Prawne aspekty ruchu turystycznego
1. Źródła prawa w turystyce
2. Organy administracji publicznej w obsłudze ruchu
turystycznego
3. Działalność gospodarcza związana z obsługą ruchu
turystycznego
4. Umowy w turystyce
5. Odpowiedzialność cywilna w obsłudze ruchu turystycznego
Bibliografia:
1. Meyer B., (red.) Obsługa ruchu turystycznego, PWN
Warszawa 2006
2. Kruczek Z., (red.) Obsługa ruchu turystycznego, PROXENIA
Kraków 2006
3. Konieczna-Domańska A., Biura podróży na rynku turystycznym,
PWN Warszawa 1999.
1. Źródła prawa w turystyce
Źródła prawa w turystyce obejmują: 1) Konstytucję RP, 2) akty prawne Unii Europejskiej, 3) umowy międzynarodowej oraz 4) ustawy i ich akty wykonawcze regulujące działalność turystyczną, ze szczególnym uwzględnieniem ustawy o usługach turystycznych z 1997 r.
A. Konstytucyjne podstawy ruchu turystycznego
Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. gwarantuje: ochronę prawną wolności człowieka i zapewnia każdemu wolność wyboru miejsca zamieszkania i pobytu, wolność poruszania się po terytorium Polski oraz możliwość swobodnego opuszczenia tego terytorium. Do tego należy dodać także konstytucyjną gwarancję wolności działalności gospodarczej, obejmującej m. in. świadczenie usług turystycznych. Konstytucja RP zobowiązuje władze publiczne do: popierania rozwoju kultury fizycznej, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży, dzięki czemu mogą być rozwijane różne formy turystyki aktywnej; obowiązku ochrony środowiska i przyrody; ochrony konsumentów, w tym turystów, przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi (określają to ustawy).
B. Znaczenie źródeł prawa Unii Europejskiej dla ruchu turystycznego
Prawo Unii Europejskiej stanowi odrębny system norm prawnych, z którym prawo polskie jest zasadniczo zharmonizowane w związku z członkostwem Polski w Unii Europejskiej od 1 maja 2004 roku. Zasady tego członkostwa określił Traktat Akcesyjny z 16 kwietnia 2003 r. powodując związanie Polski postanowieniami traktatów założycielskich i aktów przyjętych przez organy Wspólnot Europejskich. W konsekwencji Polska przyjęła cały dorobek wspólnotowy, obejmujący dotychczasowe prawo Unii Europejskiej wraz ze sposobami jego rozumienia i stosowania, tzw. polityki wspólnotowej, orzecznictwo sądowe, zwyczaje oraz wartości tkwiące u podstaw Unii.
Źródła prawa Unii Europejskiej dzielą się na źródła prawa pierwotnego i źródła prawa pochodnego. Do pierwszych zalicza się traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej, traktaty akcesyjne oraz tzw. ogólne zasady prawa wspólnotowego. Traktat zjednoczeniowy gwarantuje prawo każdego obywatela Unii do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytoriach państw członkowskich. (znosi się także kontrolę na granicach). Traktat zjednoczeniowy gwarantuje: swobodę przepływu osób, usług i kapitału; swobodę prowadzenia działalności gospodarczej; swobodę świadczenia usług (usługi turystyczne) wewnątrz Wspólnoty. Należy pamiętać, że zasady prawa wspólnotowego formułowane są poprzez orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości (w tym prawa podstawowe jednostek w tym wolności gospodarcze, czy zasady: równości, demokratyzmu i pewności prawa).
Źródła prawa pochodnego Unii Europejskiej to wydawanie przez Parlament Europejski, Radę Unii i Komisję Europejską rozporządzeń, dyrektyw, decyzji, zaleceń i opinii. Rozporządzenia mają ogólne zastosowanie, obowiązują w całości i są stosowane bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich Unii. Prawo wewnętrzne tych państw nie może być sprzeczne z rozporządzeniami wspólnotowymi. Np. rozporządzenie 261/2004/WE Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiające wspólne zasady odszkodowania i pomocy dla pasażerów w przypadku odmowy przyjęcia na pokład albo odwołania lub dużego opóźnienie lotów z 11 lutego 2004 r. (Dz.Urz. UE l 46 z 17.02.20040.
Dyrektywy są bezpośrednio skierowane do tylko do państw członkowskich i wiążą je w zakresie wyznaczonych celów np. dyrektywa Rady 90/314/EWG w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek z 13 czerwca 1990 r. (Dz.Urz. WE L 158 z 13.06.1990).
Decyzje zwykle nie mają ogólnego charakteru, a zalecenia i opinie nie są wiążące dla adresatów, podobnie jak uchwały, rezolucje i deklaracje, które stanowią tzw. miękkie prawo wspólnotowe (soft law).
C. Umowy międzynarodowe dotyczące ruchu turystycznego
Ruch turystyczny związany jest z przekraczaniem granic państwowych, co wymaga zawierania przez państwa odpowiednich umów międzynarodowych. Polska zawarła wiele dwustronnych (32 rządowe i 4 resortowe) i wielostronnych umów międzynarodowych dotyczących turystyki. Określają one zasady współpracy bilateralnej dziedzinie turystyki, m. in. z państwami sąsiadującymi z Polską (nie są one źródłem prawa powszechnie obowiązującego).
Źródłem prawa powszechnie obowiązującego są natomiast ratyfikowane przez Polskę konwencje międzynarodowe dotyczące międzynarodowego transportu pasażerskiego, jak Konwencja Montrealska o ujednoliceniu niektórych prawideł dotyczących międzynarodowego przewozu lotniczego z 28 maja 1999 r., Konwencja Ateńska z 13 grudnia 1974 r. dotycząca transportu morskiego, Konwencja o międzynarodowym przewozie kolejami (COTIF) z 9 maja 1980 r. Umowa INTERBUS z 11 grudnia 2000 r. w sprawie międzynarodowych okazjonalnych przewozów pasażerów autokarami i autobusami. Dla prowadzenia działalności hotelarskiej ma znaczenie Konwencja o odpowiedzialności osób utrzymujących hotele za rzeczy wniesione przez gości hotelowych z 17 grudnia 17 1962 r.
D. Ustawa o usługach turystycznych
Ustawa o usługach turystycznych z 29 sierpnia 1997 r. (Dz.U. 2004, nr 223, poz. 2268 z późniejszymi zmianami) jest najważniejszym źródłem prawa będącym podstawą świadczenia usług turystycznych. Ten akt normatywny określa warunki prowadzenia działalności gospodarczej przez organizatorów turystyki, pośredników turystycznych i agentów turystycznych, zapewnia ochronę klientów zawierających umowy o świadczenie usług turystycznych, a także ustala warunki uzyskania uprawnień przewodnika turystycznego i pilota wycieczek oraz warunki świadczenia usług hotelarskich. Ustawa jest w całości zharmonizowana z z dyrektywą 90/314/EWG w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek.
Z dniem 1 stycznia 2006 r. dotychczasowe kompetencje wojewody przekazano marszałkowi województwa, co nastąpiło na mocy dwóch rozporządzeń Ministra Gospodarki z dnia 30 grudnia 2005 i 17 stycznia 2006 r.
E. Inne ustawy dotyczące ruchu turystycznego
Inne ustawy to ustawa Prawo łowieckie z 13 października 1995 r. (Dz.U. 2005, nr 127, poz. 1066 z późniejszymi zmianami). Ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych z 28 lipca 2005 r. (Dz.U. nr 167, poz. 1399). Dla turystyki kwalifikowanej istotne znaczenie ma ustawa o kulturze fizycznej z 18 stycznia 1966 r. (Dz.U.2001, nr 81, poz. 889 z późniejszymi zmianami).
Dla zachowania walorów turystycznych środowiska istotne znaczenie mają: ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. nr 92, poz. 880 z późniejszymi zmianami), ustawa o lasach z 28 września 1991 r. (Dz. U. 2005, nr 45 z późniejszymi zmianami), ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 r. (Dz.U. nr 162, poz. 1568 z późniejszymi zmianami).
2. Organy administracji publicznej w obsłudze ruchu turystycznego
Do organów administracji publicznej mających wpływ na funkcjonowanie turystyki można zaliczyć: Radę Ministrów, ministrów (ministra gospodarki), centralne organy administracji rządowej i organy administracji terenowej. Szczególną rolę odgrywa tu państwowa organizacja prawna, jaką jest Polska Organizacja Turystyczna.
A) Zadania ministra właściwego do spraw turystyki
Zgodnie z ustawą o działach administracji rządowej z 4 września 1997 r. (Dz.U. 2003, nr 159, poz. 1548 z późniejszymi zmianami) turystyka jest jednym z 34 działów tej administracji.
Minister Gospodarki (minister właściwy ds. turystyki) Departament Turystyki i minister:
inicjuje i opracowuje politykę RM w dziedzinie turystyki;
przedkłada projekty aktów normatywnych na posiedzeniach rządu;
wykonuje politykę rządu w zakresie turystyki;
koordynuje wykonywanie polityki przez podległe i nadzorowane jednostki organizacyjne:
Instytut Turystyki
Polska Organizacja Turystyczna
|
wydaje akty wykonawcze;
sprawuje funkcje kontrolne (kontrola przestrzegania ustalonych przez prawo warunków wykonywania działalności przez organizatorów turystyki, pośredników turystycznych i agentów turystycznych oraz przedsiębiorców świadczących usługi hotelarskie w obiektach hotelarskich).
Minister właściwy ds. turystyki, jest także organem wyższego stopnia w stosunku do decyzji wydawanych przez marszałka województwa w sprawach określonych przez ustawę o usługach turystycznych. Minister prowadzi też: Centralną Ewidencję Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystycznych.
B) Zadania innych ministrów związane z ruchem turystycznym
Ministrowi Transportu podlega:
funkcjonowanie i rozwój infrastruktury transportu, ruchu drogowego, kolejowego, lotniczego oraz żeglugi śródlądowej;
przewóz osób i rzeczy w tych czterech gałęziach transportu oraz komunikacji publicznej.
Ministrowi Gospodarki Morskiej podlegają sprawy:
transportu morskiego i żeglugi morskiej;
portów i przystani morskich;
ochrony środowiska morskiego.
Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego podlegają:
sprawy ochrony dóbr kultury i muzeów
Ministrowi Sportu podlegają:
sprawy związane z kulturą fizyczną.
Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji podlegają:
sprawy kontroli i nadzoru w zakresie ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego;
ochrona granicy państwowej;
kontrola ruchu granicznego i cudzoziemców;
ochrona przeciwpożarowa;
ratownictwo górskie i wodne;
ewidencja ludności;
wydawanie dowodów osobistych i paszportów.
Ministrowi Zdrowia podlegają:
zadania w zakresie lecznictwa uzdrowiskowego oraz nadzoru sanitarnego i ratownictwa medycznego (od 2007 r.).
C) Zadania centralnych organów administracji rządowej związane z ruchem turystycznym
Istotne zadania związane z ruchem turystycznym realizują:
Prezes Urzędu Lotnictwa Cywilnego wydaje:
koncesje na przewozy lotnicze;
zezwolenia na zarządzanie lotniskami użytku publicznego, obsługę naziemną statków powietrznych, ładunków, pasażerów i ich bagażu;
licencje i świadectwa kwalifikacji potwierdzające posiadanie wymaganych kwalifikacji przez członków personelu lotniczego.
Główny Inspektor Transportu Drogowego
wykonuje znaczące zadania kontrolne w zakresie przestrzegania przepisów w dziedzinie transportu drogowego
podobne zadania w dziedzinie transportu kolejowego realizuje Prezes Urzędu Transportu Kolejowego
Główny Inspektor Ochrony Środowiska
zajmuje się ochroną środowiska i zasadami zrównoważonego rozwoju.
Zadania nadzorcze sprawują także:
Główny Inspektor Sanitarny
Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego
Natomiast Inspekcja Handlowa (nie jest obecnie centralnym organem administracji rządowej) spełnia zadania kontrolne w zakresie:
ochrony interesów i praw konsumentów.
Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (centralny organ administracji państwowej) spełnia ważne zadania w zakresie:
zwalczania praktyk ograniczających konkurencję oraz praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, w tym dotyczące postępowania zmierzającego do uznania postanowień wzorców umów za niedozwolone oraz prowadzenia rejestru tego rodzaju klauzul
D) Zadania administracji terenowej związane z ruchem turystycznym
Wojewoda
Jako podstawowy organ administracji rządowej w województwie miał znaczące kompetencje w dziedzinie turystyki, które w znacznym stopniu utracił na rzecz marszałka województwa. Obecnie dotyczą one:
nadzoru nad jednostkami samorządu terytorialnego;
sprawowania zwierzchnictwa nad:
> wojewódzkim oddziałem służby ochrony zabytków;
> wojewódzką inspekcją ochrony środowiska;
> wojewódzką inspekcją handlową;
> wojewódzką inspekcją nadzoru budowlanego.
oraz w zakresie organów administracji niezespolonej związanej z ruchem turystycznym sprawuje nadzór nad:
dyrektorami izb celnych;
naczelnikami urzędów celnych;
dyrektorami urzędów morskich i żeglugi śródlądowej;
komendantami oddziałów Straży Granicznej;
inspektorami sanitarnymi;
wojewódzkimi inspektorami transportu drogowego.
Marszałek Województwa
Kompetencje Marszałka - w świetle ustaleń ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku ze zmianami w podziale zadań i kompetencji administracji rządowej z 29 lipca 2005 r. (Dz.U., nr 175, poz. 1462), związane są z:
wpisem do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych;
kontrolą działalności gospodarczej prowadzonej przez organizatorów i pośredników turystycznych;
wydawaniem decyzji upoważniających do prowadzenia szkolenia teoretycznego i praktycznego dla przewodników turystycznych i pilotów wycieczek;
przeprowadzaniem egzaminów i nadawaniem uprawnień przewodnika turystycznego i pilota wycieczek;
kontrolą wykonywania zadań przez pilotów wycieczek i przewodników turystycznych;
zaszeregowania obiektów hotelarskich, nadawaniem im kategorii i prowadzeniem ich ewidencji;
kontrolą przestrzegania wymagań w obiektach hotelarskich i innych obiektach, w których są świadczone usługi hotelarskie.
Samorząd Powiatowy
Zadania Samorządu powiatowego związane z ruchem turystycznym to - zgodnie z ustawą o samorządzie powiatowym z 5 czerwca 1998 r. (Dz. U. 2001, nr 142, poz. 1592 z późniejszymi zmianami) - zadania publiczne o charakterze ponadgminnym, do których należą zadania dotyczące:
transportu zbiorowego;
dróg publicznych;
kultury;
ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;
ochrony środowiska i przyrody;
ochrony przeciwpożarowej;
ochrony praw konsumenta.
Gmina
Zadania wiążące się z ruchem turystycznym wynikają z ustawy o samorządzie gminnym z 8 marca 1990 r. (Dz.U., 2001, nr 142, poz. 1591 z późniejszymi zmianami). Zadaniem gminy jest zaspokojenie zbiorowych potrzeb wspólnoty samorządowej, jaką jest gmina. W tym:
spraw kultury fizycznej i turystyki;
terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych;
spraw ładu przestrzennego;
gospodarki nieruchomościami;
ochrony środowiska, przyrody i zieleni gminnej;
gminnych dróg i organizacji ruchu drogowego;
lokalnego transportu zbiorowego;
ochrony zbytków i opieki nad zabytkami;
porządek publiczny i bezpieczeństwo.
Ustawa o kulturze fizycznej z 1996 r. nakłada na gminy obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa osobom przebywającym w górach oraz pływającym, kąpiącym się i uprawiającym sporty wodne.
Ustawa o usługach turystycznych z 1997 r. zobowiązuje wójtów (burmistrzów i prezydentów miast) do prowadzenia zaszeregowania i ewidencji pól biwakowych oraz innych obiektów niż hotelarskie, w których świadczone są usługi hotelarskie, a także dokonywania kontroli w tym zakresie.
E) Zadania Polskiej Organizacji Turystycznej związane z ruchem turystycznym
POT działająca na podstawie ustawy z 25 czerwca 1999 r. (Dz.U., nr 62, poz. 689 z późniejszymi zmianami) ma za zadanie:
promocję Polski jako kraju atrakcyjnego turystycznie;
rozwijanie polskiego systemu informacji turystycznej;
wspomaganie planów rozwoju i modernizacji infrastruktury turystycznej;h
wykonywanie innych zadań na podstawie umów z jednostkami samorządu terytorialnego, organizacjami i stowarzyszeniami działającymi w dziedzinie turystyki;
POT jako państwowa osoba prawna ma tworzyć w zakresie powierzonych zadań warunki współpracy w tej dziedzinie organów administracji rządowej, samorządu terytorialnego oraz wskazanych organizacji i stowarzyszeń. Ponadto POT inspiruje tworzenie regionalnych (ROT) i lokalnych (LOT) organizacji turystycznych oraz współdziała znimi.
3. Działalność gospodarcza związana z obsługą ruchu turystycznego
Podejmowanie i wykonywanie działalności gospodarczej w turystyce podlega ustawowym ograniczeniom, czego wyrazem jest zaliczenie organizowania imprez turystycznych i pośrednictwa do tzw. działalności regulowanej.
A. Pojęcie działalności gospodarczej oraz zasady jej podejmowania i wykonywania
Działalność gospodarcza to zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły (ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z 2 lipca 2004 r. (DZ.U., nr 173, poz. 1807 z późniejszymi zmianami). Ustawa nie dotyczy usług agroturystycznych.
Działalność gospodarczą we własnym imieniu wykonują przedsiębiorcy (wg ustawy) to osoby fizyczne, prawne i jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, mające tzw. zdolność prawną przyznaną przez odrębną ustawę (np. spółki osobowe). Działalność taką mogą prowadzić również osoby zagraniczne (działalność może polegać na samozatrudnieniu lub zakładaniu przedsiębiorstw - prawo unijne). Osoby mieszkające (prawo pobytu) w Polsce korzystają z prawa jak obywatele polscy, inni cudzoziemcy spoza Unii mogą prowadzić działalność w formie spółki komandytowej, komandytowo-akcyjnej, spółki z o.o. lub akcyjnej.
Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej ustala zasady podejmowania, wykonywania i kończenia tej działalności. Należą do nich:
zasada wolności działalności gospodarczej;
zasada równości przedsiębiorstw;
zasada uczciwej konkurencji;
zasada legalizmu.
Uzupełniające znaczenie mają zasady nakazujące przedsiębiorcom wykonywać działalność gospodarczą z poszanowaniem dobrych obyczajów oraz słusznych interesów konsumentów. Nowością jest zasada poszanowania uzasadnionych interesów przedsiębiorcy przez organy administracji publicznej, zwłaszcza w zakresie nadzoru i kontroli.
Podjęcie działalności gospodarczej jest dopuszczalne dopiero po uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym albo do ewidencji działalności gospodarczej (gminy - dotyczy to ¾ organizatorów turystyki i pośredników turystycznych).
B) Formy prawne reglamentacji działalności gospodarczej związanej z ruchem turystycznym
Podstawowym rodzajem działalności gospodarczej jest działalność wolna. O jej podjęciu i wykonywaniu decyduje wola zainteresowanego podmiotu bez udziału organów administracji publicznej. Taką działalnością jest świadczenie usług hotelarskich.
Ustawowym ograniczeniem wolności działalności gospodarczej jest wymóg posiadania koncesji. Dotyczy to np. przewozów lotniczych (rozporządzenie Rady 3407/92/EWG w sprawie licencjonowania przewoźników lotniczych z 23 lipca 1992 r. (Dz.Urz. WE L 240 z 24.08.1992). Z pozostałych pięciu dziedzin objętych koncesjonowaniem z ruchem turystycznym wiążą się w sposób pośredni koncesje wydawane w dziedzinie ochrony osób i mienia.
Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej nie reguluje obecnie zezwoleń jako formy reglamentacji działalności gospodarczej, odsyłając w tym zakresie do ustaw szczególnych. Jedną z takich ponad 30 ustaw jest ustawa o transporcie drogowym z 6 września 2001 r. (Dz.U., nr 86, poz. 789 z późniejszymi zmianami), która nałożyła na przewoźników drogowych wymóg posiadania zezwoleń i licencji. Z ruchem turystycznym wiążą się również ustalenia ustawy o transporcie kolejowym z 28 marca 2003 r. (Dz.U., nr 86, poz. 789 z późniejszymi zmianami), wprowadzając wymóg uzyskania licencji w tej gałęzi transportu.
W zakresie organizacji imprez turystycznych i pośrednictwa turystycznego forma zezwoleń nie jest obecnie stosowana. Od 2004 roku zastąpiła ją odbiurokratyzowana forma reglamentacji w postaci wpisu do rejestru działalności regulowanej.
Wpisu do rejestru działalności regulowanej wymagają:
organizowanie polowań dla cudzoziemców;
polowania za granicą;
działalność kantorowa.
C) Organizowanie imprez turystycznych i pośrednictwo turystyczne jako działalność regulowana
Ustawa o usługach turystycznych z 1997 r. zalicza działalność gospodarczą w zakresie organizowania imprez turystycznych oraz pośredniczenia na zlecenie klientów w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych do działalności regulowanej w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Taka działalność wymaga uzyskania wpisu do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych.
Wpis ten uzależniony jest od spełnienia następujących ustawowych warunków:
zapewnienie kierowania działalnością przedsiębiorstwa przez osoby niekarane za wskazane w ustawie przestępstwa;
zapewnienie zatrudnienia osób z odpowiednim wykształceniem i praktyką;
zapewnienie przez przedsiębiorcę odpowiedniego zabezpieczenia finansowego w przypadku ewentualnych roszczeń klientów (umowa gwarancji bankowej lub ubezpieczeniowej albo umowy ubezpieczenia na rzecz klientów);
Zapewnienie o spełnieniu tych warunków powinno być w postaci oświadczenia przedsiębiorcy dołączone do jego wniosku o wpisanie do rejestru organizatorów turystyki i pośredników turystycznych, który znajduje się u marszałka województwa. Rejestr jest jawny i spełnia funkcję ewidencyjną, dowodową, kontrolną i informacyjną.
Na podstawie wpisów z poszczególnych województw, Minister Gospodarki dokonuje z urzędu wpisów do prowadzonej przez siebie Centralnej Ewidencji Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystycznych. W ramach tej ewidencji prowadzony jest także wykaz przedsiębiorców, których wykreślono z rejestru działalności regulowanej oraz wykaz tych, którzy organizowali imprezy turystyczne bez wymaganego wpisu do rejestru. Uchybienia w dokumentach czy w działalności powoduje wydanie decyzji o zakazie wykonywania działalności objętej wpisem do rejestru (na okres 3 lat).
D) Status prawny agentów turystycznych
Działalność gospodarcza agentów turystycznych nie jest działalnością regulowaną. Polega ona na stałym pośredniczeniu w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych na rzecz organizatorów turystyki wpisanych do rejestru działalności regulowanej lub na rzecz innych usługodawców mających siedzibę w Polsce.
Definicja agenta turystycznego zawarta w ustawie o usługach turystycznych z 1997 r. pomija kwestię odpłatności co reguluje dopiero umowa agencyjna, która ma zawsze charakter odpłatny. Działający bez umocowania prawnego agent turystyczny (nie jest uprawniony do zawierania umów) ponosi taką odpowiedzialność cywilną, jaką organizator turystyki.
4. Umowy w ruchu turystycznym
Wśród umów zawieranych w turystyce można wyróżnić umowy: o imprezę turystyczną, o pojedynczą usługę turystyczną, przewozu osób, najmu środka transportowego oraz hotelową.
1) Pojęcie umowy i sposoby jej zawierania
Świadczenie usług turystycznych następuje na podstawie umów, które podlegają nie tylko ustawie o usługach turystycznych z 1997 r., ale również przepisom kodeksu cywilnego.
Umowa to z reguły dwustronna czynność prawna dochodząca do skutku przez zgodne oświadczenie woli stron. Zasada swobody kontraktowej powoduje, że to strony umowy decydują, czy zawrzeć umowę, z kim ją zawrzeć, jakiej treści ma być umowa oraz w jakiej formie ma zostać zawarta.
W obrocie cywilnoprawnym ukształtowały się swoiste sposoby zawierania umów. Część z nich jest unormowana przez przepisy części ogólnej kodeksu cywilnego. Należą do nich tryb ofertowy, negocjacje, przetarg i aukcja. Dla stosunków cywilnoprawnych w turystyce znaczenie ma głównie zawieranie umów w drodze oferty i jej przyjęcia oraz tryb negocjacji. W rozumieniu kodeksu cywilnego ofertą jest oświadczenie drugiej stronie woli zawarcia umowy, określające istotne postanowienia tej umowy. W efekcie umowa może zostać zawarta przez przyjęcie oferty przez adresata. Dla uporządkowania spraw stosuje się wzory umów, co znacznie przyspiesza ich zawarcie.
Odrębnym sposobem zawierania umów są negocjacje. Polegają one na wzajemnym oddziaływaniu na siebie stron w celu zawarcia umowy przez stopniowe uzgadnianie jej treści, targowanie się. Porozumienie się stron co do wszystkich postanowień będących przedmiotem negocjacji powoduje zawarcie umowy.
A) Umowa o imprezę turystyczną
Należy odróżnić dwa podstawowe rodzaje umów o świadczenie usług turystycznych:
umowę o pakiet usług turystycznych (jedno zobowiązanie organizatora turystyki - umowa o podróż, wycieczkę, imprezę turystyczną);
umowę o pojedynczą usługę turystyczną (świadczenia przewozowe, noclegowe, żywieniowe i inne na rzecz turysty).
Cechy charakteryzujące umowę o imprezę turystyczną:
określenie miejsca organizacji lub trasy imprezy;
ustalenie programu imprezy (rodzaj, jakość, termin usług);
określenie ceny imprezy i ewentualnych dodatkowych opłat).
Umowa ma charakter odpłatny i wzajemny, należy do grupy umów rezultatu, a nie umów starannego działania, gdyż organizator turystyki zobowiązuje się do zrealizowania ustalonego programu imprezy turystycznej i ponosi odpowiedzialność w tym zakresie. Umowa wymaga formy pisemnej zastrzeżonej dla celów dowodowych.
W celu przeciwdziałania nadużywaniu przez organizatorów turystyki ustalonych przez nich wzorców umów, ustawodawca wprowadził do ustawy o usługach turystycznych normy o charakterze semiimperatywnym, czyli zgodnie z tym umowy mniej korzystne dla klientów niż postanowienia tej ustawy, są z mocy prawa nieważne. Ustawa traktuje jako ofertę katalogi, foldery, broszury i inne informacje pisemne, za pośrednictwem których, organizator turystyki lub pośrednik turystyczny proponuje klientom usługi turystyczne. Takie informacje nie mogą wprowadzać klienta w błąd.
Duże znaczenie praktyczne ma możliwość zmiany umowy o imprezę turystyczną. Ustawa o usługach turystycznych gwarantuje klientowi możliwość przeniesienia na osobę trzecią wszystkich uprawnień przysługujących z tytułu zawartej umowy. Warunkiem - przejęcie przez tę osobę wszystkich obowiązków wynikających z danej umowy.
Umowa może być zmieniona także przez podwyższenie ceny imprezy turystycznej, jeśli odpowiednie zastrzeżenie znajduje się w umowie, a wzrost ceny jest uzasadniony wzrostem kosztów transportu, kursów walut, opłat urzędowych lub podatków. Nie może to jednak nastąpić w okresie 20 dni przed datą wyjazdu.
Ustawa o usługach turystycznych zapewnia też klientowi możliwość odstąpienia od umowy lub otrzymania świadczeń zastępczych w razie dokonania istotnych zmian warunków umowy z przyczyn niezależnych od organizatora turystyki, np. w przypadku, gdy organizator imprezy nie wykonuje usług przewidzianych w umowie a stanowią one istotną część programu danej imprezy.
B) Umowa o pojedynczą usługę turystyczną
Pojedyncza usługa turystyczna najczęściej dotyczy turystyki indywidualnej i może polegać na:
rezerwacji pokoju hotelowego, samochodu osobowego lub miejsca w samolocie;
działaniach związanych z uzyskaniem paszportu lub wizy;
różnych czynnościach informacyjnych związanych z korzystaniem z usług turystycznych; a także
na zawieraniu na rzecz klienta, choć nie zawsze bezpośrednio w jego imieniu, różnych umów o usługi turystyczne.
Przepisy ustawy o usługach turystycznych z 1997 r. zawierają nieliczne ustalenia odnoszące się do umowy o pojedynczą usługę turystyczną. Taka umowa ma z reguły za przedmiot dokonanie określonej czynności prawnej lub faktycznej na zlecenie klienta. Do takich zalecanych czynności prawnych należy zawarcie na rzecz klienta:
umowy przewozu osób;
umowy najmu pokoju gościnnego;
umowy najmu sprzętu turystycznego;
umowy o usługi przewodnickie;
umowy ubezpieczenia.
C) Umowa przewozu osób
Usługa przewozowa jest jedną z usług turystycznych. Organizator turystyki może zarazem mieć status prawny przewoźnika i sam podejmować się przewiezienia podróżnego lub grupy osób. Zawierana wtedy umowa przewozu jest zdefiniowana w art. 774 k.c. jako umowa, przez którą przewoźnik zobowiązuje się w zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa do przewiezienia za wynagrodzeniem osób lub rzeczy.
Przepisy przewozowe znajdują się także we wspomnianych już konwencjach międzynarodowych dotyczących transportu pasażerskiego oraz w ustawie prawo przewozowe z 15 listopada 1984 r. (Dz.U., 2000, nr 50, poz. 601 z późniejszymi zmianami), która ma zastosowanie do zarobkowego przewozu osób i rzeczy na podstawie umowy przez uprawnionych przewoźników kolejowych, drogowych i w żegludze śródlądowej. Umowa przewozu osób jest umową odpłatną, wzajemną, tradycyjnie zaliczaną do umów adhezyjnych (przez przystąpienie) i dochodzi do skutku w razie ustalenia przez strony postanowień przedmiotowo istotnych: określenie przedmiotu oraz trasy przewozu i wynagrodzenia przewoźnika.
D) Umowa najmu środków transportu
Potrzeby przewozowe mogą być zaspokojone nie tylko przez zawarcie umowy przewozu, ale również w różnych postaciach najmu środka transportowego. Może to być najem środka transportowego z obsługą lub bez (tzw. najem czysty). W przypadku turystyki indywidualnej wynajmujemy samochód osobowy, rower czy łódkę i taka umowa podlega przepisom k.c. o najmie.
Umowa najmu pojazdu samochodowego wraz z kierowcą powoduje, że dysponowanie danym pojazdem przechodzi na najemcę, który staje się wówczas organizatorem przewozu. Szczególny rodzaj najmu środka transportowego występuje w transporcie lotniczym w postaci tzw. czarteru lotniczego (prawo lotnicze z 2002 r.). Może być także czarter na czas zawierany w żegludze morskiej (kodeks morski z 2002 r.), w odróżnieniu od umowy o wycieczkę morską.
E) Umowa hotelowa
Związane z ruchem turystycznym potrzeby noclegowe są zaspokajane głównie w drodze zawierania umowy hotelowej. Na podstawie tej umowy są świadczone usługi hotelarskie zarówno w obiektach hotelarskich, jak i w innych obiektach, spełniających wymagania określone przez ustawę o usługach hotelarskich z 1997 r. i jej przepisy wykonawcze. Jest to swoista umowa kwalifikowana, ma kompleksowy, mieszany charakter i zawiera elementy zwłaszcza najmu, sprzedaży, przechowania, umowy o dzieło czy umowy o usługi podobne do zlecenia. Należy odróżnić ją od umowy o korzystanie z kempingu oraz umowy o korzystanie z pola biwakowego.
Do postanowień przedmiotowo istotnych umowy hotelowej należy określenie pokoju hotelowego lub miejsca noclegowego oraz oznaczenie gościa hotelowego lub grupy osób, na rzecz których mają być świadczone usługi hotelarskie, a także ustalenie wynagrodzenia za te usługi lub przynajmniej wskazanie podstaw jego wyliczenia. Jest to umowa odpłatna i wzajemna. Gość hotelowy może korzystać nie tylko z usług podstawowych, ale również z usług uzupełniających.
2. Odpowiedzialność cywilna w obsłudze ruchu turystycznego
Odpowiedzialność cywilną w obsłudze ruchu turystycznego ponoszą:
organizatorzy turystyki;
pośrednicy turystyczni;
agenci turystyczni;
przewoźnicy;
zakłady hotelarskie.
A) Odpowiedzialność organizatora turystyki
Odpowiedzialność organizatora turystyki jest uregulowana w ustawie o usługach turystycznych z 1997 r., która po nowelizacji w 2000 r. jest w tym zakresie zasadniczo zgodna z ustaleniami dyrektywy 90/314/EWG w sprawie zorganizowanych podróży, wakacji i wycieczek z 13 czerwca 1990 roku. Od tej odpowiedzialności opartej na zasadzie ryzyka zwalnia tylko siła wyższa, działanie lub zaniechanie klienta oraz działanie lub zaniechanie osób trzecich, jeśli ich działań i zaniechań nie można było przewidzieć ani uniknąć. Omawianej odpowiedzialności nie można uniknąć, ale można ją ograniczyć do dwukrotnej ceny danej imprezy turystycznej względem każdego klienta.
Szkoda spowodowana nienależytym wykonaniem umowy o imprezę turystyczną może polegać m. in. na utracie wypoczynku lub braku zadowolenia z udziału w danej imprezie. Przełom w zakresie orzekania przez sądy w sprawach o zmarnowany urlop podczas imprezy turystycznej stanowi wyrok Trybunału Sprawiedliwości z 12 marca 2002 r., który zapewnia konsumentom prawo domagania się od organizatorów turystyki odszkodowania za szkodę niemajątkową, jaką jest utrata przyjemności z pobytu na wczasach i niemożność wykorzystania urlopu.
Zakres odpowiedzialności kontraktowej organizatora turystyki obejmuje także szkody poniesione przez uczestników imprezy w razie utraty lub uszkodzenia ich bagażu (jeśli bagaż został umieszczony w miejscu wskazanym lub powierzony osobom działającym w imieniu organizatora). Wówczas odpowiedzialność organizatora za utratę lub uszkodzenie bagażu jest oparta na zasadzie winy domniemanej.
Organizator turystyki ma obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa uczestnikom imprezy turystycznej. W razie śmierci, uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia uczestnika takiej imprezy może to oznaczać niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego, powodujące odpowiedzialność kontraktową organizatora turystyki, ale wskazane szkody osobowe mogą również być spowodowane czynem niedozwolonym przedsiębiorcy organizującego daną imprezę turystyczną, osób działających w jego imieniu czy osób, którym powierzył wykonanie zobowiązania. Prawo polskie w art. 443 k.c. dopuszcza taki zbieg podstaw odpowiedzialności i umożliwia dochodzenie roszczeń, ale wymaga wykazania winy organizatora turystyki.
B) Odpowiedzialność pośrednika turystycznego
Ze względu jedynie na pośredniczenia - na zlecenie klienta - w zawarciu umowy o świadczenie usług turystycznych pośrednik turystyczny w zasadzie nie ponosi odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania powstałego z tej umowy, gdyż taka odpowiedzialność ciąży na organizatorze turystyki. Odpowiedzialność pośrednika turystycznego jest ograniczona do należytego wykonania przyjętego zlecenia klienta. Oznacza to w zasadzie jego odpowiedzialność w razie niewykonania obowiązków informacyjnych.
W przypadku zawierania na zlecenie klienta umowy z organizatorem turystyki działającym w innym państwie, pośrednik powinien poinformować klienta jeszcze przed zawarciem umowy o znajdujących wtedy zastosowanie przepisach prawa obcego, które nie muszą umożliwiać klientowi dochodzenie roszczeń odszkodowawczych w stosunku do pośrednika turystycznego.
C) Odpowiedzialność agenta turystycznego
Agent turystyczny ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą w znacznie węższym zakresie niż organizator turystyki oraz podmioty świadczące poszczególne usługi turystyczne. Odpowiada on jedynie w stosunkach z przedsiębiorcami, na rzecz których działa, za niedołożenie należytej staranności w stałym pośredniczeniu przy zawieraniu z klientami umów o świadczenie usług turystycznych lub zawieraniu tych umów w imieniu organizatora turystyki lub innego usługodawcy. Przedsiębiorca działający jako agent turystyczny nie ponosi odpowiedzialności odszkodowawczej wobec klienta, jeśli wyraźnie go poinformuje, że działa w charakterze agenta oraz wskaże organizatora turystyki, którego reprezentuje. W przeciwnym wypadku ponosi on odpowiedzialność cywilną taką jak organizator turystyki.
D) Odpowiedzialność przewoźnika
Za śmierć lub uszkodzenie ciała pasażera przewoźnik ponosi odpowiedzialność deliktową opartą z reguły na zasadzie ryzyka. Regulują to przepisy kodeksu cywilnego, prawa lotniczego z 2002 r. i kodeksu morskiego z 2001 r. oraz konwencje międzynarodowe.
Dla odpowiedzialności kontraktowej przewoźnika z tytułu umowy przewozu osób podstawowe znaczenie ma - oprócz wymienionych już aktów normatywnych - prawo przewozowe z 1984 r. Normuje ono zakres roszczeń kontraktowych wynikających z tytułu:
przedwczesnego odjazdu środka transportowego;
opóźnionego przyjazdu lub odwołania;
utraty lub uszkodzenia bagażu podręcznego, przesyłek bagażowych oraz rzeczy przewożonych w pomieszczeniu przeznaczonym do spania w środku transportowym.
W odniesieniu do transportu lotniczego i morskiego wskazane wyżej ustawy odsyłają do wymienionych już wcześniej konwencji międzynarodowych.
E) Odpowiedzialność zakładu hotelarskiego
Największe znaczenie praktyczne mają przepisy kodeksowe dotyczące odpowiedzialności hotelu i podobnych zakładów za rzeczy pozostawione przez gości hotelowych. Ta odpowiedzialność ustawowa oparta jest na zasadzie ryzyka. Natomiast za szkody osobowe gości hotelowych zakład hotelarski może ponosić zarówno odpowiedzialność kontraktową, jak i deliktową (kodeks cywilny). Z kolei odpowiedzialność zakładu hotelarskiego za niewykonanie lub nienależyte wykonanie usługi hotelarskiej opiera się na ogólnych zasadach odpowiedzialności kontraktowej (kodeks cywilny).