OPIEKUN - WYCHOWAWCA

( tradycje - teraźniejszość, nowe wyzwania )

Nauczyciel w szkole pełni różnorodne funkcje. Należą do nich między innymi takie funkcje, jak: dydaktyczna, wychowawcza, opiekuńcza, twórcza ( innowacyjna ).

Wszystkie te funkcje mają ogromny wpływ na przebieg, usprawnienie i udoskonalenie procesu nauczania. Uważam, iż na szczególną uwagę zasługuje funkcja opiekuna - wychowawcy, gdyż jako jedyna wymaga od nauczyciela zrozumienia istoty potrzeb dziecka i znaczenia społecznej wartości opieki i wychowania. Funkcja ta przekształciła się na przełomie wieków nabierając coraz szerszego znaczenia.

Przekształcenia te zależały od takich czynników, jak: przemiany społeczne, przekształcenia w ogólnym rozwoju nauk pedagogicznych i nauk o wychowaniu, zmiany w myśleniu o dziecku, rozwój jego praw i sposób ich respektowania. Ponadto wraz ze zmieniającą się funkcją opiekuna wychowawcy zmieniało się znaczenie słów: „opieka” i „wychowanie”.

I tak w początkowej fazie rozwoju pedagogiki opiekuńczej „opiekę” utożsamiano z działalnością o charakterze kompensacyjno - interwencyjnym, podejmowaną w sytuacjach zagrożenia jednostki w celu przezwyciężania tych zagrożeń i przeciwdziałania ich skutkom.

Wg W. Okonia „opieka nad dzieckiem to ogół działań podejmowanych przez odpowiednie instytucje lub osoby w celu zaspokojenia codziennych potrzeb dzieci....”.

( W. Okoń, 1999r., s. 145).

Z. Dąbrowski definiuje opiekę, jako: „zaspokojenie potrzeb ponad podmiotowych ludzi, czyli takich, których oni sami nie są w stanie zaspokoić. Opieka jest ciągłym i bezinteresownym zaspokojeniem przez opiekuna ponadpodmiotowych potrzeb podopiecznego w stosunku opiekuńczym”.

( Z. Dąbrowski, 1997r., s. 76).

Współcześnie wydaje się koniecznym związanie opieki z wychowaniem i odwrotnie. W związku z tym, można stwierdzić, iż wychowanie polega na „zaspokojeniu określonych oczekiwań społeczeństwa wobec dziecka wyrażonych w przyjętym systemie wartości.

- 2 -

Opieka natomiast jest świadczona niezależnie od tego, jaki system wartości uznaje podopieczny”.

( Z. Dąbrowski, 1997r., s. 76).

W związku z tak rozumianymi pojęciami „opieki” i „wychowania” na przełomie wieków kształtowała się rola opiekuna - wychowawcy związana z ewolucją potrzeb w zakresie opieki i wychowania. Zmiany te można było podzielić na 4 okresy.

I okres ukazuje „narodziny” i rozwój klasztornego wychowawcy placówek „opieki całkowitej”. ( kończy się na początku XX w.).

II okres ( obejmuje lata 1918 - 1939) dotyczy działań państwa i Kościoła na rzecz doskonalenia systemu opieki nad dzieckiem i poszukiwania nowych koncepcji pracy opiekuna - wychowawcy w warunkach suwerenności narodowej.

III okres ( lata 1945 - 1989) charakteryzuje się rozwojem państwowych form opieki i wychowania zakładowego w PRL i wyeliminowaniem Kościoła katolickiego z tej działalności.

IV okres ( zapoczątkowany w 1989 r.) dotyczy przemian, jakie dokonują się w opiece nad dzieckiem w warunkach transformacji ustrojowej wraz z rozwojem preferencji na rzecz rodzinnych form opieki całkowitej i zmian we współczesnej filozofii edukacyjnej i wychowawczej.

Warto wspomnieć, iż pierwsze formy instytucjonalnej opieki nad dziećmi podjęli „bracia klasztorni” w XII w. Ze względu na dobre zaplecze materialne, jakim dysponowały zakony, stali się oni najlepiej przygotowani do pełnienia funkcji wychowawców - opiekunów. Organizują systemy wychowania, w których odmienną funkcję pełni wychowawca i wychowanek. Wychowywali dzieci wg reguł i zwyczajów zakonnych. Celem ich działalności było „wychowanie człowieka głęboko wierzącego i czynnie uczestniczącego w różnego rodzaju praktykach religijnych”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 256).

W tradycyjnym znaczeniu opiekun - wychowawca przyuczał (w zależności od typu szkoły - męskiej lub żeńskiej) do pełnionych przez wychowanków w przyszłości ról społecznych.

- 3 -

W II połowie XIX w. opieka nabrała charakteru „ratowniczego” ze względu na coraz większy brak środków materialnych. Dlatego też działalność wychowawcza zakonników podporządkowana została celom praktycznym, wynikającym z utrzymania klasztoru. Wychowawca zakonny był w jednej osobie misjonarzem, kapelanem, kwestorem i kaznodzieją uzależniając swoje funkcjonowanie od konkretnej sytuacji.

Zubożenie społeczeństwa, bieda i pojawienie się sieroctwa spowodowały podjęcie przez zakonników działalności w zakresie wychowania i nauczania dzieci

opuszczonych. W 1859r. pojawiła się próba odejścia od tradycyjnego wychowania „skoszarowanego”. Podwaliny systemu wychowania zwanego „zapobiegawczym” stworzyli Salezjanie, na których czele stajnął Jan Bosco. Wg Salezjan „głównym zadaniem wychowawcy - opiekuna było zapobieganie złu, zrezygnowanie z wychowania opartego na represjach i zewnętrznej tresurze. Wychowawca pragnął pozyskać sympatię i zaufanie podopiecznych. Miał on być członkiem grupy i jej przewodnikiem. Jego prestiż miał wynikać z działania uznanego przez wychowanków za pozytywne oraz z dobrego przykładu a nie z pełnionej funkcji”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 259).

Ponadto wg Salezjan wychowawca brał czynny udział w życiu i zabawach dzieci, jako ich przyjaciel i przewodnik, a w ciągu całej doby czuwał nad ich bezpieczeństwem. Organizował wychowankom czas wolny, inicjował zabawy, w których sam uczestniczył.

Starał się realizując zasadę postulatu „wychowanie przez pracę” stwarzać podopiecznym możliwość awansu zawodowego unikając nudy proponował im korzystanie z różnych form rozrywki: sportu, teatru, śpiewu, wycieczek itp.

Nowy typ wychowawcy zakonnego stworzył ks. Bronisław Markiewicz, należący do nielicznej grupy wychowawców mających przygotowanie zawodowe do pracy z dziećmi. W wychowywaniu młodzieży łączył ideały świeckie z religijnymi. Dążył do zapewnienia wychowankom rozwoju cech psychicznych i cech charakteru niezbędnych w życiu dorosłym.

- 4 -

Wg niego wychowawca uczył dzieci dyscypliny, wytrwałości, skupienia, odpowiedzialności i umiejętności współżycia w gromadzie, zapewniał rekreację i działalność twórczą, był rodzicem dla uczniów, kompensując im braki naturalnej rodziny, aż do momentu usamodzielnienia zawodowego i życiowego. Mało tego uważał, że „wychowawca nie powinien karać za błędy oraz ułomności psychiczne i fizyczne, takie jak: brak pamięci, powolność ruchów, itp. Nie powinien też nagradzać dobrego zachowania, wypełniania swoich obowiązków lub przymiotów natury”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 263 )

W okresie II Rzeczypospolitej nastąpił przełom w opiece nad dzieckiem. Pojawienie się dzieci sierot „dzieci ulicy” pozbawionych opieki rodziny naturalnej spowodował, iż głównym zadaniem wychowawcy - opiekuna stała się kompensacja podstawowych potrzeb dziecka, uznanie prawa do radości, osobistej własności oraz indywidualnego traktowania.

Przedstawicielem takiego sposobu rozumienia roli wychowawcy opiekuna był w historii pedagogiki Józef Babicki. Wg niego „opiekun - wychowawca” poznaje dziecko poprzez obserwację i rozmowy. „Indywidualizacja” staje się niezbędną umiejętnością wychowawcy. Dobrego wychowawcę cechuje „postawa opiekuńczości”, czyli „stała, jednolita linia postępowania opiekuńczego względem dziecka wynikająca z zamiłowania do opiekowania się nim, zamiłowania stale podtrzymywanego w napięciu przez ukochanie dziecka, a jednolitość warunkowała ustalona zasada wypośrodkowania ze znajomości i zrozumienia dziecka”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 269 ).

Wychowawca był „rzecznikiem dziecka, uznawał jego niedoświadczenie, prawo do swobodnego poznawania świata, pracy nad sobą oraz do sprawiedliwego traktowania”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 269).

W koncepcji J. Babickiego wychowawca to już nie tylko towarzysz dzieci, ale także uważny obserwator ich rozwoju oraz rzecznik ich praw i interesów.

- 5 -

Najpełniej i najbardziej wszechstronnie „sylwetkę” opiekuna - wychowawcy opisywał Jan Korczak, dla którego „dzieci były odrębną kategorią społeczną i przeciwstawiał się temu, aby były dodatkiem do życia dorosłych oraz przedmiotem ich beztroskiej manipulacji”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 271).

Wg niego wychowawca był „badaczem, posiadał czujną myśl i niezaćmione uczucie”. Taki nauczyciel rozumiał potrzeby dzieci w każdym wieku, wnikał w ich wewnętrzny świat, poznawał ich marzenia i tajemnice. „Sposobem zdobywania wiedzy o dziecku jest dialog z nim i pytania stawiane

samemu sobie. Ciągłe upewnianie się, systematyczne gromadzenie notatek,

zwracanie uwagi na wszystkie, nawet najbardziej nikłe i pozorne bez znaczenia szczegóły”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 272).

J. Korczak uważał, że każdy wychowawca „powinien być sobą i szukać własnej drogi życiowej”. Wychowawca ma poznać samego siebie, zdawać sobie sprawę ze swych zdolności i obowiązków. Bał się, iż nie wykonanie tego zadania mogło doprowadzić do utrwalenia negatywnych wzorców w pracy z dziećmi i wyodrębnienia negatywnych postaw wychowawczych, takich jak:

• „wychowawca - brutal”, który lekceważy i brutalnie zachowuje się wobec dzieci, niedostrzega i pomija ich potrzeby.

• „wychowawca - liberał” zbyt pobłaża, „kokietuje” wręcz dzieci, aby szybko wkraść się w ich zaufanie.

• „wychowawca - dozorca” - któremu towarzyszy system zakazów i nakazów.

• „wychowawca - tyran” - nadużywający kar fizycznych wobec dzieci.

• „wychowawca - idealista” - oczekujący od dzieci idealnego postępowania.

• „wychowawca - rutyniarz”.

• „wychowawca - bez samokontroli i samooceny” nie posiadający krytycznego podejścia do własnego zachowania”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 273 ).

- 6 -

Wg Korczaka „idealny opiekun i wychowawca odznacza się autentyczną pracowitością, zaangażowaniem w problemy opieki i wychowania, jest uważnym obserwatorem poczynań dziecka, starającym się poznać je sam, jak i mechanizmy jego funkcjonowania. Wychowawca nieustannie dogląda dziecka, pobudza i wspiera, zabezpiecza ciągły jego rozwój. Dobry wychowawca ponosi odpowiedzialność za wychowanków i efekty własnej pracy z nimi”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 274 ).

Wychowawca „inspiruje i pobudza wychowanków do działania, dostrzegając ich możliwości i ich wkład w wykonywaną pracę; stwarza warunki do prawidłowego rozwoju, w zależności od indywidualnych potrzeb dziecka, uczy jak żyć, tworząc pogodną, radosną atmosferę wychowawczą; dostrzega potrzeby i możliwości dziecka; po prostu kocha, rozumie i z dzieckiem przeżywa wspólnie z nim jego troski i kłopoty”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 274 ).

Taki wychowawca „przyjmując właściwą postawę wobec dzieci ma szansę poprowadzić swych wychowanków do człowieczeństwa, nadać ich egzystencji ludzkiej wartości. Sam musi być przy tym jednostką o bogatej osobowości, godny miana człowieka, refleksyjny, sprawiedliwy, nastawiony na innych”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 279 ).

Po II wojnie światowej napływa coraz więcej dzieci z hitlerowskiej Rzeszy i Związku Radzieckiego. Zapewnienie „opieki całkowitej” tak dużej ilości sierot staje się bardzo trudnym zadaniem dla wychowawców - opiekunów. Czynią oni „wiele starań mających na celu zbliżenie warunków życia wewnętrznego placówki do „dużej rodziny”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 319 ).

Ich działania dotyczą głównie „złagodzenia tragicznych konsekwencji i przeżyć wojennych, następstw sieroctwa i osamotnienia, choroby oraz wyczerpania fizycznego i psychicznego”

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 319 ).

- 7 -

Podstawowym zadaniem opiekunów - wychowawców było zaspokojenie potrzeb zdrowotnych wychowanków polegających na doprowadzeniu chorych dzieci do przychodni lekarskich, sygnalizowaniu niepokojących objawów chorobowych, realizowaniu zaleceń farmakologicznych. Ponadto starają się zaspokoić potrzeby materialne dzieci, takie jak: wyżywienie, mieszkanie i odzież.

W latach 50 - tych podstawy wychowawcze wzorowano się na wychowaniu kolektywnym. Wg A. Makarenki „wychowawca pozostając w stałym kontakcie

ze swoimi podopiecznymi, powoduje ciągłe zmiany, nie tylko natury wychowawczej, ale przede wszystkim psychicznej, zmierzające do podporządkowania sobie myśli, dążeń, a nawet woli wychowanków”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 279 ).

Głównym zadaniem wychowawcy było stworzenie „poczucia spoistości i więzi w zespole cechującej wszystkich jej członków, utożsamienie własnych celów z dążeniami grupy, równy podział zadań i obowiązków oraz podział funkcji i ról oparty na samorządności”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 280 ).

Od 1951 roku działania opiekunów - wychowawców realizowano w oparciu o rozmaite rozkłady dnia. Głównym celem działalności opiekuńczo - wychowawczej staje się kształtowanie ideowej postawy wychowanków „w oparciu o masowe formy oddziaływania. Wychowawcy stają się realizatorami wychowania socjalistycznego i walczą o wychowanie „nowego socjalistycznego człowieka”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 322 ).

Nauczyciel wychowawca stał się mistrzem a w związku z tym posiadał umiejętność do prowadzenia rozmowy, operował mimiką, gestykulował, odpowiednio poruszał się, operował gniewem, radością, humorem, pochwałą, milczeniem. Elementem mistrzostwa było też opanowanie przez niego „logiki pedagogicznej”, czyli umiejętności operowania właściwymi metodami i stosowanie odpowiednich do sytuacji środków.

- 8 -

W latach 60 - tych pojawiło się nowe spojrzenie na rolę opiekuna - wychowawcy. Istotną przesłanką był powrót do nurtu poszukiwań idealnego nauczyciela, zapoczątkowany przez J. W. Dawida, czy rozwój badań nad sieroctwem dzieci podjęty przez A. Szymborską. W związku z tym konieczną umiejętnością jaką posiadał nauczyciel - wychowawca była umiejętność organizowania wychowankom atrakcyjnych zajęć, nawiązywanie kontaktów z wychowankami, poznawanie wychowanków, zaspokojenie ich potrzeb, organizowanie radości i uczestniczenie w ich przeżyciach. W związku z tym wychowawca - opiekun musiał posiadać przygotowanie zawodowe i wiedzę tzw.„umiejętności opiekuńczo - wychowawcze. Odradza się typ wychowawcy, który powinien być życzliwym opiekunem i przyjacielem, któremu można zaufać. W życiu codziennym uważny, opanowany, konsekwentny, surowość z czułością, troską i szacunkiem dla wychowanków. Wychowawcę domu dziecka winna cechować miłość do wychowanków, która przejawiła się tym, że wychowawca stale musi pamiętać, że jest odpowiedzialny za wychowanków i za ich dalsze losy”.

( R. Stankiewicz 2002r., s. 283 ).

Ponadto wychowawca musiał posiadać umiejętności instrumentalne, które ułatwiały mu organizację zajęć. W latach 70 - tych obserwuje się brak modelu „wzorowego opiekuna - wychowawcy”. Dlatego swoje propozycje takiego modelu przedstawili między innymi J. Maciaszkowa i F. Moskal. Wg F. Moskala „Wzorowy opiekun - wychowawca” to nauczyciel przyszłości posiadający wiedzę, umiejętności, jak i dyspozycje osobowościowe. Wiedza wychowawców ma stanowić o ich prestiżu zawodowym. Ma być funkcjonalna warunkująca skuteczną organizację procesu opiekuńczo - wychowawczego i uwzględniająca prawa dziecka. „Nauczyciel - wychowawca wyróżnia się zarówno umiejętnościami instrumentalnymi służącym wartościowej i atrakcyjnej organizacji pracy z grupą i poszczególnymi wychowankami, jak i umiejętnościami korzystania z dorobku i osiągnięć innych ludzi dla konfrontacji z własnymi doświadczeniami w celu korygowania i doskonalenia własnego warsztatu pracy”.

( R. Stankiewicz, 2002, s. 284 ).

- 9 -

J. Maciaszkowa pisze „wychowawcę winny charakteryzować dyspozycje osobowościowe umożliwiające prawidłowe, życzliwe interakcje między wychowawcą a wychowankiem oraz między wychowawcą a rodzicami wychowanków.

Wychowawca winien więc posiadać pogodne usposobienie, cierpliwość, takt, życzliwość, być zrównoważonym, o dużej odporności psychicznej i nerwowej. Ponadto powinna go cechować silna identyfikacja z zawodem”.

( R. Stankiewicz, 2002r. S. 284 ).

W propozycji modelu opiekuna - wychowawcy wg F. Moskala pojawił się dodatkowo postulat miłości do dziecka. Ponieważ po 1989 r. funkcję oświaty i wychowania uległy znacznym przeobrażeniom, wyeksponowane zostały wartości o charakterze nieprzemijającym, jak: prawda, dobro, piękno.

Dlatego też w myśl nowej doktryny edukacyjnej hołdującej przemiany w obszarze stosunków nauczyciel - wychowanek współczesnego wychowawcę - opiekuna cechuje: przedmiotowość, rozumiana jako współdziałanie i partnerstwo, zdolność do dialogu i zachowań empatycznych oraz otwartość na drugiego człowieka. Działalność opiekuna - wychowawcy w ostatnim dziesięcioleciu ukierunkowana zostaje przede wszystkim na pomoc i pracę z rodziną. Niejednokrotnie jego praca wychowawcza utożsamiana jest z działalnością profilaktyczną i interwencyjną.

Zmiana wizerunku nauczyciela - wychowawcy w „nowej rzeczywistości” obejmuje wszystkie sfery jego funkcjonowania zarówno w wymiarze osobowościowym, jak i w przyjmowanych postawach i zajmowanej przez niego pozycji społecznej. Nowoczesny wychowawca - opiekun to „otwarta osobowość” ujawniająca się w podatności na innowacje, posiadający wysoki poziom potrzeby osiągnięć, empatii, aspiracji życiowych, dążenie do zdobywania wiedzy naukowej, orientacja na teraźniejszość i przyszłość. Towarzyszy mu potrzeba „osiągania” tłumaczona jako dążenie do stałego podnoszenia swoich kwalifikacji i zdobywania coraz większej wiedzy, zdolności empatyczne ułatwiające dostrzeganie i rozumienie potrzeb wychowanków oraz nonkonfornizm, odrzucający stereotypy określonych

- 10 -

zachowań nauczycieli w konkretnych sytuacjach.... Wg Szczepańskiego nowoczesna osobowość nauczyciela - wychowawcy „jest otwarta na nowe doświadczenia, gotowa do świadomej akceptacji zmiany, posiadająca wysokie aspiracje edukacyjne oraz zawodowe, uniwersalizm i optymizm w postępowaniu, szacunek dla cudzej godności”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 290 ).

W społeczeństwie demokratycznym znacznej wartości nabierają takie cechy, jak: wolność, autonomia, niezależność w myśleniu i działaniu oraz potrzeba „bycia sobą” i ustawicznego wyrażania własnej osobowości.

Ponadto do pożądanych dyspozycji osobowościowych wychowawcy umożliwiających prawidłowe i życzliwe interakcje z dziećmi i ich rodzicami zalicza się: takt, życzliwość, wyrozumiałość, zrównoważenie psychiczne, zdolności empatyczne i chęć niesienia pomocy innym. Szczególnie mocno akcentuje się pogodne usposobienie i życzliwy uśmiech.

Każdy pedagog powinien postrzegać dziecko podmiotowo, szanować godność osobistą i niezależność podopiecznych, pomagać im w odkrywaniu i zrozumieniu świata i ludzi. Wg J. Jundziłł wychowawca ma posiadać cechy charakteru wymagane od wychowanków takie, jak: uczciwość, obowiązkowość, kulturę, karność, zamiłowanie do pracy z dziećmi oraz wiedzę. Ponadto powinien być wyposażony w umiejętności spojrzenia w głąb istoty dziecka, optymizm, autorytet, zdolność doskonalenia się. Niezwykle istotnym elementem modelu pedagoga - wychowawcy czasów współczesnych okazują się jego umiejętności w pracy z dziećmi i w pracy nad sobą. J. Brągiel do najważniejszych z nich zalicza „umiejętności instrumentalne służące atrakcyjnej i realizującej wartościowe cele - organizacji pracy z grupą i pojedynczym dzieckiem, umiejętności diagnozowania i zaspokajania jego rozwoju poprzez stymulowanie i pobudzanie do aktywności oraz społecznego działania; umiejętności praktyczne potrzebne do organizowania czasu wolnego dziecka w placówce oraz rozwijania jego zainteresowań i uzdolnień; a także umiejętności korzystania z dorobku i osiągnięć naukowych oraz cennych wskazówek metodycznych”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 292 ).

- 11 -

M. Łobocki uważa, że „wychowawca, który dąży do poznania powierzonych mu dzieci, lepiej je rozumie, może indywidualizować oddziaływania wychowawcze, nawiązywać głębsze więzi emocjonalne i bardziej efektywnie pracować z dzieckiem”.

( R. Stankiewicz, 2002r.,s. 292 ).

Zdaniem J. Maciaszkowej za obowiązek wychowawcy względem dzieci uznaje się: „przywrócenie im możliwości prawidłowego i harmonijnego rozwoju, radości życia, zaufania do ludzi, tworzenie warunków do

zaspokajania podstawowych potrzeb fizycznych, psychicznych i emocjonalnych, zgodnie z wymogami współżycia społecznego, rozbudzanie zainteresowań, nauczenie aktywnego uczestnictwa w kulturze, zapewnienie udanego startu życiowego i wyboru zawodu zgodnie z możliwościami i upodobaniami dzieci”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 293 ).

W odniesieniu do środowiska rodzinnego nie wywiązującego się ze swych zadań „wychowawca powinien inicjować reedukację, wspierać rodzinę, pomagać jej w miarę możliwości w prawidłowej organizacji życia, w poszerzaniu wiedzy o procesach wychowawczych i metodach wychowania, wpływać na postawy emocjonalne rodziców, uczyć szacunku dla dziecka i samego siebie, prowadzić poradnictwo indywidualne, uczyć współdziałania z różnymi instytucjami wychowawczymi, prowadzić szeroko rozumiane rozpoznanie potrzeb opiekuńczych w najbliższym środowisku”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 293 ).

Niewątpliwie nowym wyzwaniem dla dzisiejszych opiekunów „jest pełnienie przez nich ról „terapeuty”, zapobiegającego i eliminującego szeroko pojęte skutki współczesnych zagrożeń cywilizacyjnych”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 294 ).

Charakterystyczne dla kreowania modelu opiekuna - wychowawcy nowych czasów „jest sięganie do wartości uniwersalnych, które w decydujący sposób warunkują relacje z drugim człowiekiem są nimi: szacunek, wzajemne zaufanie, prawda, dobro, sprawiedliwość i miłość.

- 12 -

Szczególne znaczenie ma uznanie zasady partnerstwa, poszanowania godności słabszego i zależnego od dorosłych dziecka, respektowanie jego praw do odmienności przeżyć, samodzielnie zdobywanego doświadczenia, wiedzy, przekonań i poglądów, wyboru własnej hierarchii wartości, norm i wzorów zachowań”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 294 ).

B. Solarek pisze: „Nauczyciel wychowawca wie, jak postępować z dziećmi, przeżywać wspólnie radość i smutki, wie jak godzić, jak dyskutować, wybaczać i budzić nadzieję. Wielkim wyzwaniem, darem, który nauczyciel

wychowawca musi ofiarować swoim uczniom jest czas dla nich, rozmowa, zainteresowanie ich osobą, dyskretne towarzyszenie im w rozpoznawaniu miejsca w świecie, pomoc w interpretacji zjawisk zachodzących w bliższym i dalszym otoczeniu”.

( B. Solarek, 2000r., s. 14 ).

K. Bednik pisze: „Wychowawca musi być neutralnym słuchaczem, aktywnym partnerem, szukającym prawidłowego kontaktu i otwartej komunikacji, troszczyć się o wolność jednostki, ułatwić kierowanie jej indywidualności i wykorzystanie własnego potencjału rozwojowego”.

( K. Bednik, 2000r., s. 45 ).

Reasumując stwierdzam, iż pierwszymi opiekunami i wychowawcami dzieci w XII wiecznej Polsce stają się bracia zakonni. To oni zajmują centralne miejsce w życiu wychowanków i mają decydujący wpływ na ich losy i wychowanie. Wraz z przemianami społecznymi rola wychowawców zakonnych zmienia się. Ewolucja ta oznacza wchodzenie w nowe role: opiekuna i towarzysza życia oraz partnera dziecka.

W okresie II Rzeczypospolitej w pojmowaniu roli opiekuna - wychowawcy przechodzi się od stanowisk normatywnych odwołujących się wyłącznie do cech osobowości idealnego wychowawcy i do szeroko ujmowanej społecznej misji wychowawcy, z uwzględnieniem potrzeb samego wychowanka i jego najbliższego środowiska”.

( R. Stankiewicz, 2002r. , s. 296 ).

- 13 -

Wychowawca - opiekun J. Cz. Babickiego i J. Korczaka to „autentyczny rzecznik praw i interesów dziecka”. W latach międzywojennych główną rolą wychowawcy - opiekuna staje się troska , rozwój i wychowanie podopiecznych oraz tworzenie im życzliwej i przyjaznej atmosfery w warunkach wychowania zakładowego. Z kolei rok 1989 okazuje się punktem zwrotnym w kształtowaniu wizerunku opiekuna - wychowawcy. „Rodzi się model opiekuna „nowego stulecia”. W społeczeństwie pluralistycznym w charakterystyce wychowawcy - opiekuna pojawiają się takie cechy jak: umiejętność sprawowania opieki i zaspokajania potrzeb opiekuńczych

wychowanków, poznanie dzieci ich stanów fizycznych, psychicznych, potrzeb i umiejętności, organizowanie dzieciom życia w warunkach wychowania zakładowego, tworzenie klimatu współdziałania i atmosfery zbliżonej do życia rodzinnego”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 298 ).

Najważniejszą i nieprzemijającą „cechą postawy pedagogicznej współczesnego wychowawcy okazuje się umiejętność nawiązywania kontaktów z dziećmi i młodzieżą, zrozumienie, poszanowanie godności i indywidualności podopiecznych oraz zamiłowanie do pracy pedagogicznej”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 298 ).

„Ideał współczesnego opiekuna - wychowawcy zawiera się umiłowaniu wolności, poczuciu odpowiedzialności i szacunku dla innych oraz otwartości na świat i drugiego człowieka”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 298 ).

Na podstawie powyższych rozważań wnioskuję, iż bez wątpienia rola nauczyciela - wychowawcy i opiekuna zmieniała się wraz z zachodzącymi przemianami społecznymi, panującą ideologią i światopoglądem. Od tego jak on sam się spostrzegał w tych zmieniających się warunkach zależały jego relacje z drugim człowiekiem ( podopiecznymi ). W związku z tym w przyszłości niezwykle istotne znaczenie będzie miało „przewartościowanie sposobu myślenia wychowawców o swoich wychowankach”.

( R. Stankiewicz, 2002r., s. 299 ).

- 14 -

Niewątpliwie jednak najważniejszą wartością w działalności pedagogicznej każdego wychowawcy będzie dobro dziecka, jego samopoczucie, prawidłowy rozwój oraz stawanie się pełnowartościowym człowiekiem, a humanistyczna postawa wyrażająca się w miłości do ludzi stanie się największym atrybutem „wychowawcy nowych czasów”.

- 15 -

L I T E R A T U R A

Z. Dąbrowski ( 1997r. ). „Pedagogika opiekuńcza w zarysie”. T. 1. WSP.

Olsztyn.

W. Okoń ( 1992r ). „Słownik pedagogiczny”. Wyd. 5 PWN. Warszawa.

B. Solarek ( 2000r.). „Wychowujemy razem”. Dyrektor szkoły. Nr 4.

Wyd. Mini cipium S.A. Warszawa

R. Stankiewicz ( 2002r.).”Nauczyciel - opiekun - wychowawca”( tradycje,

teraźniejszość, nowe wyzwania). Poznań. Zielona

Góra.

Wychowanie

Wychowanie - to całokształt zabiegów mających na celu ukształtowanie człowieka pod względem fizycznym, moralnym i umysłowym w celu przygotowania go do życia w społeczeństwie. Wychowanie to proces kształtowania się człowieka w znaczeniu doskonalenia go we wszystkich dziedzinach jego życia i działalności. Rola wychowawcy w tym procesie jest niezbędna, ale jest ona wyłącznie pomocnicza.

Wychowawca - to człowiek specjalnie powołany do realizowania celów wychowawczych, odgrywa ogromną rolę w procesie wychowania. Tworzy warunki do rozwoju dla dziecka.

Proces wychowania dąży do tego, by dziecko poznało samego siebie, swoje słabe i silne strony, swój własny charakter. Wszystko to wspomaga osiąganie dojrzałości. Dzięki uzyskiwanej wiedzy wychowanek może głębiej wniknąć we własny charakter i motywy swego postępowania, zobaczyć co jest dobre w jego osobowości, a co należy zmienić.

Wychowanie człowieka powinno się rozumieć jako przygotowanie i wprowadzenie go do samowychowania. Wychowanie do samowychowania polega na współpracy, która jest bardzo ważna, zarówno dla wychowanka jak i dla wychowawcy. Wychowankowie otrzymują pomoc, wsparcie, zaś wychowawcy satysfakcję skuteczności i owocności działania. Bez współpracy wychowanie zamienia się w tresurę, w wyrabianie przy pomocy lęku, kar, odruchowych nawyków i nie zawsze dobrych przyzwyczajeń.

Możemy wyróżnić 5 zasad wychowania.

Zasady wychowania:

1. zasada ustanowień obiektywnych

2. zasada aktywności wychowanka

3. zasada indywidualizacji

4. organizowanie zespołów i środowiska wychowawczego (tworzenie środowiska wychowawczego (nauczyciel, rodzina, uczeń, organizacje)).

5. postawa wychowanka

STRUKTURA PROCESU WYCHOWANIA

Istnieją trzy podejścia do zdefiniowania proces wychowania, mianowicie:

1. podejście subiektywistyczne - które jest reprezentowane przez Sośnickiego, mówi, że proces wychowania to zmiany psychiczne i fizyczne, które zachodzą w osobowości wychowanka. Te zmiany świadczą o skuteczności wychowania.

2. podejście obiektywistyczne - przyjmują go socjologowie, a reprezentantem jest: Wroczyński mówi ono, że proces wychowania to ciąg działań wychowawców wobec wychowanków, które są ukierunkowane i zaplanowane a są to zmiany porządne w zachowaniach.

3. trzecie podejście to podejście Romana Miler, który krytykuje oba poprzednie podejścia twierdząc że są jednostronne. Wprowadza własne, które rozpatruje na dwóch płaszczyznach:
   I polityków
   II nauczycieli

Twierdził, iż politycy wpływają na nauczycieli, oświatę i odwrotnie (uchwalanie ustaw oświatowych, budżet, standardy wykształcenia nauczycieli, określają pewne warunki, które są brane pod uwagę przy selekcji nauczycieli).

Proces wychowania składa się z 5 elementów:

1. ideał wychowania

2. cele wychowania

3. formy wychowania

4. metody wychowania

5. środki wychowania

IDEAŁ WYCHOWANIA

Ideał wychowania - postulowany kształt dojrzałej osobowości tzn. osobowości, która zawiera cechy wartościowe z punktu widzenia potrzeb społeczeństwa, tradycji kulturowych lub wymagań ideologii.
Ideał wychowania powstaje na podstawie filozofii lub badań. Z ideału wychowania wyprowadzamy cele wychowania.

Ideał wychowania można analizować w dwóch aspektach:

• formalny - opis ideału i opis jego struktury, tym aspektem zajmuje się teologia (nauka o celach) bada zasady współzależności pomiędzy celami a ideałami. Podstawowa zasad to zasada spójności, między ideałami a celami wychowania musi istnieć spójność.

• treściowy - aksjologia wychowania zajmuje się analizą merytoryczną ideału, inaczej analizę treściową (jakie wartości ma przyjąć wychowanek i jakie jego stany osobowości są bardziej wartościowe).

CELE WYCHOWANIA

Cel wychowania to przede wszystkim przygotowanie do życia w społeczeństwie, do uczestnictwa kulturalnego i rozwoju własnej osobowości.

FORMY WYCHOWANIA

Formy wychowania - to proces wychowania, który zachodzi w sytuacjach społecznych. Te sytuacje mogą być przypadkowe lub celowo zorganizowane. Organizacja działań po to, aby wychowankowie przejawiali aktywność, która prowadziłaby do ukształtowania jakichś dyspozycji określana jest jako forma.
Klasyfikacja form:

1. ze względu na przedmiot aktywności, czyli dziedziny życia społecznego wyróżniamy formy:
   · przez działalność wytwórczą (pracę) np. podczas lekcji praca - technika

· przez zabawę

· przez sztukę

· przez naukę

2. ze względu na relacje, jakie zachodzą między wychowankiem a innymi osobami

· indywidualną - współdziałanie

· zbiorową - rywalizacja

· zespołową - zwalczanie

METODY WYCHOWANIA:

Metody wychowania - celowy sposób postępowania opiekuna, wychowawcy z wychowankiem, który znajduje się pod jego opieką.

Metody wychowania - sprawdzony układ zabiegów polegających na inspirowaniu i inicjowaniu działań pomiędzy podmiotami wychowania oparty o społecznie akceptowane normy etyczno - moralne.
Klasyfikacja metod: (wyróżniamy 4 grupy metod)

I. metody wpływu osobistego (wykorzystują one autorytet wychowawcy):
- wysuwanie sugestii - wywoływanie odpowiednich relacji i zachowań wychowanka przez sugerowanie wychowawcy, czego od wychowanka oczekuje - może mieć charakter zachęcania, przestrzegania lub oceniania - WARUNEK wychowawca musi mieć duży autorytet
- technika perswazji - podsuwanie wychowankom określonych rozwiązań przez posłużenie się odpowiednimi argumentami. W technice perswazji podstawową sprawą jest .................................. dotychczasowego stereotypu przekonaniowego wychowanka lub wywołanie „pozytywnej dezintegracji” w dziedzinie jakiś przekonań. Skuteczność perswazji zależy od zaufania do wychowawcy, od argumentów perswazyjnych.
- działanie przykładem osobistym - ta metoda musi dostarczać dziecku wzorów zachowań przydatnych dla realizacji jego motywów, a nie motywów wychowawcy
- wyrażanie aprobaty i dezaprobaty - aprobata lub dezaprobata powinna być powinna być wyrażona w zasadzie bezpośrednio po przejawieniu przez dziecko danego zachowania z umiarem i zachowaniem szacunku dla jego godności

- wdrażanie do samowychowania

II. metody wpływu sytuacyjnego (przy tych metodach chodzi o wykorzystanie władza wychowawcy):
- nagradzanie wychowanka - aprobata, wyróżnienie, przydzielenie wychowankowi określonej funkcji lub roli. Nagradzanie służy do skłonienia wychowanka do określonej aktywności. Nagradzanie musi nastąpić bezpośrednio po zachowaniu w dniu i musi być wyjaśnione dlaczego wzbudziło uznanie wychowawcy.

- karanie wychowanka - zwalcza zachowania niepożądane wychowanka i zapobiega ich występowaniu w przyszłości. Pozawala wychowankowi ustalić co dobre a co złe. Karą może być dezaprobata, ostrzeżenie, nagana, pozbawienie swobody, przywilejów, funkcji, posiadanych godności. Przed otrzymaniem kary wychowanek powinien nieć wyjaśnienie na temat szkodliwości własnego czynu oraz swojej winy, że postąpił niewłaściwie i zasługuje na karę. Kara musi dawać dziecku możliwość rekompensaty wyrządzonego zła, przy czym poniesiona kara wymazuje winę, do której nie wolno już wracać.

• instruowanie - metodę tę często łączy się z metodą perswazji, jaj skuteczność zależy, bowiem od osobistego wpływu wychowawcy.

• organizowanie doświadczeń - wychowanek musi przez własne doświadczenia odkrywać nieopłacalność postępowań wbrew normom moralnym.

• wywoływanie antycypacji następstw zachowań społeczno moralnych - polega ona na przedstawianiu wychowankowi takich konsekwencji jedno ewentualnych czynów, które już mają dlań wartość nagrody lub kary

• - przydzielenie funkcji i ról społecznych

- ćwiczenie - polega na celowym powtarzaniu przez wychowanka określonych czynności w z góry ustalonego porządku. Chodzi o wyrobienie odpowiednich postaw i przekonań.
III. metody organizowania środowiska społecznego (zespół, grupa)

ŚRODKI WYCHOWANIA:

Środki wychowania - są treścią metod. W przypadku perswazji środkiem będzie słowo, w karaniu i nagradzaniu odpowiednio kara i nagroda itp.

Diagnostyka w wychowaniu resocjalizującym

Diagnostyka resocjalizacyjna - jest dyscypliną naukową zajmującą się stawianiem trafnych i rzetelnych diagnoz na użytek wychowania resocjalizującego osób wadliwie przystosowanych społecznie.

Diagnoza - to rozpoznanie stanu nieprzystosowania społecznego jednostki, jego opis, wyjaśnienie przyczynowe lub teologiczne oraz ocena z punktu widzenia istniejących standardów pedagogicznych i społecznych, celem zaprojektowania oddziaływania zapobiegawczego (profilaktycznego) lub korekcyjnego (resocjalizującego).

Przedmiotem diagnozy resocjalizacyjnej są wszelkie negatywne lub nieadekwatne reakcje jednostek na wymogi i nakazy wynikające z przypisanych im ról społecznych. Są to zachowania odbiegające od norm w sensie statystycznym (tj. takie, których częstość występowania nie odpowiada częstości oczekiwanej), a przy tym charakteryzujące się szkodliwością indywidualną lub społeczną. Innymi słowy, zachowania te powodują negatywne konsekwencje osobiste (np. samouszkodzenie), jak i negatywne konsekwencje społeczne, wyrażające się w zagrożeniu bezpieczeństwa innych ludzi lub we wzroście dezorganizacji społecznej (agresja antyspołeczna).

W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, iż przedmiotem diagnozy dla potrzeb wychowania resocjalizacyjnego jest nieprzystosowanie społeczne. Diagnoza nieprzystosowania społecznego obejmuje:

• symptomy i jego empiryczne wskaźniki

• psychospołeczne mechanizmy regulacyjne stanów nieprzystosowania

• proste i złożone czynniki (biopsychiczne i socjokulturowe) determinujące te stany.

W pedagogice resocjalizacyjnej diagnozie przypisuje się nie tylko funkcje opisowo - wyjaśniające, ale także funkcje oceniające (ewaluacyjne).

W zależności od założeń metodologicznych oraz teorii nieprzystosowania społecznego (wykolejenia społecznego) oraz teorii resocjalizacji (celowej modyfikacji zachowań zgodnie z przyjętym ideałem pedagogicznym) - wyróżnia się rozmaite modele diagnozowania, wyznaczające dokładnie przedmiot i zakres podejmowanych badań oraz ich kolejne etapy. Tak, więc można wyróżnić trzy modele diagnozy resocjalizacyjnej:

1. model diagnozy behawioralnej - w modelu tym przedmiotem rozpoznania diagnostycznego są zachowania odchylające się od normy w sensie statystycznym, tj. nie mieszczące się w granicach jednego odchylenia standardowego.

W modelu behawioralnym diagnozy resocjalizacyjnej jej przedmiotem są zachowania odchylające się od normy nie tylko ze względu na swą częstotliwość czy nasilenie, ale także ze względu na ich sprzeczność z obowiązującymi w danym systemie społecznym standardami społeczno - kulturowymi.

Zakres diagnozy: jest ściśle ograniczony do badania związków po między uprzednimi obserwowanymi przez diagnostę bodźcami działającymi na jednostkę, a jej antyspołecznymi reakcjami.

CEL: odkrywanie czynników wywierających wpływ na zmianę zachowania jednostki.

Optymalna metoda diagnozowania: bezpośrednia obserwacja zachowania jednostki w różnych sytuacjach życiowych oraz dokonywanie sprawozdań.

Techniki diagnostyczne: tylko te narzędzia, których trafność i rzetelność uprzednio sprawdzono i nie budzi ona zastrzeżeń z psychometrycznego punktu widzenia.

W modelu tym zakłada się, iż istota nieprzystosowania społecznego są zachowania, a resocjalizacja polega tylko i wyłącznie na modyfikacji tych zachowań zgodnie z prawami teorii uczenia się

2. model diagnozy interakcyjnej - w modelu tym przedmiotem rozpoznania diagnostycznego jest rodzaj i jakość stosunków interpersonalnych jakie jednostka utrzymuje z osobami „socjalizująco znaczącymi”, tj. z rodzicami, wychowawcami, kolegami oraz jej psychospołeczny rozwój, a zwłaszcza poziom rozwoju społeczno - moralnego.

W modelu tym przedmiotem zainteresowania diagnosty jest psychospołeczny rozwój jednostki oraz jego zaburzenia prowadzące do przejawów dezadaptacji, czyli wadliwości w społecznym funkcjonowaniu jednostki, których obserwacyjnymi korelatami są konfliktowe stosunki interpersonalne jednostki z innymi ludźmi.

Model ten nawiązuje do psychologicznych koncepcji psychospołecznego rozwoju jednostki, w których zahamowania rozwoju traktowane są jako przejawy zaburzeń regulacji neurofizjologicznej lub psychologicznej jednostki w danym otoczeniu społecznym.

Cel: identyfikacja oraz wyjaśnienie znaczenia poszczególnych dysfunkcji w adaptacji społecznej jednostki i jej zaburzeniach, by w następstwie dokonanego rozpoznania móc zaproponować odpowiednią korekturę rozwoju psychospołecznego poprzez zastosowanie trafnych metod oddziaływania wychowawczego i terapeutycznego.

3. model diagnozy interdyscyplinarnej - w modelu tym przedmiotem rozpoznania diagnostycznego są nie tylko zachowania, ale przede wszystkim mechanizmy regulacji psychologicznej i społecznej prowadzące do zaburzeń w społecznym przystosowaniu jednostki.

Jest to najbardziej wszechstronny i wyczerpujący model. W modelu tym nie przystosowanie społeczne ujmowane jest jako antagonizm destruktywny przejawiający się w sferze postaw i ról społecznych jednostki, ujawniający się w warunkach wysokiego skumulowania niekorzystnych czynników biopsychicznych i socjokulturowych utrudniających jej normalny, psychospołeczny rozwój.

Cel: Identyfikacja postaw antyspołecznych, określenie sposobu ich integracji oraz wewnętrznej regulacji, identyfikacja wadliwych ról społecznych, w jakie wchodzi badana jednostka, stwierdzenie poziomu internalizacji przepisów tych ról, wskazanie hipotetycznych czynników biopsychicznych ( neurologicznych i psychiatrycznych) oraz socjokulturowych związanych: ze statusem rodziny, pozycją ekonomiczno-materialną, uczestnictwem w życiu kulturalnym.

Model ten nazywany jest interdyscyplinarnym, gdyż w zbieraniu podstawowych danych zaangażowane są metody i techniki badawcze pochodzące z terenu rozmaitych monodyscyplin. Ponadto we wnioskowaniu diagnostycznym, będącym następstwem uporządkowania materiału empirycznego, stosuje się rozmaite schematy metodologiczne, wywodzące się bądź to z tradycji statystycznych (psychometryczny model) bądź z tradycji klinicznych (model kliniczny) lub socjalnych.

Diagnoza dla potrzeb wychowania resocjalizującego przebiega w trzech zasadniczych etapach: od diagnozy konstatującej fakty, poprzez diagnozę ukierunkowującą do diagnozy weryfikującej.

• ETAP - DIAGNOZA KONSTATUJĄCA FAKTY

Obejmuje opis i wyjaśnienie w kategoriach przyczynowo-skutkowych lub celowościowych:

• rodzaj występujących zaburzeń w zachowaniu jednostki;

• rodzaj mechanizmów psychologicznych i społecznych prowadzących do rozpoznania zaburzeń przystosowania;

• udział poszczególnych czynników genetycznych (etiologicznych) w powstawaniu i utrzymywaniu się zaburzeń, odchyleń i dysfunkcji;

Pożądane jest, aby na tym etapie diagnozy dokonać tzw. analizy „aktywów”, czyli pozytywnie ocenianych stanów dotyczących zachowania, postaw i ról społecznych jednostki, których znajomość może znacznie pomóc w procesie efektywnej resocjalizacji.

• ETAP - DIAGNOZA UKIERUNKOWUJĄCA (PROJEKTUJĄCA)

Aby przejść do tego etapu niezbędne jest dokonanie szeregu ocen stwierdzonych stanów rzeczy w kategoriach: prawidłowe, zaburzone, manipulowane, nie manipulowane itp. Po pełnej analizie i ocenie przedmiotu badania diagnostycznego następuje etap diagnozy projektującej działalność interwencyjną: profilaktyczną lub resocjalizacyjną w zależności od treści rozpoznania diagnostycznego i zakładanych celów działalności pedagogicznej.

Na tym etapie diagnozy należy określić związek między postulowanym stanem etapowym lub finalnym określanym jako skutek oraz zabiegami wychowawczymi, korekcyjnymi prowadzącymi do niego - określanymi jako przyczyny. Zakłada się przy tym iż istnieje możliwość przynajmniej w pewnym zakresie manipulacji wyodrębnionymi w wyniku badania diagnostycznego czynnikami i mechanizmami regulującymi stany przystosowania i nieprzystosowania społecznego. Istotnym elementem tej diagnozy jest tzw. optymalizacja strategii i procedur postępowania profilaktyczno-resocjalizującego uwzględniająca alternatywne sposoby i środki oddziaływania.

III ETAP - DIAGNOZA WERYFIKUJACA (SPRAWDZAJĄCA)

Etap ten ma na celu sprawdzenie prawdziwości uzyskanego na poprzednich etapach diagnozy obrazu przystosowania społecznego jednostki oraz jego ewentualnych zaburzeń. Diagnoza ta polega na sprawdzaniu obrazu diagnostycznego nie tylko przez analizę logiczna, ale przede wszystkim poprzez ocenę skuteczności podjętych w wyniku rozpoznania diagnostycznego działań praktycznych;: zapobiegawczych, terapeutycznych, wychowawczych. Pełne sprawdzenie hipotez diagnostycznych dotyczących mechanizmów regulacji psychospołecznej, czynników etiologicznych stanu nieprzystosowania społecznego jednostki lub grupy osób możliwe jest tylko w bezpośrednim działaniu, Weryfikuje się wówczas skuteczność rozwiązań praktycznych oraz trafność samego rozwiązania

Diagnozując według wspomnianego schematu niezależnie od modelu diagnozy (behawioralnej, interakcyjnej, czy interdyscyplinarnej) zwiększa się jej obiektywność oraz trafność, przy założeniu, że narzędzi diagnostyczne stosowane w toku badania są trafni dobrane i charakteryzują się wystarczającymi wskaźnikami określającymi ich walory metodologiczne (psychometryczne).

Narzędzia stosowane w diagnozie resocjalizacyjnej, tak jak w innych rodzajach diagnoz, winny być:

• trafne, czyli winny mierzyć to, co mają mierzyć (nieprzystosowanie społeczne)

• rzetelne, czyli winny dokładnie oraz obiektywnie mierzyć tj. powinny dawać ten sam wynik niezależnie od liczby pomiarów

• wystandaryzowane, czyli winny być jednakowo stosowane

• znormalizowane, czyli winny mieć przypisane odpowiednie tabele norm, pozwalające na porównanie indywidualnego wyniku z wynikami próby z populacji normalnej.

Metodologia badań diagnostycznych dla potrzeb wychowania resocjalizującego jest identyczna z metodologią nauk społecznych. Daje się w niej wyodrębnić etapy charakterystyczne dla wszelkiego badania naukowego:

1. etap formułowania problemu (stawiamy pytanie, czy dana jednostka jest lub nie jest przystosowana społecznie, ewentualnie w jakim stopniu?)

2. etap formułowania hipotez dotyczących związków miedzy stwierdzonymi zaburzeniami jej adaptacji społecznej (tej jednostki) z czynnikami etiologicznymi oraz mechanizmami regulującymi jej zachowania

3. etap weryfikacji hipotez diagnostycznych w celu sformułowania orzeczenia diagnostycznego, będącego podstawą do racjonalnego projektowania pedagogicznego.

Diagnoza resocjalizacyjna jest zwykle dziełem zespołu specjalistów stosujących właściwe dla nich metody i techniki badania diagnostycznego. Praktycznie członkami takiego zespołu diagnostycznego jest: lekarz, psycholog i pedagog prowadzący dany przypadek. Najczęściej stosowaną metodą diagnostyczną stosowaną przez te zespoły jest ukierunkowana obserwacja zachowania osób będących przedmiotem zainteresowania diagnostycznego.

Spośród pedagogicznych technik diagnostycznych pozwalających formułować diagnozy zaburzeń przystosowania społecznego wymienić należy:

• Arkusz Diagnostyczny

• Arkusz Zachowania się Ucznia

• Skalę Zachowania Przystosowawczego dla Dzieci, Młodzieży i Dorosłych

• Skalę dojrzałości Społecznej

• Skalę Nieprzystosowania Społecznego.

Jedynie niektóre z wymienionych technik w pełni odpowiadają wymaganią stawianym narzędziom diagnostyki, tj. są wystandaryzowane, znormalizowane oraz dostatecznie trafne i rzetelne.

W najbardziej rozwiniętym modelu diagnozy resocjalizacyjnej czynność diagnozowania rozpoczyna się od skierowania osoby na badania i obejmuje następujące elementy:

1. obserwacje i zbieranie informacji o danej osobie i jej środowisku społecznym

2. zastosowanie odpowiednich (trafnych i rzetelnych) technik pomiaru „antagonizmu destruktywnego” (przeciwieństwo, zło które niszczy) przejawiającego się w sferze ról społecznych oraz postaw

3. pomiar i analizę wskaźników antagonizmu destruktywnego oraz sposobów reakcji społecznych na ten antagonizm, a także psychospołecznych determinantów i mechanizmów regulujących występowanie zachowań określonych jako wadliwe, zaburzone, „antagonistyczno - destruktywne”.

4. Interpretację formalną uzyskanych wyników, polegającą na zestawieniu ich z odpowiednimi wzorami zachowań normalnego świadczącego o niewadliwym przystosowaniu społecznym jednostki

5. Interpretację nieformalną, poszukiwanie wzajemnych związków między skonstatowanymi stanami rzeczy oraz konstruowanie projektu oddziaływania

6. Sprawdzenie praktyczne słuszności rozpoznania diagnostycznego po przez wdrożenie zaleceń „postdiagnostycznych” do praktyki wychowawczej;

oraz ewentualna korekura oddziaływań interwencyjnych pod wpływem nowych danych diagnostycznych lub rozbieżności między zakładanymi celami działalności pedagogicznej, a jej faktycznymi efektami.

Diagnostyka spełnia, więc służebną rolę wobec metodyki przekształcani rzeczywistości wychowawczej. Opis diagnostyczny, wyjaśnianie, projektowanie w ostatecznej intencji służy celom praktycznym, tj. modyfikacji zachowań, postaw, ról społecznych osób nieprzystosowanych społecznie.

Wychodząc z założenia, że nieprzystosowanie społeczne jednostki jest antagonizmem destruktywnym ujawniającym się przede wszystkim w sferze postaw społecznych, w metodyce wychowania resocjalizującego wyodrębnia się dwa typy strategii w zależności od rodzaju zaburzeń w procesie kształtowania się postaw. Są to mianowicie:

• strategia polegająca na zmianie dominacji w układzie postaw

• strategia polegająca na zmianie integracji w układzie postaw.

Rola nauczyciela w pracy nad modyfikowaniem postaw i zachowań społecznych dzieci uczestniczących w zintegrowanej edukacji przedszkolnej

W rozwoju społeczno-moralnym dziecka decydującą rolę odgrywa wychowanie, które liczy się z ogółem czynników warunkujących zdrowie i prawidłowy rozwój dziecka. Do podstawowych zadań należy więc zapewnienie dzieciom warunków prawidłowego rozwoju fizycznego i psychicznego, korzystnie oddziaływujących na ich równowagę nerwową i emocjonalną. Od zdrowia, reakcji i przeżyć uczuciowych zależne są z kolei postawy społeczne i formy zachowania dziecka. Niezastąpionym czynnikiem w rozwoju społeczno -moralnym dziecka jest dobry kontakt z dorosłym, wynikający z życzliwości dla dziecka i chęci porozumienia się z nim. Dorośli budzą u dziecka wrażliwość uczuciową, wprowadzają w jego życie normy moralno-społeczne, kontrolują i korygują jego zachowanie, kierują jego doświadczeniem. Dziecko identyfikuje się z dorosłymi i naśladuje postępowanie osób mu bliskich, rodziców, krewnych, wychowawczyni z przedszkola. Przejmuje ich reakcje emocjonalne, przekonania, stosunek do innych ludzi. Podstawowym założeniem działalności współczesnego przedszkola jest nierozłączność procesów nauczania i wychowania. Nie oznacza to jednak, że niemożliwe jest rozdzielenie obu tych procesów i że ten kto dobrze naucza, jednocześnie automatycznie wychowuje. Oznacza to po prostu, że każdy nauczyciel powinien być także wychowawcą. Co innego jest bowiem dobrze nauczać, a co innego dobrze wychowywać. Obie te czynności wymagają swoistej wiedzy, umiejętności i doświadczenia. Nierzadko przecież zdarza się, że nauczyciel dobrze przygotowany do organizowania procesu dydaktycznego i umiejętnego kierowania nim, napotyka wiele trudności w zakresie realizacji nawet prostych zadań wychowawczych.

Trudności te następują szczególnie ostro i dotkliwie w dziedzinie wychowania społeczno-moralnego. W przeciwieństwie do nauczania wychowanie cechuje się nieuchwytnością wyników, długotrwałością oraz nieustanną interwencją czynników ubocznych, głównie środowiskowych, których działanie może całkowicie niweczyć wysiłki wychowawcy. Celem wychowania jest nie tylko kształtowanie umysłu dziecka, lecz także pielęgnacja i rozwijanie jego uczuć, wrażliwości, orientacji moralnej. Cały skomplikowany rozwój sfery emocjonalnej wiąże się z uczuciami skierowanymi do innych ludzi, stąd czasami mówi się o wychowaniu uczuciowo-społecznym. Wychowanie przedszkolne, psychologia wieku dziecięcego, nauki medyczne stwierdzają, że kształtowanie się uczuć dziecka, jego zdrowie psychiczne i fizyczne są nierozłączne i żadnej z tych dziedzin nie można rozpatrywać oddzielnie. Środowisko przedszkolne jest istotną częścią środowiska wychowawczego dziecka i w sposób znaczący wpływa na przebieg i efekty pracy w zakresie kształtowania postaw i zachowań społecznych.

Może ono być także źródłem zaburzeń w zachowaniu, a może też pomóc w ich eliminowaniu. Wszystko to zależy od trafności diagnozy pedagogicznej nauczyciela, który systematycznie powinien dążyć do poznawania mechanizmów wywołujących określone postawy i zachowania wychowanków. Diagnoza taka winna stanowić podstawę opracowania planu oddziaływania wychowawczego w placówce i współdziałania z rodzicami wychowanka. Istnieje potrzeba szczególnego zainteresowania ze strony nauczyciela dziećmi, których zachowania odbiegają od ogólnie przyjętych norm i wymagają działań kompensacyjnych i korektywnych poprzez organizowanie pracy wychowawczej wyrównującej zaniedbania środowiskowe. Wielu nauczycieli przejętych sprawą kształtowania społeczno-moralnego oblicza młodego pokolenia usilnie poszukuje odpowiedzi na dręczące ich pytania.

Co to znaczy wychowywać społecznie i moralnie? Jakie cele i zadania realizować? Jakie czynniki i mechanizmy psychologiczne leżą u podstaw kształtowania się sylwetki społeczno-moralnej człowieka? Jak planować i organizować proces wychowania? W czym upatrywać jego wyniki? - oto niektóre z licznych pytań, przed jakimi niemal codziennie staje nauczyciel. Bez odpowiedzi na nie trudno oczekiwać efektywności zabiegów wychowawczych. Aktywność nauczyciela- wychowawcy musi zmierzać ku takiej organizacji życia i działalności wychowanków, dzięki której mogliby oni sami dochodzić do ustalania zasad społeczno-moralnego postępowania, do ich wewnętrznego zaaprobowania i stosowania w życiu. Już dość dawno przyjęła się moda na hasło, iż wychowanie jest pomaganiem w stawaniu się człowiekiem, czy inaczej ,, wspomaganiem rozwoju” i że rozstrzygający wpływ na efekty tej pomocy przypada nauczycielowi. Założenie to ciągle jednak tkwi w sferze postulatów. Dlatego też trzeba pamiętać o powszechnej, praktycznej jego realizacji.
Może temu zadaniu sprostać tylko twórczy nauczyciel, który w procesie wychowania dzieci będzie potrafił wraz z nimi wciąż na nowo ,, stawać się”. Nauczyciel przedszkola to wielki artysta. Powinien posiadać nie tylko wiedzę psychologiczną, metodyczną, ale również mieć w sobie to coś, co pozwala twórczo pracować z dzieckiem przedszkolnym. Potrafi je zainteresować rożnymi dziedzinami życia, zapewnić bezpieczeństwo, a nade wszystko pomagać mu w jego rozwoju. Podstawowym zadaniem przedszkola jest ukształtowanie zespołu pożądanych postaw, Pozostających w ścisłym związku z rolami aktualnie przez dziecko pełnionymi, bądź tymi, które pełnić będzie w przyszłości. W wieku przedszkolnym, jak się na ogół przyjmuje, kształtują się zadatki i podstawy osobowości. Osobowość małego dziecka jest jeszcze nieskrystalizowana i jego zachowanie odpowiednio do tego zmienne. Równocześnie osobowość dziecka mając podłoże w plastycznym i wrażliwym systemie nerwowym odznacza się dużą podatnością na wpływy otoczenia. Procesem wychowania w przedszkolu kieruje nauczyciel, który oddziaływuje na dziecko bezpośrednio i pośrednio- przez organizowanie środowiska wychowawczego. Metody charakterystyczne dla oddziaływania bezpośredniego to przede wszystkim metody słowne, przez słowa bowiem nauczyciel wchodzi w bezpośredni kontakt z dzieckiem.

W grupie tej występują metody percepcyjne, wówczas gdy na dziecko wywiera wpływ przykład zachowania się, postępowania nauczyciela. Oddziaływanie przykładem odgrywa szczególnie istotną role w wychowaniu małego dziecka, które cechuje silna tendencja do naśladownictwa i identyfikacji. Zachowanie nauczyciela winno więc podlegać samokontroli, a nawet pewne sytuacje może nauczyciel celowo zaaranżować. Dominującą rolę odgrywają tu metody czynne, a zwłaszcza metoda samodzielnych doświadczeń, której istotą jest taka organizacja życia w zespole dziecięcym, aby gromadzone przez członków zespołu doświadczenia miały charakter pożądany. Dziecko samodzielnie zdobywa doświadczenia w kontaktach z rówieśnikami i dorosłymi, jednakże nauczyciel kieruje owym procesem, wpływając na jakość doświadczeń. Zanim zaczniemy długotrwałe działania zmierzające do zmiany niepożądanych postaw wychowanka, musimy się najpierw zorientować w poziomie jego praktycznej wiedzy na określony temat będący przedmiotem jego niepożądanej postawy. Następstwem tego winno być rozpoznanie- jakiego typu oceny rozbudzają w dziecku pozytywne uczucia. Dopiero wtedy w celu zmiany zachowania dziecka stosujemy zasady warunkowania instrumentalnego, stwarzając warunki, w których pożądane reakcje mogą wystąpić, a następnie kiedy się pojawiają- wzmacniamy je.
Wzmacnianiu pozytywnych zachowań muszą towarzyszyć pozytywne emocje, utrwalające w dziecku przekonanie, że tego typu pożądane zachowanie społeczne pomimo dużego trudu wkładanego w ich wykonanie, procentują, stając się źródłem przyjemności. Na współżycie dzieci w przedszkolu i kształtowanie się rożnych form ich zachowania duży wpływ ma pozycja, jaką zajmuje dziecko w grupie. Pozycja dziecka w zespole wpływa ujemnie lub dodatnio na jego rozwój moralno- społeczny.

Pod wpływem oddziaływania indywidualnego na dane Dziecko i na całą grupę jego pozycja i formy zachowania mogą ulec w większym lub mniejszym stopniu zmianie. Taka praca wychowawcza jest konieczna, gdy są w przedszkolu dzieci nielubiane, bierne, społecznie izolowane czy też despotyczne wobec innych. Wychowawczyni może odwołać się do wrażliwości dzieci na opinię, widoczną już w 4,5 roku życia i do prób samooceny, związanych np. ze spełnianiem roli dyżurnych w starszych grupach. W przedszkolu dziecko spotyka się z bardziej obiektywną opinią o sobie niż w domu, gdzie ocenia się je czasem zbyt pobłażliwie lub zbyt surowo. Przez odwoływanie się do ogólnej opinii, smooceny, przez zawieranie z dziećmi umów regulujących ich wzajemne stosunki i obowiązki przedszkole może zorganizować życie dziecięcej społeczności, opierając się na tych zadatkach samorządności, jakie się w tym wieku przejawiają. Stwarza to ramy bardziej harmonijnego współżycia oraz współdziałania dzieci ze sobą i z wychowawczynią. One same w pewien sposób odczuwają potrzebę karności, chcąc wiedzieć, co im wolno i czego nie wolno. Zdyscyplinowanie sprzyja dobremu samopoczuciu dzieci w zespole, zabezpiecza warunki do ich działalności i zapobiega wzajemnym konfliktom.

Zarówno metodzie bezpośredniego jak i pośredniego oddziaływania towarzyszy w procesie wychowania pozytywne lub negatywne wzmacnianie zachowań- nagradzanie i karanie. W praktyce pedagogicznej nauczyciel oddziaływuje na zachowanie dzieci bezpośrednio, wyrażając w rożnych formach dezaprobatę bądź aprobatę. Dziecko przekraczając próg przedszkola staje się członkiem grupy przedszkolnej, z czym wiążą się określone, nowe dla dziecka obowiązki i prawa. Każde dziecko należy do określonego środowiska społeczno-kulturalnego. Zawsze jednak jest dla dziecka nowym, szerszym kręgiem społecznym. Panują tu nieco inne zasady niż w domu rodzinnym. Jest to dla niego sytuacja odmienna, ciekawa a zarazem trudna. Ponieważ jest oddzielone od rodziców, potrzebuje sympatii i akceptacji w nowym otoczeniu. Istotne jest dla niego nastawienie wychowawcy, ale również ważna jest płaszczyzna kontaktów z rówieśnikami, bowiem to ona stanowi fundamentalne wzory zachowań społecznych.

Zaczyna kształtować się stosunek do ludzi, rzeczy i do siebie. Owe nastawienia nie są już tylko prostą odpowiedzią na uczucia, ale znaczenia nabierają informacje i doświadczenia. Jest to więc okres, w którym dziecko jest bardzo podatne na przyjmowanie wartości. Dostarczanie wzorów, nakazywanie norm, pierwsze próby określania, wskazywania i uzasadniania wartości to droga kształtowania osobowości wolnych, autonomicznych. Dla tego spojrzenia psychologiczno-pedagogicznego, które widzi przedszkole jako czynnik i miejsce tworzenia, rozwijania osobowości społecznej, jest to okres ogromnych możliwości, ale i także konsekwencji. Dlatego sposoby pracy wychowawczej, jej organizacja i treść budują zręby osobowości młodej jednostki, w której utrwalone zostaną albo zachowania adaptatywne, albo emancypacyjne. Nagradzane akcje i reakcje intelektualne lub społeczne wzmacniać będą dziecku jego obraz, w takim kształcie pozytywny, w jakim będą go widzieli dorośli.

Będzie więc wzrastało w poczuciu, że jest dzieckiem posłusznym, grzecznym albo odważnym, ciekawym, samodzielnym. Jest to wciąż nie doceniana sprawa, że w tym wieku tożsamość człowieka przechodzi etap ,, jaźni odzwierciedlonej”. Obraz, jaki dziecko ma o sobie, jest odbiciem informacji otrzymanych od otoczenia. Pojawia się więc zagadnienie odpowiedzialności wychowawczej za to, jaki obraz własny dziecko sobie kształtuje. Jest to sprawa etyki, gdyż wynika ona z subiektywnego systemu wartości opiekuna-wychowawcy, z jego obrazu świata społecznego. To, jak wychowawca widzi człowieka w otaczającej rzeczywistości, czy przypisuje mu rolę kreatywną, czy przyporządkowaną przekłada się na jego działania. Chcąc przygotować dziecko do życia w środowisku społecznym formuje jego myśli i działania, kształtuje, inspiruje w takim kierunku i do takiego modelu, jaki zdaje mu się najwłaściwszy i często przez niego realizowany. Tak więc w pracy wychowawczej przedszkola problem kształtowania i umacniania prawidłowych postaw społeczno-moralnych oraz niwelowania postaw aspołecznych powinien pozostawiać w centrum uwagi nauczyciela.
On to w postępowaniu wychowawczym może zastosować różnego rodzaju stymulatory społecznego rozwoju dziecka równocześnie nie dopuszczając do pogłębiania się niekorzystnych cech indywidualnych oraz do wykształcenia się zaburzeń wtórnych, będących często rezultatem braku jedności oddziaływania wychowawczego domu i przedszkola. W wyniku trafnego doboru metod oddziaływania wychowawczego i pozytywnego wpływu samego środowiska rówieśniczego przezwyciężyć zachowania aspołeczne typu: egocentryzm, agresja, lękliwość, kłótliwość, itp., zamiennie zaś wykształcić podstawy prospołeczne wpływające pozytywnie na współżycie i współdziałanie w grupie rówieśniczej. Warunkiem efektywności działania w tej dziedzinie jest pełna świadomość postawy własnej wychowawcy i stosunku emocjonalnego do wychowanka oraz umiejętność regulowania i kontrolowania systemu oddziaływań. Największą wartość w procesie kształtowania się pozytywnych postaw u dzieci mają oddziaływania pozytywne, takie jak: zachęta, pochwała, nagroda. One to wyzwalają w dzieciach motywacje do kształtowania i utrwalania pożądanego przez wychowawcę typu postawy.

Ogromne znaczenie ma też postawa życzliwości wobec dzieci prezentowana przez samego nauczyciela. Stanowi ona dla nich model prospołecznego zachowania się, sprzyja zaspokajaniu ich potrzeby bezpieczeństwa i uznania społecznego, wpływa na właściwy poziom współpracy i współdziałania zarówno z rówieśnikami jak i z dorosłymi.

---