zawodu, bogactwa, prestiżu, władzy. Na przykład, zdaniem socjologa amerykańskiego Charlesa W. Millsa, zróżnicowania w strukturze społecznej tworzą specyficzne ugrupowania społeczne, które da się ująć w kategoriach klas, warstw społecznych. To znacz, że każda klasa, warstwa społeczna może być rozpoznana i określona przez fakt, że wszyscy jej członkowie maja podobne szanse nabywania przedmiotów, innych wartości (samochody, pieniądze, domy, wykształcenie, szacunek, życzliwość), które są ocenione w społeczeństwie. O przynależności do tej lub innej warstwy, klasy decyduje wspólne dzielenie z innymi ludźmi tej samej klasy, warstwy podobnych partycypacji w tych wartościach. Zauważyć można, że C.W Mills w swojej koncepcji stratyfikacji społecznej, oparta na powyższych kryteriach, pozwoli zanalizować wiele zjawisk w strukturze nowoczesnego społeczeństwa, a przede wszystkim pozwoli wyjaśnić zgodnie tzw. nowej klasy średniej „białych kołnierzyków”, jej pozycję wśród innych klas, warstw społecznych. Podstaw do tej analizy nie dały bowiem inne dotychczasowe struktury społeczeństwa. Tym również teoria społeczno-zawodowa.
Określenie „ struktura społeczno-zawodowa” jest pojęciem używanym najczęściej w statystyce ludności, ekonomii i socjologii. Częścią składową struktury społeczno-zawodowa (inżynierowie, technicy, lekarze). Teoria ta polega na faktycznym wyróżnieniu w każdym społeczeństwie określonych zawodów, analizie ich właściwości i wydziału kontroli społeczno-zawodowych jako podstawowych części składowych społeczeństwa. Na przykład niemiecki ekonomista i socjolog Gustav Schmoller podkreśla, że kontrola zawodowa zastępuje bez reszty grupę rodzinną, sąsiedzka, lokalną, zaspokaja psychospołeczne potrzeby każdej jednostki. Z kolei Seymour M. Lipset i Reinhard Bendig ogół zawodów występujących w danym społeczeństwie dzielą na trzy podstawowe grupy zawodowe tj. na:
zawody pracowników fizycznych
zawody pracowników umysłowych
zawody rolnicze
Lloyd W. Warner badał strukturę społeczno-zawodową małych miast społeczeństwa amerykańskiego. Wyróżnił sześć podstawowych grup zawodowych.
profesjonaliści menadżerowie i właściciele większych firm (klasa wyższa-wyższa)
właściciele dużych hurtowni i średnich firm oraz ich menadżerowie (klasa niższa-wyższa)
urzędnicy na wysokich pozycjach w sferze produkcji i usług, dobrze wykwalifikowani pracownicy umysłowi (klasa wyższa-średnia)
wykwalifikowani robotnicy, pracownicy administracyjni średniego i niższego szczebla zarządzania (klasa niższa-średnia)
robotnicy pół wykwalifikowani , pracownicy przyuczeni do zawodu (klasa-wyższa średnia)
robotnicy niewykwalifikowani, magnez społeczny (klasa niższa-niższa)
K. Marks, uwzględniając rozwój kapitalizmu w społeczeństwach europejskich XIX wieku, strukturze społecznej wyraźnie wyróżnił klasy i warstwy społeczne. Klasa społeczna jest to duża grupa społeczna, która charakteryzuje się:
a) jednakowym stosunkiem do środków produkcji i wymiary prawne (utrwalony i usankcjonowany)
b) rolą w społecznej organizacji pracy ( sposób otrzymania i rozmiary bogactwa)
c) miejscem zajmowanym w systemie produkcji społeczno-ekonomicznej
Powyższe warunki stanowią podstawę wydzielenia dwóch przeciwstawnych sobie klas społecznych, tj. właścicieli różnego majątku (kapitaliści) i pracowników wolnych, którzy nie są właścicielami (robotnicy). Wśród kapitalistów występują: właściciele środków produkcji, środków cywilizacji towarowo-pieniężnej, sfery usług, właściciele „sił natury”, właściciele swoich własnych warunków pracy. Druga przeciwstawną klasę stanowią wolni robotnicy, pracujący u właścicieli powyższych sfer gospodarki. Wokół pracy kapitalistów i robotników (pracowników najemnych) występują jeszcze dalsze podziały społeczne, jak ekonomiczno-socjologiczne odłamy klas, klasy czyste i klasy hetero genetyczne, polityczni i literaccy przedstawiciele klas.
Warstwy społeczne są to pracownicy administracyjni, urzędnicy sfery nadbudowy społeczno-prawnej, ideologicznej, politycznej. Pracownicy ci nie wytwarzają wartości dodatniej, jak robotnicy; wykonywana przez nich praca jest podstawą utrzymania i oparta jest na zasadach kompetencji zgodnych z odpowiednimi aktami prawnymi; otrzymują stałe wynagrodzenie zależne od stanowiska, stażu pracy, kwalifikacji, a nie we względu na wkład pracy; warstwy społeczne charakteryzują się dużą ruchliwością wewnętrzną, zależną od szczebli, stanowisk, władzy prestiżu.
Pomiędzy klasami kapitalistów a robotników dochodzi do konfliktu ekonomicznego, związanego z wyzyskiem jednej przez druga, do walki klasowej, a rozwiązaniem tego konfliktu jest rewolucja.
Zmiany w strukturze społeczno-zawodowej są wynikiem przemian ekonomicznych i technicznych społeczeństwa w sferze techniki oraz przemian w sferze organizacji przedsiębiorstw. Najintensywniejszym okresem, przyspieszającym te przemiany był początek XX wieku, w którym wystąpił silny związek nauki z przemysłem, powstały nowe rodzaje , wielkie korporacje przemysłowe oraz usługi handlowe. Wszystko to determinowało zmiany struktury społeczno-zawodowej ludności. Na przykład rozwój przemysłu i usług rodzi nowe zawody, rozwój techniki zróżnicował je pod względem stopnia kwalifikacji, zmieniał propozycje między pracownikami wykwalifikowanymi a nie wykwalifikowanymi. Okazuje się, że w Niemczech w okresie szybkiego uprzemysłowienia powstało 8000 nowych zawodów. Przemiany w organizacji przedsiębiorstw zmieniają strukturę stanowisk w zespołach pracy, a monopolizacja zwiększa biurokrację w ich zarządzaniu.
Wymienione tendencje pojawiają się we wszystkich rozwiniętych społeczeństwa. Jeżeli przyjąć za wskaźniki „ nowoczesności” struktury społeczno-zawodowej:
procę drobnych producentów, którzy są samodzielni
procent najemnych pracowników umysłowych
procent robotników, to najbardziej nowoczesną strukturę społeczno-zawodową mają Anglia i Stany Zjednoczone , a najmniej nowoczesną Niemcy i Francja. W Anglii bowiem jest najniższy procent samodzielnych drobnych producentów, co oznacza że, proces wypierania rzemiosła, drobnego handlu przez przemysł, wielki handel posunął się tu najdalej. W Stanach zjednoczonych z kolei występuje największy procent najemnych pracowników umysłowych> Niemcy i Francja są krajami mniej nowoczesnymi pod tym względem< są to raczej kraje „drobnomieszczańskie” o stosunkowo wysokim stopniu rozwiniętej drobnej produkcji. „ Nowa klasa średnia” nie zastąpi tu :starej klasy średniej” w takiej skali. Jak to ma miejsce w Anglii i Stanach Zjednoczonych.
Koncepcje społeczeństwa i jego struktury wskazują na istnienie różnych zbiorów społecznych, zbiorowości i grup społecznych.
Zbiory społeczne
Powstają istniejące społeczeństwa oraz wszelkich grup społecznych jak człowiek, funkcjonując w nim zbiory ludzi bliżej nie określone dla przeciętnego członka. Miedzy poszczególnymi członkami tych zbiorów mogą bądź też nie mogą zachodzić różne oddziaływania za względu na przynależność do nich. Najogólniej wszelkie zbiory ludzkie dzielą się na proste zbiory społeczne i zbiorowości społeczne.
Proste zbiory społeczne to zbiory ludzi wydzielone w sensie dystrybutywnym w praktyce życia społecznego ze względu na jakąś wspólną cechę lub cechy, które są niezależne od ludzi, zastane przez obserwatora zewnętrznego bez względu na to, czy ludzie uświadamiają te cechy czy też nie. Cechami tymi mogą być: miejsce zamieszkania, wiek, płeć, zawód, wykształcenie, cechy osobowości.
Biorąc pod uwagę powyższe cechy, proste zbiory społeczne dzielą się na zbiorowiska społeczne (miejsce zamieszkania), kategorie społeczno-demograficzne i społeczne-zawodowe, zwane kategoriami społecznymi człowieczeństwa. Wiek, płeć, stan cywilny tworzą kategorie społeczno-demograficzne. Zawód, wykształćcie, wysokość dochodu, określają kategorie społeczno-zawodowe. Cechy osobowości ludzi, właściwości charaktery człowieka tworzą indywidualne typy psychospołeczne (ludzie odważni, ambitni, tchórzliwi).
Zbiorowisko społeczne to zbiór ludzi przebywających mniej lub więcej stale w pewnych określonych ramach przestrzennych ( na jakimś terytorium) w takim skupieniu, że praktycznie możliwa jest styczność bezpośrednia osobników tego zbioru ze sobą (np. zbiorowiska miasta Poznania oznacza wszystkich mieszkańców obszaru tego miasta).
Kategoria społeczna członkowska to zbiór ludzi w rozumieniu dystrybutywnym, wydzielonych w praktyce życia społecznego w obrębie danej zbiorowości ze względu na określone cechy demograficzne i zawodowe, które z innymi cechami przedstawiają się w świadomości społecznej jako cechy ważne dla danej zbiorowości, jej istnienia i rozwoju. Właściwości te wyznaczają jednostką określone obowiązki (funkcje) i uprawnienia (pozycje) społeczne.
Kategorie społeczne są ważnymi strukturami zbiorowości społecznych. Występują w każdej grupie społecznej i zbiorowości. Kategorii społecznej nie należy utożsamiać z grupą społeczną czy zbiorowością, ponieważ osoby należące do tej kategorii nie posiadaj własnej organizacji, jako należące do warunku istnienia grupy. Nie zachodzi też miedzy mini jakieś swoiste, zorganizowane, wzajemne oddziaływanie poza tym, które jest wyznaczone przez ich funkcję i pozycję społeczną w ramach danej grupy. Kategorie społeczne mogą się przekształcić w grupę, zbiorowość, jeżeli wspólne cechy wyróżniające ją stania się podstawą powstania więzi między ludźmi tę cechę posiadającymi. Na przykład kategorie społeczne lekarzy, inżynierów, kobiet, ze względu na ważność swoich obowiązków i uprawnień w danych zbiorowościach, dla obrony własnych interesów zawodowych i innych mogą łączyć się w stowarzyszenia, organizacje związkowe, naukowe, tworzące wówczas grupy społeczne. Występują wtedy w roli członka grupy zawodowej czy innej, zgodnie z obowiązującymi w niej normami oraganizacyjnymi.
Najbardziej j powszechnymi kategoriami społecznymi są kategorie płci, stanu cywilnego, wieku , wykształcenie, zawodu.
Kategoria płci wynika nie tylko z biologicznego zróżnicowania płci między kobietą a mężczyzną, a także z różnic społecznych ujawniających się w obowiązkach i uprawnieniach społecznych, w jakiej danej grupie ma osoba płci żeńskiej czy męskiej. Pomimo obowiązującej obligatoryjne prawej zasady równości płci, jej realizacja w praktyce nie jest taka łatwa. Można np. zauważyć, że kobiety stanowią stosunkowo nikły odsetek wśród kadr kierowniczych. Ich wynagrodzenie jest niższe, nawet gdy kobieta wykazuje kwalifikacjami zawodowymi równymi kwalifikacjom mężczyzny. Możliwości awansu kobiety zależą często od wyglądu zewnętrznego, od pozycji społecznej męża niż od zdolności, osiągnięć zawodowych.
Kategoria stanu cywilnego związana jest ze społecznym wartościowaniem sytuacji kawalera, panny, żonatego, mężatki, rozwiedzionych, wdowców itp. W różnych zbiorowościach inne są pozycje społeczne (uprawnienia) i inne funkcje (obowiązki) mężatki, starej panny, rozwódki. Na przykład w grupach towarzyskich rozwódka jest bardziej ceniona niż stara panna.
Kategoria wieku wykaz etapów biologicznego rozwoju człowieka. Wartościowanie tej kategorii społecznej uwzględnia przede wszystkim te uprawnienia i obowiązki, w jakiej danej grupie nadaje się osobnikom wyróżnionym w niej jako dzieci, młodzież, dorośli, starcy.
Ważną rolę w życiu społecznym odgrywa kategoria wykształcenia (ludzie z wykształceniem podstawowym, zawodowym, średnim, wyższym). Stanowi ona kryterium oceny teoretycznego i praktycznego przygotowania jednostki do wykonania danego zawodu, zdobycia określonych kompetencji, możliwości awansu.
Kategoria zawodu wiąże się z wartościowaniem fachowości i umiejętności w pracy. Określa ona pozycje i funkcje społeczne osób ze względu na system wartościowania wykonanych czynności zawodowych. Wskazuje, dlaczego pewne zawody ocenia się jako wyższe, inne jako niższe w prestiżu społecznym.
Społeczne oceny poszczególnych kategorii nie są stałe, lecz ulegają zmiana w czasie. Ta sama kategoria społeczna oceniana w pewnym czasie gorzej, może być oceniana lepiej w innym okresie. Przykładowo, obecnie znikają negatywne oceny kategorii starych panien, dzieci nieślubnych, które wyraźnie występowały dawniej.
Innym rodzajem prostych zbiorów społecznych są indywidualne typy psychospołeczne. Są to zbiory wydzielonych w praktyce życia społecznego ze względu na wykazywane przez te osoby pewne właściwości i dyspozycje psychiczne, które oceniane są pozytywnie lub negatywnie w obrębie danej grupy (np.: ludzie bierni, aktywni, odważni, tchórzliwi, władczy, stroniący od władzy). Indywidualne typy psychospołeczne wyróżniane są na podstawie odchyleń pozytywnych i negatywnych od przeciętnych wzorców społecznych, które winni realizować, jako minimum właściwości , członkowie różnych grup w swoim zachowaniu.
Zbiorowości społeczne
Zbiorowości społeczne SA to wszelkie zbiory ludzi, w których pomiędzy poszczególnymi członkami należącymi do tych zbiorowości zachodzą jakieś więzi społeczne, wzajemne oddziaływania, chociażby przez krótki okres tworząc z nich względne wydzielają całość. Podstawa istnienia zbiorowości społecznych z reguły SA grupy społeczne. Duże zbiorowości społeczne są wewnętrznie zróżnicowane pod względem ekonomicznym, etnicznym, kulturowym itp. Zróżnicowanie to stanowi często kryterium podziału. Przykładowo, zbiorowościami społecznymi wydzielonymi ze względu na wspólną kulturę są grupy etniczne, plemienne, narody. Zbiorowościami opartymi na podobieństwie zachowań są tłum, publiczność, zbiegowisko. Osobnymi przykładami zbiorowości społecznej są małe grupy społeczne, a wśród nich m.in. rodzina, grupy sąsiedzkie, kliki, gangi przestępcze.
Ważną postacią życia zbiorowego, wyznaczają istotne procesy zachowań zbiorowych, są zbiorowości wyróżnione podobnymi zachowaniami.
Ważną postacią życia zbiorowości na plan pierwszy wysuwa się zbiorowisko. Jest to przelotne skupienie od kilku do kilkudziesięciu osób zainteresowanych jednym zdarzeniem. Przykładowo, zbiegowisko gromadzi się wokół wypadku na ulicy lub czegoś innego, co przyciąga uwagę przechodniów. Przyczyną zbiegowiska jest nagła i silnie działająca podnieta, jakaś ciekawość, będącą podstawą tworzenia więzi społecznych, wymiany spostrzeżeń, informacji, podobnych reakcji emocjonalnych. W zbiegowisku występuje skłonność do podobnego działania, udzielania pomocy, porad. Uczestnicy zbiegowiska postępują tak, jakby mieli prawo stwierdzenia, co się stało, prawo do wyjaśnień. Niechętnie słuchają nakazów wzywających do rozejścia się. Stąd też w zbiegowisku zawsze mogą wystąpić postawy i skłonności do zbiorowego działania, do podejmowania wspólnych czynności, do zmieniania się w tłum.
Tłum jest przelotnym zgromadzeniem większej liczby osób (co najmniej kilkaset) na przestrzeni dopuszczalnej bezpośredni kontakt, reagujących spontanicznie na te same podniety w podobny lub identyczny sposób. W tłumie występują więzi społeczne związane na podstawie styczności przestrzennej, silniej łączności psychicznej, złożone z elementów emocjonalnych i popędowych a poprzez to prowadzące do identyfikacji jednostki z tą zbiorowością.
Tłum daje jednostką poczucie siły i odwagi, umniejszania odpowiedzialności, która zostanie podzielona na innych uczestników. Silnemu osłabieniu ulega w tłumie lęk przed prawem i karą. Charakterystyczną cecha zachowania się tłumu jest fascynacja, naśladownictwo. Polega ona na tym, że im więcej ludzi postępuje w ten sam sposób, tym trudniej pozostałym zdobyć się na upór i bierność.
Tłum nie posiada żadnych norm organizacyjnych i moralnych. Nie ma zatem jako zbiorowość społeczna organizacji formalnej ani racjonalnych form kontroli społecznej. Czynnikiem kształtującym tłum są przeróżne silne bodźce emocjonalne, jak gniew, krzywda, zemsta, pęd do zdobyczy, które stopniowo, w miarę wzrostu, prowadzą do nieprzewidzialnych zachowań. Czynnikami powodującymi aktywność tłumu są „zarażenie się”, naśladownictwo, sugestia.
Analiza dynamiki zachowania się tłumu zawiera zagadnienie roli przywódcy. Rola ta wiąże się z kolei ze znaczeniem sugestii w tłumie. Udział przywódcy w tłumie, umiejętne posługiwanie się sugestią powodują szybsze i wyraźniejsze zarysowywanie się cech tłumu.
W tłumie występuje zjawisko dezindywidualizacji, tzn. częściowego zaniku cech osobowości indywidualnej człowieka. Jednostka wsiąknięta w tę zbiorowość przestaje być sobą, W podnieceniu emocjonalnym wszystkich uczestników tłumu opanowuje podobny nastrój wyładowania uczuć, pragnień, które w normalnych warunkach społecznych uległy zahamowaniu.
Wyróżnia się cztery podstawowe rodzaje tłumu:
tłum agresywny
tłum uciekający, ogarnięty paniką
tłum nabywający (rabujący, grabiący)
tłum demonstrujący (ekspresyjny)
Tłum agresywny to tłum atakujący jednostkę (linczujący), atakujący grupy społeczne (terroryzujący) i występujący przeciw instytucją społeczno-politycznym, ekonomicznym (tłum walczący).
Tłum uciekający, ogarnięty paniką, dotyczyć może jakiegoś zbiegowiska, publiczności zebranej, mieszkańców miejscowości, których dotknie np. katastrofa żywiołowa.
Tłum nabywający, który grabi i rabuje sklepy, banki, występuje przeważnie w czasie kryzysów gospodarczych, głodu i innych okresach niedostatku.
Tłum demonstrujący przejawia się najczęściej w demonstracjach organizacyjnych w celu potępienia, pogardy i protestu lub też pochwały, dający wyraz uznaniu i wdzięczności.
Wszelkie rodzaje tłumu charakteryzują się wieloma zjawiskami podobnymi. Zjawiska te były i są przedmiotem zainteresowań psychologów i socjologów, którzy tworzą psychologiczną teorię zachowań tłumu.
Klasycznym przykładem publiczności jest publiczność zebrana. Jest to publiczność intencjonalna, związana ze skupieniem pewnej liczby osób zainteresowanych tym samym przedmiotem, żywiących podobne oczekiwania i przeżycia pewnych bodźców. Cechą tej publiczności jest gotowość do reagowania w podobny sposób (oklaski, gwizdy) na te same zdarzenia oraz gotowość do podobnego zachowania, działania, dzięki którym może przekształcić się w tłum. Na przykład publiczność sportowa na stadionie pod wspływem radości lub gniewu wynikającego z widowiska sportowego może przerodzić się w tłum terroryzujący, demonstrujący.
Publiczność zebrana charakteryzuje się bezpośrednią stycznością przestrzenną, łatwością nawiązywania łączności psychicznej i gotowością do wspólnych zachowań. Publiczność zebraną dzieli się na publiczność rekreacyjną, szukającą rozrywki (np. w cyrku, kinie, w zawodach sportowych) oraz na publiczność szukającą informacji, zbierającą się na pokazach, odczytach, zebraniach.
Drugim rodzajem publiczności jest publiczność nie zebrana, rozproszona. W tej publiczności nie ma tych zjawisk, jakie występują w publiczności zebranej. Brak tu bezpośredniej styczności przestrzennej, łączności psychicznej, emocjonalnej i procesu dezindywidualizacji. Jest to po prostu wielka zbiorowość ludzi, którzy we względu na identyczne bodźce mają podobne, a nawet wspólne zainteresowania. Publiczność tę tworzyć mogą słuchacze tych samych audycji radiowych, programów telewizyjnych, czytelnicy tych samych gazet, kreujących kult znanych osobowości sportowych, muzycznych, gwiazd filmowych itp. Istotne są zatem badania zachowań zbiorowości w różnych środowiskach, wywoływane oddziaływaniem środków masowego pokazu, reklamy, mody, opinii publicznej.
Podstawowe cechy społeczeństwa
Badania socjologiczne skoncentrowane są głównie na społeczeństwie, zbiorze ludzi wspólnej kulturze (które przekazują kolejnym pokoleniom), wspólnym terytorium i tożsamości; ludzie ci oddziałują na siebie w społeczeństwie strukturalizowanej sieci wzajemnych stosunków.
Wspólna kultura, terytorium i tożsamość łączą wzajemnie ludzi. Wspólna kultura daje im podzielony przez wszystkich „wzór życia”, a wspólne terytorium geograficzne zapewnia wspólną przestrzeń dla jego realizacji. Te dwa elementy składają się na wspólne poczucie tożsamości. Poczucie wspólnoty społecznej jest stworzenia także przez intencje między ludźmi. Większość tych interakcji odbywa się przez społeczne kanały oddziaływania. Owe społeczne kanały interakcji są elementami strukturalnymi (elementami konstrukcyjnymi) społeczeństwa.
Struktura społeczeństwa: elementy konstrukcyjne społeczeństwa
Interakcje społeczne rzadko zachodzą przypadkowo. Istnieje ogólne pewien wzór naszego zachowania. Kultura determinuje część tego wzoru; jednak w większej mierze zależy on od elementów strukturalnych społeczeństwa. Krótko mówiąc, struktura społeczna jest trwałym układem relacji między elementami społeczeństwa. Do tych elementów należą np. status, rola grupy, organizacje, instytucje społeczne i wspólnoty terytorialne.
STATUS
W języku potocznym mianem statusu określa się poziom prestiżu, bogactwa czy władzy. Socjologowie jednak używają słowa status w odniesieniu do pozycji danej osoby w strukturze stosunków społecznych. Status „matka” określa człowieka struktury społecznej zwaną „rodziną”, podobnie jak :ojciec”, „córka” i „syn”. Tak samo status „dyrektora szkoły” wskazuje na pozycje zajmującą w systemie edukacji, podobnie jak „nauczyciel”, „uczeń” czy „pedagog”. Każda z tych strukturalnych etykiet odnosi się do sieci stosunków społecznych i określa konkretne miejsce czy pozycje zajmowaną w tej sieci.
Niektóre statusy mają charakter zwrotny; „matka” wskazuje na „dziecko”, „nauczyciel” na „ucznia”. Inne oznaczają pozycje w sztywnych strukturach; np. „cieśla” wskazuje na pozycje zajmującą w ogólnej strukturze zawodowej społeczeństwa i nie sugeruje związku z innym konkretnym statusem.
Ludzie mają wiele statusów społecznych (w socjologii mówi się o zestawie statusów danej osoby). Matka, córka, hydraulik, katoliczka, zona , uczennica, przyjaciółka. Amerykanka włoskiego pochodzenia, kobieta- wszystkie te określenia mogą odnosić się do jednej osoby. Niektóre z tych statusów nazywa się statusami przypisanymi; statusy przypisane nadawane są jednostce przez społeczeństwo lub grupę bez jej woli- przynajmniej na początku. Ludzie nie mogą wybierać swojej rasy, wyznania, pochodzenia etnicznego, płci, a nawet klasy społecznej. Struktury te są funkcją rodziny, w której się urodzili.
Istnieją także statusy osiągane, które zależą od jakości, na które jednostka ma pewien wpływ. Status małżeński(mąż, żona) i zawody (hydraulik), a także status w grupach nie formalnych (przyjaciel, przewodniczący klubu) jest funkcja indywidualnego wyboru, chodź ograniczenia społeczne mogą skutecznie zmniejszyć liczbę opcji dostępnych danej osobie.
Kultura w dużych, złożonych społeczeństwach Am także złożony charakter, ale jest mało prawdopodobne, by jednostka została podana oddziaływaniu wszystkich elementów kultury. To, jakich aspektów kultury doświadczają konkretne osoby, zależy w znacznym stopniu od ich stosunków społecznych. Dotyczy to szczególnie niemowląt i dzieci, których statusy przypisane ograniczają początkowo ich dostęp do wielu aspektów większego obszaru kultury. Na przykład: dzieci urodzone w rodzinach katolickich nie mają zazwyczaj stepu do wartości, norm i przekonań rodzin muzułmańskich. Dziewczęta (status przypisany) są poddawane wpływom społecznym innych wartości i norm kulturowych niż chłopcy. Ludzie mogą zmieniać religię, kasę społeczną, a nawet płeć, jednak nie robią tego w pierwszych latach życia.
Na wszelkie statusy zakresie statusów maja takie same znaczenie. Często wyróżnia się status dominujący, czyli główny status o dużym znaczeniu (w naszych społecznych instytucjach i w naszej społecznej tożsamości). Tradycyjnie, dla mężczyzny statusem dominującym jest status zawodowy, które najważniejsze znaczenie dla męskiego poczucia siebie i związków z innymi. Ostatnio ulega to zmianie, mężczyźni coraz bardziej dzielą swój czas między prace i rodzinę. Dla kobiet tradycyjnym statusem dominującym jest status rodzinny. Również ich status zmienia się: co raz więcej kobiet pracuje zawodowo i ich status zawodowy staje się dla nich co raz ważniejszy. Często statusem dominującym jest wiek, który wyznacza oczekiwania osób i prawdopodobne reakcje innych. Utrata statusu dominującego( np. po przejściu na emeryturę czy usamodzielnieniu dzieci) może naruszyć poczucie tożsamości długo budowane przez jednostki.
ROLA
Status jest pojęciem pozycyjnym: umiejscawia osobę w strukturze społecznej. Rola natomiast określa dwa różne aspekty działań podejmowanych za względu na status. Ralph Linton (1936,1945) zdefiniował początkowo rolę jako wszystko, czego oczekujemy od jednostki mającej określony status. Później zasugerował, ze na rolę składają się zachowania jednostki o konkretnym statusie.
Te dwa różne punkty widzenia opisują dwie istotne cechy roli: oczekiwania i zachowania. Socjologowie mówią ogólnie o przypisach (oczekiwaniach) roli, definiując normy społeczne właściwe danemu statusowi. Termin wykonanej roli (zachowanie) odnosi się natomiast do rzeczywistego zachowania osoby, która odgrywa określona rolę. Brim (1960) wyraził różnicę między przepisami roli a wykonaniem roli, używając terminu „dewiacja'
Rola a status. Mimo że rola a status są związane ze sobą, są różne. Osoba „ma' status. Ale „odgrywa” lub wykonuje rolę. Statusy by nie maiłyby sensu bez związanych z nimi przepisów roli. Pozycja w strukturze społecznej ma ograniczoną wartość, jeśli „znaczenie” tej pozycji nie jest opisane przez przepisy roli. Np. bycie rodzicem oznacza uznawanie pewnych wartości i specyficznym norm (np. zapewnienie dziecku wsparcia fizycznego, emocjonalnego, materialnego) pozycja i obowiązki idą w parze.
Rola to jednak nie tylko obowiązki. Przepisy roli definiują, pewne prawa związane ze statusem.. Np. sekretarki pracujące w biurach , muszą być punktualne i kompetentne, ale mają prawo do konkretnego wynagrodzenia, ochrony zawodowej, zwolnienia lekarskiego i urlopu. Profesorowie, które musza się orientować w najnowszych osiągnięciach swej dziedziny, wiedzy, przygotować się do zajęć i rozpocząć je punktualnie, maja też prawo do szacunku studentów i wymagania od nich pewnego poziomu pracy oraz do stosunkowo duże swobody w prowadzeniu badań, które uważają za ważne. Prawa i obowiązki przeplatają się w przepisach roli związanych ze statusem społecznym.
Konflikt roli. Konflikt roli zachodzi wtedy, gdy związek między statusem i rolą nie jest jeden do jednego. Przepisy związane ze statusem zazwyczaj zgadzają się z sobą (np. status rodziców pozostaje w zgodzie z obowiązkiem opiekowania się dziećmi: ubierania ich, karmienia); zdarza się jednak, ze zachodzi między nimi konflikt. Zjawisko tom nazywamy konfliktem roli. Np. na uczelniach amerykańskich wybiera się z pośród studentów „lokalnego dawce” (status), który mieszkając w akademiku, ma służyć „ rówieśniczą pomocą” swoim kolegom z roku (obowiązek) i jednocześnie powiadamiać władze uniwersyteckie o wykroczeniach dyscyplinarnych (obowiązek). Te dwa przypisy roli lokalnego doradcy pozostają w konflikcie, im bardziej doradca wymaga przestrzegania dyscypliny, tym mniejsze jest prawdopodobieństwo, że zdobędzie zaufanie niezbędne w „ rówieśniczej pomocy”.
Konflikt roli pojawia się również wtedy, gdy przepisy związane z dwoma lub więcej statusami są sprzeczne. Pilny student, który jest także oddany przyjacielem, doświadcza konfliktu roli, kiedy bliski przyjaciel prosi go o oddanie ważnej, lecz czasochłonnej przysługi na dzień przed trudnym egzaminem. Obydwa przepisy roli są uzasadnione (uczenie się przed trudnym egzaminem i oddanie przysługi przyjacielowi), ale wypełnianie jednego oznacza rezygnacje z drugiego. Konflikty tego rodzaju wymagają od ludzi oceny i wyboru między dwoma uzasadnionymi żądaniami.
Napięcie roli. O napięciach związanych z rolą mówimy wtedy, gdy wysiłek wykładany w wypełnianie przepisów wynikających z statusu społecznego powoduje niepokój, stres i napięcie. W przeciwieństwie do przepisów wywołujących konflikt roli przypisy powodujące napięcie nie muszą być sprzeczne. Np. kierownik powinien utrzymać harmonijne relacje zawodowe z pracownikami, ale jednocześnie jest odpowiedzialny za ocenę pracowników oraz przyznawanie im podwyżek i awansów. Te dwa zestawy oczekiwań nie są sprzeczne, ale wypełnianie ich często wywołuje emocjonalne i psychologiczne napięcie owego kierownika.
Podstawowe elementy struktury społecznej
POZYCJE
Struktury społeczne składają się na podstawowym poziomie z pozycji społecznych, które określają zajmowane przez nas miejsce w systemie wzajemnie powiązanych pozycji (Nadel, 1957; Parsons 1951). Na przykład obecnie zajmujesz pozycję społeczną „ studenta” i fakt ten lokuje cię wewnątrz większego systemu- studentów, asystentów, profesorów, pracowników administracji, obsługi technicznej i innych, które występują w college'u czy uniwersytecie.
Znając swoją pozycję, wiemy, co do nas należy i czego się od nas oczekuje. A zatem dana pozycja ma znaczenie tylko w relacji do innych- pozycje społeczne wiążą się z określonymi treściami kulturowymi. Wobec każdej z nich istnieją jakieś oczekiwania lub normy jak powinniśmy się zachowywać, kiedy ją zajmiemy (Linton 1936); a te normatywne oczekiwania nasycone są wartościami, przekonaniami, zasobami wiedzy, językiem, a nawet technologią. Pozycja studenta zawiera jasno określone normy- przychodzić na zajęcia, uczyć się, zdawać egzaminy, odnosić się ze szacunkiem do nauczycieli, nie rozmawiając na zajęciach, zadawać pytania, oraz inne oczekiwania, które można wyliczyć na kartce papieru. Ale normy te obejmują także pewnie aspekty innych systemów kulturowych: opierają się na określonej hierarchii i wartości; odwołują się od konkretnych przekonań; korzystają z odpowiednich zasobów wiedzy; i wymagają zastosowania odpowiednich technologii. Tak więc na każdą pozycję przypada wiele kodów kulturowych. Z jednej strony może się to wydawać zbędnym obciążnikiem., lecz z drugiej strony tak wiele informacji daj e człowiekowi możliwość wyboru kodów oraz sposobu ich wykorzystania. A zatem pozycja społeczna ma swoja dynamikę i oddziałują na podstawowe systemy kulturowe. Dzieje się tak dlatego, że zajmuje ją aktywna, myśląca i potencjalnie twórcza istota ludzka, która musi decydować, w jaki sposób czynniki kulturowe mogą kierować jej zachowania w określonej pozycji. Nie jesteśmy pszczołami ani mrówkami; ludzie bowiem mają zdolność kształtowania swoich zachowań.
ROLE
Kiedy w danej pozycji zachowujemy się w określony sposób, to uwzględniamy normy oraz inne systemy symboli, a następnie kształtujemy to zachowanie w taki sposób, aby odpowiadało naszym potrzebom , osobowości a także naszym wymaganiom danej sytuacji. Ów sposób zachowania w poczęciu z znajomą pozycja nazywamy rola. Jest ona dynamicznym aspektem pozycji społecznej i obrazuje sposób odwoływania się od systemów kulturowych. Aby mieć status np. studenta, należy przywiązywać wagę do zachowań określonych przez scenariusze kulturowe, a zarazem godzić owe zachowania z potrzebami osobistymi oraz oczekiwaniami innych osób zajmujące te same lub inne pozycje w danej sytuacji (R. Tuner 1978). Role zatem są złożonymi działaniami, ponieważ wymagają współgranie wielu czynników- kultury, osobowości, innych ludzi oraz innych pozycji.
UKŁAD POZYCJI
Każdy z nas zajmuje wiele pozycji społecznych, usytuowanych w różnych strukturach. Np. mamy określone pozycje w rodzinie (dziecka, ojca lub matki), w kościele (wierny), w organizacjach (student, robotnik, członek jakiegoś stowarzyszenia), w grupie (przyjaciół, studenckiej itp.),w społeczności lokalnej (mieszkaniec), w partiach politycznych (głosujący), w społeczeństwie (obywatel) itd., itd. Ów kompleks pozycji, które każde z nas zajmuje, często określany bywa mianem układu pozycji (Merton 1957)
Wyznacza struktury, do których należymy, oraz systemy kulturowe, z którymi jesteśmy związani. Dzięki znajomości czyjegoś układu pozycji możemy wiele o tej osobie dowiedzieć, ponieważ rozumiemy systemy kulturowe oraz towarzyszące im oczekiwania, które wyznaczają i kierują się zachowaniami. Na przykład łatwo jest rozpoznać różne typy studentów- takie jak :zwierze towarzyskie”, żonaty i dzieciaty”, „pracujący na pół etatu”, „pracujący na pełnym etacie”, „dojeżdżający”, „mieszkaniec akademika”, :leniwy”, „gorliwy” itd. Różnice pomiędzy tymi studentami odzwierciedlają zróżnicowaną sieć przynależności do struktur społecznych. Każda pozycja w poszczególnych konfiguracjach opiera się na różnych systemach kulturowych, które kierują postrzeganiem i zachowaniami. Jeżeli wyszczególnimy wszelkie pozycje, które każdy z nas zajmuje, a następnie określamy struktury kulturę, w których pozycje te są zakotwiczone, wówczas uzyskamy socjologiczny obraz tego „kim jesteśmy”.
UKŁAD RÓL
Każdej pozycji społecznej odpowiada ustalony zbiór zachowań. Suma wszystkich tych zachowań tworzy układ ról (Merton 1957). Na przykład układ ról studenta (pozycja społeczna) może obejmować chodzenia na zajęcia, spędzony czas z przyjaciółmi, korzystanie z biblioteki czy komputera, naukę, zdawanie egzaminów, uczestnictwo w stowarzyszeniach studenckich, pracę na pół etatu i uprawianie jakiegoś sportu. Z racji zajmowania jednej głównej pozycji-studenta- nabierają znaczenia różne zachowania związane z określonymi rolami. Niektóre z nich umieszczają daną osobę w nowej roli społecznej- dajmy na to członka drużyny sportowej albo pracownika na pół etatu- ale my tu koncentrujemy się na układzie zachowań zajmującą się jedną określoną pozycją. Niektóre pozycje społeczne są bardzo mocne i wymagają wielu różnych zachowań. Porównaj różnice pomiędzy pozycją „matki” lub „studenta” z jednej strony, a „klienta” w sklepie z drugiej strony: liczba i różnorodność zachowań związanych z tymi pozycjami jest ogromnie zróżnicowana, podobnie jak należące do nich układy ról.
CIŚNIENIE I KONFLIKT RÓL
Uczestniczenie w strukturach społecznych wiąże się z wieloma napięciami. Jednym ze źródeł jest fakt, iż zajmowanie określonych pozycji wymaga zbyt wielu różnych, a czasami nawet wykluczających się nawzajem zachowań. W takich przypadkach mówimy o ciśnieniu roli (Goode, 1960). Pracujący na pełnym etacie student, który także udziela się towarzysko, często odczuwa ciśnienie ról, bo angażuje się zbyt wiele rodzajów działalności. Studenci pierwszego roku mogą silniej to odczuć, ponieważ wrzucają się wir zbyt wielu spraw, co powoduje, ze są przemęczeni, często chorują, stają się znerwicowani. Poziom owego ciśnienia ról różni się w zależności od liczby , różnorodności po raz intensywności zachowań.
Konflikt ról pojawia się wówczas, kiedy zajmujemy różne pozycje społeczne, które SA ze sobą w konflikcie albo wręcz się wykluczają. Matka trojga dzieci (jedna pozycja społeczna), która studiuje (druga pozycja), najpewniej będzie przeżywać poważny konflikt, usiłując pogodzić bardzo odmienne wymagania. Np. hipotetyczna kobieta, jest pewną kandydatka do przezywania konfliktu ról. Podobnie student, który pracuje na pół, a co gorsza, na całym etacie, także tego doświadczał. Konflikt ról nie jest do umknięcia w społeczeństwach złożonych, w których każdy zajmuje różne pozycje rozmaitych strukturach, a każda z nich na własne wymagania. Zazwyczaj można go łagodzić, oddzielając od siebie miejsce i czas działania w ramach znajomych pozycji. Gdyby matka -studentka w pełni wykorzystała czas przeznaczony na naukę, przebywając na uczelni, wówczas na powrocie do domu mogłaby zająć już tylko pozycje matki i konflikt został by zredukowany. Ale w tym przypadku jest to zazwyczaj niemożliwe, ponieważ studentki będąc matkami muszą także uczyć się w domu, co jest powodem narastania konfliktu.
Tak wiec w pozycji oraz układy ról wybudowane są źródła napięcia, ciśnienia i konfliktu. Są one ceną, która płacimy za Zycie w złożonych społeczeństwach; każdy z nas musi ale się nauczyć radzić sobie z owymi źródłami napięć i konfliktów, albo cierpieć ich skutki.
SIEĆ POZYCJI
Struktury społeczne składają się z sieci wzajemnie powiązanych pozycji,a także z systemów kulturowych i ról związanych z owymi pozycjami. Struktura pojawia się wówczas, kiedy pozycje są w ten sposób powiązane, że pełnione przez nas role w ramech jednej pozycji podlegają oddziaływaniu i same działają na role pełnione w ramach innych pozycji. Np. rodzina jest strukturą z trzech podstawowych pozycji- ojca, matki, dzieci - pomiędzy którymi istnieją wzajemne związki lub inaczej, sieć powiązań, które sprawiają, że rodzina jest strukturą społeczną. To, co robią poszczególni członkowie rodziny, oddziałuje pełnienia swoich ról przez pozostałych jej członków, a zarazem jest przez nich zachowana organicznie.
Być może wydaje się to oczywiste, że szkoda tracić czas na mówienie o tym, ale kiedy struktury społeczne staja się większe i bardziej złożone, wówczas musimy znaleźć sposób, w jaki mamy na nie patrzeć i jak o nich mówić. Przedstawiając struktury społeczne jako sieci pozycji społecznych, uzyskujemy podstawowe narzędzie do ich analizowania zwłaszcza zaś tych największych. Ale skoro mamy posługiwać się pojęciem sieci w badaniu struktur społecznych, trzeba wcześniej wprowadzić kilka innych podstawowych pojęć.
WYMIARY STRUKTURY
Struktury z dwiema lub z trzema pozycjami są czymś innym aniżeli te, które zawierają wiele pozycji, o czym zaraz przekonamy się porównując, twoja rodzinę z twoim college'em. Inny wymiar jest także prosty: liczba osób zajmującą pozycję określonego rodzaju. Sieć obejmująca tysiąc osób zajmującą dana pozycje - dajmy na to studenta- i stosunkowo niewiele na innych pozycjach (np. wykładowców) będzie znacznie różniła się od tej, gdzie rozmieszczenie ludzi na różnych pozycjach jest bardziej równomierne.
Kolejną użyteczną cechą jest natura powiązań pomiędzy pozycjami. Czy powiązania te są ludzkie, jak w przypadku przygodnych znajomych? Czy są tylko czasowe, jak w przypadku studentów z jednej grupy? Utylitaryści spytaliby o to, czy i jakie cenione dobra -np. pieniądze, miłość, honor, oceny - krążą pomiędzy pozycjami. Natomiast zwolennicy teorii konfliktu (Collins, 1975) zainteresowaliby się, czy SA jakieś różnice w przypisanej do określonej pozycji władzy, a jeśli tak, to jak duże? Kolejne pytanie to: w jakim stopniu każda pozycja w sieci jest związana ze wszystkimi innymi pozycjami(ten wymiar często jest nazywany gęstością w sieci)?
Biorąc pod uwagę wszystkie wymiary, może mu opisać każdy rodzaj struktury.
Rodzina amerykańska jest prostą struktura: składa się z kilku pozycji; pozycje te są silnie powiązane z sobą; każdą pozycje zajmuje wiele osób; powiązania są zazwyczaj ścisłe; rzadko są czasowe; dobra krążące pomiędzy pozycjami za wysoko cenione (miłość, wsparcie, pieniądze); w jaki sposób są pełnione różne role, duży wpływ mają różnice we władzy przypisanej do określonej pozycji. Porównaj ten rodzaj struktury z grupa ćwiczeniową, związkiem studenckim, drużyną sportową bądź miejscem pracy: charakter i rodzaje pozycji, liczą osób zajmujące poszczególne pozycje, gęstość połączeń, ich trwałość, rodzaj krążących dóbr oraz stopień przypisany do każdej pozycji władzy na całkiem odmienne aniżeli te, które występuje w rodzinie, w związku z czym obie te struktury także są różne.