Psychologia Ogólna

Człowiek w procesie poznania

Człowiek nie może być bierny wobec otaczającej go rzeczywistości, a wszelka ludzka aktywność zakłada poznanie, czyli psychiczne odzwierciedlenie istniejącej rzeczywistości. Proces poznania zaczyna się od wrażeń oraz spostrzeżeń, by następnie przejść przez stadia uwagi, wyobraźni i pamięci, przetworzyć się w myśleniu i znaleźć swoje zakończenie w podejmowanych decyzjach i działaniu.

Człowiek posiada wrodzony pęd do poznania, jakby instynkt poznawczy. Przejawia się on w nurtującym go niepokoju poznawczym oraz uczuciu przyjemności lub dyskomfortu, które towarzyszą procesom poznawczym. Zakres możliwości poznawczych człowieka jest szeroki, prawdopodobnie nieograniczony.

By orientować się w otaczającym świecie, jednostka musi wykonywać wiele czynności poznawczych. Przebiegają one według określonych reguł, które wyznacza m.in. struktura naszego mózgu.

Wrażenia

Pojęcie i cechy wrażeń

Wrażenia są wstępną i zarazem podstawową formą procesu poznania. Stanowią one psychologiczną reakcję na bodźce zmysłowe.

Świadomość człowieka odzwierciedla poszczególne cechy przedmiotów, np. jego barwę, dźwięk, zapach, smak, itp. Wrażenie powstaje wówczas, gdy na zakończenia nerwowe w narządach zmysłowych (receptory) oddziaływają bezpośrednio bodźce ze świata zewnętrznego lub z wnętrza organizmu. Każdy przedmiot, sytuacja, zjawisko może jednocześnie działać na kilka rodzajów receptorów. Można więc doznawać jednocześnie wielu wrażeń, np. bukiet róż to kształt, kolor, zapach, twardość, miękkość.

W każdym wrażeniu możemy wyróżnić trzy cechy: jakość, intensywność i czas trwania. Jakość jest podstawową właściwością pozwalającą odróżnić jedne wrażenia od drugich, np. wrażenie barwy zielonej różni się od wrażenia wywołanego przez barwę czerwoną. Jakością różnią się także odcienie każdej z tych barw. Różny stopień nasilenia występujący przy wrażeniach o tej samej jakości to intensywność wrażeń lub siła wrażeń. Wrażenia, których doznajemy różnią się także krótszą lub dłuższą trwałością czyli czasem oddziaływania.

Poszczególne wrażenia nie działają w izolacji, lecz wzajemnie na siebie oddziaływają. I tak, gdy mamy do czynienia z działaniem bodźca silnego, stopień wrażliwości organizmu na inne działające w tym czasie bodźce zostaje zmniejszony. Natomiast bodźce o niewielkiej sile natężenia w większości przypadków zwiększają wrażliwość na inne bodźce.

Na uwagę zasługuje fakt kontrastu wrażeń. Może to być tak zwany kontrast następczy (np. jabłko po zjedzeniu cukierka wydaje się szczególnie kwaśne) lub współczesny (szary przedmiot na czarnym tle wydaje się jaśniejszy niż taki sam przedmiot na tle białym).

Typy wrażeń

• Wrażenia wzrokowe

• Wrażenia słuchowe

• Wrażenia węchowe

• Wrażenia smakowe

• Wrażenia dotyku - kinestetyczne

• Wrażenia zimna i ciepła

• Wrażenia bólu

• Wrażenia mięśniowo - ruchowe

• Wrażenia równowagi

Spostrzeganie

Spostrzeganie to proces odzwierciedlania w świadomości przedmiotów lub zjawisk otaczającego świata, działających w danej chwili na nasze zmysły, to złożony układ procesów, dzięki któremu powstaje u człowieka subiektywny obraz rzeczywistości zwany spostrzeżeniem.

Dzięki spostrzeganiu organizm żywy odbiera informacje o stanie środowiska. Odgrywa to kolosalną rolę w procesie przystosowania. Spostrzeganie jest właściwe jedynie człowiekowi i zwierzętom wyższym. Na niższych etapach rozwoju możemy mówić jedynie o recepcji bodźców.

Spostrzeganie jest następstwem pewnych procesów pośredniczących pomiędzy odbiorem bodźca na poziomie receptora a ostatecznym odbiorem informacji o stanie środowiska (kształt otaczających nas przedmiotów, ich położenie w przestrzeni, oświetlenie i barwa).

Wynikiem procesu spostrzegania są spostrzeżenia. Spostrzeżenia to odzwierciedlenie przedmiotów, zdarzeń lub stanów rzeczy jako całości.

Spostrzeżenie to obraz zmysłowy. Fizjologicznym odpowiednikiem spostrzeganego przedmiotu czy zjawiska jest odpowiadający mu określony układ funkcjonalny w mózgu. Układ ten jest względnie trwały, utrzymuje się po zniknięciu z pola świadomości obrazu spostrzeżeniowego w postaci śladu pamięciowego. Jago aktywizacja po jakimś czasie może prowadzić do reprodukcji dawnych spostrzeżeń w świadomości człowieka w postaci wyobrażeń.

Przedmioty otoczenia działają na receptory jako bodźce złożone, czyli kompleksowe. Łączą się one w jedną całość, mimo, że w danej chwili odbieramy tylko jakiś jedne rodzaj wrażeń, np. słuchowych. W spostrzeżeniach odzwierciedlamy całość danego przedmiotu także wskutek tego, że reagujemy na wzajemny stosunek między składnikami bodźca.

Podkreśla się pięć zasadniczych właściwości spostrzegania: natychmiastowość, uporządkowana struktura, znaczenie, selektywność i stałość. Spostrzeganie jest natychmiastowe, gdyż ma miejsce w tym momencie, w którym działają bodźce. Jest ono uporządkowane, bo spostrzegamy uporządkowaną całość, a nie bezładnie ułożone elementy. Co i w jakim porządku będzie spostrzegane wiąże się ze znaczeniem, jakie spostrzegane przedmioty czy zjawiska mają dla postrzegającego. To znaczenie decyduje o selektywności spostrzeżeń. Nie spostrzegamy wszystkiego, co się wokół nas dzieje, ale zwracamy uwagę tylko na niektóre obiekty otoczenia. Wreszcie spostrzeganie ma cechę pewnej stałości - przedmiot czy zjawisko raz zauważone będą rozpoznawane podobnie w czasie późniejszym. Bez tej cechy spostrzegania orientacja w otoczeniu i celowe w nim działanie byłoby utrudnione lub wręcz niemożliwe.

Rodzaje spostrzeżeń

Spostrzeżenia możemy podzielić ze względu na rodzaj narządów zmysłów dominujących przy odzwierciedlaniu przedmiotu czy zjawisk albo ze względu na rodzaj zjawisk zachodzących w otoczeniu, które odzwierciedlane są w spostrzeżeniach.

Pod względem pierwszego kryterium spostrzeżenia dzielimy na:

- spostrzeżenia monosensoryczne, gdy wyraźnie dominuje jeden ze zmysłów (spostrzeżenia wzrokowe, słuchowe, dotykowe…)

- spostrzeżenia polisensoryczne, powstające wówczas, gdy równolegle zaangażowanych jest wiele zmysłów.

Ze względu na drugie kryterium wyodrębniamy:

- spostrzeganie przedmiotów

- spostrzeganie przestrzeni i stosunków przestrzennych między rzeczami

- spostrzeganie upływu czasu

- spostrzeganie ruchów przedmiotów czy istot żywych, a także ruchów własnego ciała

Kolejnym kryterium klasyfikacji spostrzeżeń jest poziom ich organizacji. Procesy spostrzegania przebiegają na poziomie sensomotorycznym (czuciowo-ruchowym) i na poziomie semantyczno-operacyjnym (znaczeniowo-czynnościwoym). Wynikiem procesów spostrzegania na poziomie sensomotorycznym jest wyodrębnianie się w polu spostrzeżeniowym całości przestrzenno-czasowych (punktów, lini, kątów, brył trójwymiarowych…) czyli spostrzeżeń figuralnych. Natomiast wynikiem spostrzegania na poziomie semantyczno-operacyjnym są spostrzeżenia rzeczy, osób, zdarzeń, sytuacji czyli spostrzeżenia przedmiotowe.

Strukturalizacja spostrzeżeń

Spostrzeżenia pozwalają zwykle zupełnie dobrze orientować się w otaczającym świecie. W większości wypadków wzrok czy słuch nas nie myli a spostrzeganie jest na tyle zadowalające, że przyjmujemy dokładność spostrzegania jako coś oczywistego. Umożliwia to przystosowanie się do środowiska. Sprzyja temu strukturalizacja spostrzeżeń. Bez niej niemożliwe byłoby dokładne orientowanie się w rzeczywistości.

Jednym z zasadniczych elementów spostrzegania jest wyodrębnienie przedmiotu spośród innych. Nie zawsze to wyodrębnienie z tła jest łatwe. W tym wypadku podstawą strukturalizacji, ich uporządkowania, może być zasada figury i tła. Istniejące układy bodźców nie muszą tworzyć przedmiotów, które już wcześniej poznaliśmy, aby zróżnicować się na figurę i tło. Często figura i tło mogą zamieniać się ze sobą rolami. Obserwatorowi wydaje się zwykle, że część spostrzegana jako figura znajduje się nieco przed tłem (jest w jakimś względzie ważniejsza), nawet jeśli dobrze wie, że są one wydrukowane na jednej kartce papieru, a więc na jednej i tej samej powierzchni. Są ludzie, którzy na pierwszymi miejscu zawsze spostrzegają figurę, ale są i tacy, którzy wcześniej zauważają tło.

Strukturalizacja spostrzeżeń może się także wyrażać w tendencji do spostrzegania bodźców zgodnie z takimi zasadami ich strukturalizacji jak: zasada bliskości, podobieństwa, ciągłości i zamykania. Gdy dokonujemy strukturalizacji bodźców to spostrzegamy jako przynależne do jednej grupy raczej te, które są zgrupowane bliżej siebie (zasada bliskości) niż te, które są bardziej od siebie oddalone. Gdy bodźce są rozmieszczone w jednakowej odległości od siebie i nie bliskość decyduje o zaliczeniu ich do jednej grupy , wówczas decydujący wpływ ma ich podobieństwo (zasada podobieństwa) i ciągłość pewnego motywu (zasada ciągłości) - powtarzający się rytm jest uważany za coś bardziej naturalnego niż bodźce powtarzające się nierytmicznie. Jeżeli spostrzegamy figurę niekompletną istnieje naturalna tendencja do jej uzupełniania wg istniejących w nas schematów. Ta tendencja nosi nazwę zamykania.

Kolejną zasadą strukturalizacji spostrzeżeń jest organizacja poszczególnych części w całość nabierającą nowego sensu i nowych właściwości. W tym ogólnym spostrzeżeniu wywołanym poprzez zorganizowane w całość bodźce, możemy wyróżnić także takie właściwości, których nie można było przewidzieć na podstawie izolowanych elementów. Całość jest więc tu nośnikiem nowych znaczeń.

W pewnych okolicznościach tendencja do trwałego zorganizowania może spowodować percepcyjne zniszczenie jednej figury na rzecz innej, bardziej trwałej. Wykorzystuje się zasadę percepcji przy maskowaniu, gdy zależy nam na ukryciu jakiejś rzeczy. Włączamy ją wówczas we wzór bardziej dominujący, w którym jej kontury giną z pola percepcji.

Uwarunkowania ludzkiego spostrzegania

Na sposób spostrzegania przedmiotów, zjawisk i ludzi mają wpływ nie tylko aktualnie działające bodźce, ale także cechy osoby postrzegającej, a zwłaszcza:

• Potrzeby i wartości

Potrzeby i wartości, które jednostka rozpoznaje i uznaje, określają znaczenie spostrzeganych bodźców. Jeżeli odczuwamy głód, to potrzeba zdobycia pokarmu w decydujący sposób będzie wpływać na organizację spostrzeżeń. Na pierwszym miejscu zauważymy w otoczeniu wszystko, co nadaje się do jedzenia, a spośród wszystkich tych rzeczy zwrócimy szczególną uwagę na te pokarmy, które nam najbardziej smakują, przypisując im największe znaczenie.

• Doświadczenia i oczekiwania

To, co jest zgodne ze zdobytą wcześniej wiedzą, jest spostrzegane znacznie łatwiej (i o wiele dokładniej) niż to, z czym się wcześniej nie zapoznaliśmy. Przy organizacji spostrzeżeń liczy się nabyta wiedza, np. specjalista z jakiejś dziedziny z dużo większą dokładnością i łatwością dostrzega wszystko to, co wiąże się z wyuczonym zawodem, niż ktoś, kto nie zna się na tej dziedzinie. Także to, co jest zgodne z oczekiwaniami na przyszłość spostrzegamy łatwiej niż inne rzeczy czy zjawiska.

• Schematy poznawcze

Aktualne nastawienia czy bardziej trwałe postawy, prezentowane poglądy, zasób pojęć czy utrwalone schematy poznawcze mają duże znaczenie w percepcji działających bodźców. Jeżeli są one całkiem nowe oraz dotychczas nieznane i nie budzą żadnych skojarzeń, jednostka często ich nie spostrzega. Podobnie, gdy często spotykamy się z jakimś widokiem z czasem przestajemy go spostrzegać. Możemy na przykład nie zdawać sobie sprawy, jaki kolor oczu ma ktoś, z kim znamy się od lat.

Uwaga

Uwagą nazywamy skierowanie świadomości na określony przedmiot lub zjawisko. Jest ona takim stanem i poziomem aktywności nerwowej w korze mózgowej, który przygotowuje a następnie podtrzymuje sprawną pracę organizmu w zakresie jego poznawczej orientacji i celowej działalności w otaczającym świecie. Uwaga stwarza umysłowe warunki, potrzebne do kierowania naszymi myślami i działaniami.

Uwaga nie jest jakimś oddzielnym procesem psychicznym tego rodzaju jak spostrzeganie, myślenie, przypominanie sobie, lecz stanowi swoistą cechę wszystkich procesów psychicznych.

Główne cechy uwagi to: zakres, napięcie, trwałość, podzielność i przerzutność.

Zakres uwagi

Liczba przedmiotów na których możemy się jednocześnie skupić, wyznacza zakres naszej uwagi. Ludzie różnią się zakresem swojej uwagi. Dorosły człowiek może skupić swoją uwagę na 5-6 przedmiotach równocześnie. U ludzi w podobnym wieku obserwujemy różnice związane z ich wcześniejszym doświadczeniem. Jeżeli ilość bodźców, na których chcemy się skoncentrować, powiększa się, uwaga nasza nabiera charakteru płynnego, oscyluje i przestaje rejestrować równolegle wszystkie bodźce, skupiając się tylko na niektórych z nich.

Napięcie uwagi

To siła z jaką potrafimy się skoncentrować na jakimś przedmiocie czy zjawisku, to stopień zaangażowania świadomości w śledzenie tego, co się dzieje. Napięcie uwagi może być tym większe, im mniejszy jest jej zakres. Skupienie uwagi psychicznie wyczerpuje i dlatego zwykle nie możemy go zbyt długo utrzymać. Po okresie napiętej uwagi następuje odprężenie i zmęczenie.

Trwałość uwagi

Cecha ta przejawia się w zdolności skoncentrowania się na jednym przedmiocie bez przerwy przez pewien czas. Jest ona zależna od możliwości jednostki, ale także od cech przedmiotów, na które ją skierowujemy. Jeżeli patrzymy na monotonną, szarą płaszczyznę, na której nic się nie dzieje uwaga szybko się wyczerpuje. Natomiast gdy obserwujemy jakąś akcję (mecz piłki nożnej, film) możemy to robić ze skupieniem przez dłuższy czas.

Podzielność uwagi

Są ludzie, którzy potrafię obserwować jednocześnie kilka przedmiotów lub też wykonują równocześnie kilka czynności (Napoleon). Mówimy o nich, że mają podzielną uwagę, jednak nie wszyscy mogą pochwalić się tą cechą w jednakowym stopniu.

Przerzutność uwagi

Ta cecha ułatwia poznawanie rzeczywistości, bo przejawia się w szybkości, z jaką potrafimy się skupić na nowym przedmiocie. Do większej czy mniejszej przerzutności uwagi jesteśmy zdolni w zależności od stopnia zainteresowania danym przedmiotem, wcześniejszych doświadczeń i zmęczenia.

Rodzaje uwagi

Uwaga mimowolna (reaktywna)

Jest to uwaga wywołana bez udziału naszej woli. Mogą być dwie przyczyny zaistnienia tego rodzaju zjawiska. Pierwsza tkwi w cechach przedmiotów i zjawisk. Przykuwają naszą uwagę przedmioty i zjawiska wyróżniające się czymś w otoczeniu (mężczyzna w czarnym garniturze na plaży). Drugą z przyczyn są zainteresowania. Wynikają one z uprzednich doświadczeń oraz przeżyć i to, co się z nimi wiąże dużo łatwiej znajdzie się w centrum uwagi niż rzeczy nas nie interesujące.

Koncentracja, napięcie i trwałość uwagi mimowolnej zależy zarówno od intensywności bodźca, który ją wywołał, jak od tego, w jakiej mierze to, na co zwracamy uwagę, jest dla nas ciekawe i ważne.

Uwaga dowolna (kognitywna)

Uwaga dowolna to ta, którą musimy obudzić własną wolą, natężyć i skupić na przedmiocie czy zadaniu, na które ją skierowaliśmy i podtrzymać tak długo jak tego wymaga poznanie danego przedmiotu lub wykonanie danego zadania. Jest to więc proces świadomego koncentrowania się na jakimś przedmiocie. Bez tej zdolności i utrzymania uwagi przez dłuższy czas na jednym zadaniu niemożliwe byłoby jakiekolwiek uporządkowane działanie ludzkie, systematyczne uczenie się.

Przyczyną dowolnego koncentrowania uwagi na jakimś przedmiocie jest chęć jego poznania, zwłaszcza tych jego cech, które są dla nas z jakiegoś powodu szczególnie interesujące. Możemy też skupić uwagę dowolną na czymś, co wprawdzie nie interesuje bezpośrednio, ale jest dla nas ważne ze wzglądu na skutki, do których prowadzi, np. może nie interesować nas jakiś przedmiot w trakcie studiów, ale ponieważ jego zaliczenie jest konieczne do uzyskania dyplomu, stać nas na skoncentrowanie naszej uwagi na tym właśnie przedmiocie. Jest to wówczas tzw. zainteresowanie pośrednie.

Od spontanicznej uwagi dowolna różni się m. in. Tym, że jej przedmiot spostrzegamy i uświadamiamy sobie w sposób bardziej obiektywny i potrafimy wobec niego zachować większy dystans niż to ma miejsce przy uwadze mimowolnej.

Pamięć

Pamięć to psychiczna właściwość człowieka, która umożliwia mu gromadzenie doświadczenia. Pamięć przejawia się w zapamiętywaniu, przechowywaniu i przypominaniu zjawisk, procesów i stanów psychicznych. Dzięki tej właściwości psychicznej nabywamy różnorodne informacje, przyswajamy wiedzę o świecie oraz umiejętności i sprawności. Pamięć w najszerszym znaczeniu to zdolność umożliwiająca oddziaływanie przeszłych przeżyć na teraźniejszość, zaś pamięć w wąskim znaczeniu to, zdolność do przypominania sobie poszczególnych przeżyć z przeszłości z uświadomieniem sobie nie tylko samego przeżycia, ale i jego jednorazowości w historii naszego życia, ze świadomym umiejscowieniem go w czasie i przestrzeni. Dzięki pamięci utrwalamy, przechowujemy i odtwarzamy wszelkiego rodzaju doświadczenia, nie tylko intelektualne, ale też emocjonalne i motoryczne. Pamięć wzruszeń, uczuć, napięć może niekiedy trwać dłużej niż pamięć intelektualna zdarzeń z nimi związanych.

Typy pamięci

Klasyfikacji pamięci możemy dokonać ze względu na: udział woli w procesie zapamiętywania, trwałość przechowywanego materiału, przedmiot i sposób zapamiętywania. Można także wyodrębnić różne typy pamięci ze względu na rodzaj bodźców, które najlepiej funkcjonują w doświadczeniu.

Pamięć mimowolna i dowolna

Gdy zapamiętujemy coś bez świadomego nastawienia na zapamiętywanie i bez celowego działania w tym kierunku (czasem nawet wbrew naszej woli), to mamy do czynienia z pamięcią mimowolną. Gdy zaś w wyniku nastawienia podejmujemy specjalne wysiłki by zapamiętać, mówimy o pamięci dowolnej.

Pamięć bezpośrednia i odroczona

Pamięć bezpośrednia, krótkotrwała daje możliwość reprodukowania materiału zaraz po zapoznaniu się z nim. Jej pojemność jest ograniczona i stała. Pamięć odroczona jest długotrwała. Polega ona na możliwości reprodukowania wyuczonego materiału po upływie jakiegoś czasu. Mamy tu do czynienia z nieograniczonym zakresem i czasem przechowywania materiału.

Pamięć mechaniczna i logiczna

Z pamięcią mechaniczną mamy do czynienia wówczas, gdy zapamiętujemy coś na skutek wielokrotnego powtarzania, bez zastanawiania się nad znaczeniem. Przy odtwarzaniu jednostka może poprawnie reprodukować zapamiętane informacje, ale nie umie wyjaśnić ich znaczenia, ani zastosować w nowych sytuacjach. Natomiast gdy przy zapamiętywaniu staramy się najpierw zrozumieć przyswajaną informację, obserwowane zjawiska, wyjaśnić wszystkie terminy, ustalić związki sensowne w tekście, który te informacje zawiera i dopiero po tym zapamiętujemy dany materiał, mamy do czynienia z pamięcią logiczną. Pamięć logiczna daje dużo lepsze i trwalsze efekty niż pamięć mechaniczna. Przy jej pomocy można zapamiętać szerszy zakres nawet trudnego materiału i przechowywać go trwale.

Pamięć obrazowa

Przejawia się w zapamiętywaniu i odtwarzaniu bodźców oddziałujących na narządy zmysłów. Może to być pamięć wzrokowa lub słuchowa, albo też mieszana: wzrokowo-słuchowa. Są ludzi, którym łatwiej zapamiętać to co widzą, innym to, co usłyszeli.

Pamięć słowno-logiczna

Ujawnia się w zdolności do zapamiętywania i odtwarzania myśli wypowiedzianych w słowach. Umożliwia ona ujmowanie związków i stosunków logicznych wyrażanych w mowie ustnej i pisanej.

Pamięć ruchowa

Pamięć kinestetyczna umożliwia zdobycie sprawności motorycznych.

Pamięć uczuciowa

Ten rodzaj pamięci przejawia się w zapamiętywaniu tych zdarzeń, które są silnie uczuciowo zabarwione. Łatwiej zapamiętuje się i dłużej przechowuje w pamięci doznania przyjemne niż przykre. Ten typ pamięci odgrywa ważną rolę w motywacji działania.

Cechy pamięci

Najważniejsze cechy pamięci to: trwałość, szybkość, wierność, gotowość i pojemność.

Trwałość

Oznacza zdolność długotrwałego przechowywania doświadczenia. Wśród ludzi występują pod względem tej cechy różnice indywidualne, trwałość może mieć charakter wybiórczy (w tych dziedzinach, którymi się zajmujemy, interesujemy, bywa dużo większa od pozostałych.

Szybkość

To cecha oznaczając czas potrzebny do zapamiętania danego materiału. Można ją zwiększyć przez odpowiedni trening.

Wierność

Wierność czyli dokładność pamięci, przejawia się w przypominaniu sobie zgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy, faktów i zdarzeń, z którymi człowiek się spotkał i treści informacji, które zdobył.

Gotowość

Gotowość pamięci polega na zdolności do szybkiego odtwarzania tych treści, które zostały zapamiętane. Jest cechą analogiczną do giętkości i plastyczności myślenia i łączy się z tymi właściwościami myślenia. Dzięki gotowości pamięci, możemy w odpowiednim momencie szybko korzystać ze zdobytego doświadczenia.

Pojemność

Pojemność czyli zakres pamięci, przejawia się zdolnością do równoczesnego przechowywania wielu różnych wiadomości. Przy pamięci świeżej zakres ten jest stały i wynosi +, - 7 elementów. Natomiast przy pamięci odroczonej, mamy do czynienia z wprost nieograniczoną pojemnością pamięci.

Procesy pamięciowe

Główne fazy funkcjonowania pamięci to: zapamiętywanie, przechowywanie i odtwarzanie.

Zapamiętywanie

Jest ono tym etapem procesów pamięciowych, na którym jednostka gromadzi doświadczenia nabyte w trakcie swej działalności. W procesie tym istotny jest związek występującego bodźca z doświadczeniem jednostki, a trwałość tego związku wzrasta, gdy bodziec jest powiązany z celem działania.

Zapamiętywanie może nastąpić samorzutnie, niezależnie od woli jednostki, lub być świadome, zamierzone. Zapamiętywanie mimowolne, samorzutne odgrywa dużą rolę w życiu. Bez specjalnego wysiłku potrafimy zapamiętać wiele przydatnych informacji przydatnych w życiu codziennym. Nie wszystko zapamiętujemy spontanicznie i bez wysiłku. Zwykle zapamiętywanie to ogranicza się do tego, co spontanicznie przyciąga uwagę ze względu na znaczenie jakie ma dla nas w tym momencie.

Zapamiętywanie zamierzone może nastąpić poprzez powtarzanie jakiejś informacji oraz wcześniejsze zrozumienie danego materiału. Zapamiętywanie zależy od sensowności opanowanego materiału i od stopnia zrozumienia go przez uczącego się. Zapamiętywanie jest tym lepsze, im konkretniejszy jest materiał dany do zapamiętania, im jest on prostszy i bardziej przejrzysty.

Przechowywanie

Przechowywanie polega na tym, że utrwalone w komórkach nerwowych ślady pamięciowe utrzymują się, chociaż wywołujące je bodźce przestały już działać. Dzięki temu procesowi ilość gromadzonych informacji może wzrastać. Jednostka może korzystać z nagromadzonych informacji, gdy zachodzi taka potrzeba, a w skutek tego coraz lepiej przystosować się do nowych warunków i sytuacji życiowych. Ślady pamięciowe, stanowiące fizjologiczne podłoże pamięci początkowo nasilają się i ulegają wzmocnieniu, a dopiero później słabną. Dlatego lepiej pamiętamy wszystko zaraz po nauczeniu się niż po pewnym czasie. Przechowywanie stanowi utajoną fazę pamięci. Wnioskujemy o niej na podstawie tego, jaki zakres doświadczeń potrafimy w razie potrzeby zaktualizować. Trwałość przechowywania jest tym większa, im większe znaczenie ma dla jednostki zapamiętana treść. Jest ona także większa jeżeli wiążę się z przeżyciami przyjemnymi i jest zgodna z dotychczasowymi przekonaniami i postawami jednostki.

Przypominanie

Etap przypominania jest tą fazą procesów poznawczych, dzięki którym możemy korzystać ze zgromadzonych wcześniej i przechowywanych informacji. Występuje ona w trzech formach: jako rozpoznanie, przypominanie i reprodukcja.

Rozpoznanie polega na rozróżnieniu bodźców aktualnie działających na nasze zmysły oraz tych, z którymi spotkaliśmy się już wcześniej.

Przypominanie zaś to odtwarzanie podniet, które działały kiedyś na jednostkę, lecz aktualnie się ich nie odbiera. Przypominanie dotyczy zarówno wyobrażeń jak też pojęć i sądów oznaczonych słowami. Jeżeli materiałem tym są osobiste przeżycia i zdarzenia, mówimy wówczas o wspomnieniach. Przypomnienie może mieć charakter mimowolny lub dowolny. Zdarza się, że pojawiają się w naszej świadomości samorzutne obrazy pamięciowe niezależne od naszej woli i utrzymują się dłuższy czas. Zjawisko to nazywamy perseweracją.

Reprodukcja polega na odtworzeniu zapamiętanego materiału. Jest ona często trudniejsza od rozpoznawania. W wypadku rozpoznawania wystarczy stwierdzić czy to, co spostrzegamy aktualnie, jest tym co było już spostrzegane wcześniej. W przypadku reprodukcji nie wystarczy uświadomić sobie to, co kiedyś zapamiętaliśmy, ale musimy to odtworzyć nie spostrzegając aktualnie tego, co odtwarzamy.

Zapominanie

Nie wszystko, co zapamiętujemy, potrafimy po pewnym czasie odtworzyć, gdyż nie wszystko trwale zachowuje się w pamięci. Gdy porównujemy materiał, który staraliśmy się zapamiętać, z tym, co potrafimy odtworzyć po jakimś czasie. Mówimy wówczas, że coś częściowo lub całkowicie zapomnieliśmy. W wyniku badań eksperymentalnych ustalono, że najwięcej materiału zapomina się w pierwszych dniach, później proces ten przebieg wolniej.

Myślenie

Człowiek działa w zależności od poznawanej rzeczywistości i w sposób przystosowany do celu. Życie zmusza go do nabywania różnych umiejętności i rozwiązywania napotykanych trudności. Wymaga to od niego myślenia.

Definicje i funkcja myślenia

Zdolność do myślenia to jedna z najbardziej specyficznych właściwości człowieka. Ona wyróżnia go spośród wszystkich istot żywych, z którymi spotyka się na świecie.

Myślenie to proces poznawczy w którym odzwierciedlane są strukturalne i funkcjonalne stosunki różnych elementów rzeczywistości. Zachodzi ono wówczas, gdy w odzwierciedleniu przedmiot przez stosunek do innego przedmiotu nabywa nową cechę, której wcześniej nie miał. Myślenie to czynność poznawcza, dzięki której człowiek dochodzi do pośredniego i uogólnionego poznania rzeczywistości.

Myślenie to zdolność poznawania przyczyn tego, co istnieje, związków i stosunków między przedmiotami, zdarzeniami, zjawiskami. Ma charakter aktywny, a nie jest tylko biernym kojarzeniem bodźców. Myślenie jest także procesem twórczym, który prowadzi przez wykrywanie różnych powiązań, współzależności, stosunków między przedmiotami, zdarzeniami i zjawiskami, do nowej wiedzy o różnych prawidłowościach tego, co istnieje.

Człowiek po to myśli, aby poznać świat, który go otacza. Nie zawsze jednak z czynności myślenia zdajemy sobie w pełni sprawę. Im umysł jest bardziej wyćwiczony, tym lepiej zdaje sobie sprawę z przebiegu czynności myślenia i bardziej nad nimi panuje. Im sprawniejsze jest mylenie, tym lepiej zorganizowane jest działanie.

Myśli to zjawiska umysłowe będące, obok obrazów i emocji, podstawową formą odzwierciedlania rzeczywistości przez jednostkę.

Myślenie spełnia 2 podstawowe funkcje w życiu:

• poznanie świata

• organizacja działania

Cechy myślenia

Podstawowe cechy myślenia, z którymi spotykamy się na co dzień, to: zakres, szybkość, giętkość i krytycyzm.

Zakres

Zakres czyli rozległość myśli, przejawia się w umiejętności ogarniania całości zagadnienia, bez zatracania żadnego z ważnych szczegółów. Im człowiek posiada większe wyrobienie umysłowe, tym zakres jego myśli może być większy. Mówimy wtedy, że jest to człowiek o rozległych horyzontach myślowych.

Szybkość

Szybkość myślenia łączy się z intensywną pracą umysłową. Spotkać ją można u ludzi dużo pracujących umysłowo, przy rozwiązywaniu różnych, także trudnych zagadnień. Cecha ta związana jest z temperamentem.

Giętkość

Bez określonej plastyczności i spontaniczności niemożliwe byłoby myślenie twórcze. Pomaga ono w uwalnianiu się od z góry przyjętych, sztywnych założeń, przekonań i uprzedzeń z chwilą, gdy stwierdzamy, że nie zgadzają się one z faktami. Przeciwieństwem giętkości jest sztywność, dogmatyzm myślenia, który nie pozwala uwolnić się od raz przyjętych schematów w myśleniu i działaniu.

Krytycyzm

Krytycyzm myślenia jest to umiejętność kontrolowania własnego toku myślenia. Bez tej cechy niemożliwy byłby rozwój nauki. Umożliwia ona sprawdzanie twierdzeń i hipotez, z którymi spotykamy się w mowie i piśmie. Krytycyzm chroni od pochopności myślenia, uwalnia od zadowalania się pierwszymi rozwiązaniami bez wniknięcia w istotę zagadnienia i prób weryfikacji.

Klasyfikacja myślenia

Stosując różne kryteria podziału, możemy wyodrębnić myślenie intuicyjne i dyskursywne, twórcze i odtwórcze, obrazowo-ruchowe, konkretno-wyobrażeniowe i słowno-logiczne.

Myślenie intuicyjne i dyskursywne

Niektóre zagadnienia rozwiązujemy posługując się intuicją. W myśleniu intuicyjnym człowiek nie jest w pełni świadomy jak doszedł do pewnych wniosków. Zna rozwiązanie jakiegoś zagadnienia, ale nie umie uzasadnić swych twierdzeń, nie potrafi sprawdzić słuszności swego przekonania ani przekazać go innym.

Posługując się myśleniem dyskursywnym, komunikatywnym, uświadamiamy sobie poszczególne etapy dochodzenia do pomysłu czy jakiegoś przekonania. Myśli potrafimy wyrazić w odpowiednich słowach, przekazać je innym i tym samym sprawdzić wartość pomysłu czy przekonania.

Myślenie twórcze i odtwórcze

Myślenie twórcze, zwane też produktywnym, jest najcenniejszą formą myślenia. Polega ono na rozwiązywaniu problemów. W sytuacji problemowej wiemy czego chcemy, ale nie wiemy, jakie środki zastosować do osiągnięcia tego celu. Myślenie twórcze pozwala je znaleźć.

W życiu jednostki najczęściej jednak występuje mniej efektywny rodzaj myślenia - odtwórcze. Gdy spotykamy się z jakimś zadaniem, wystarczy sięgnąć do zgromadzonej wcześniej wiedzy i zastosować taką drogę dochodzenia do celu, jak została już wielokrotnie sprawdzona przez nas lub innych.

Myślenie obrazowo-ruchowe

Jest to dominujący sposób myślenia u dzieci do 2,5 roku życia. Ten rodzaj myślenia spotykamy przy wykonywaniu rozmaitych czynności, zwłaszcza prostych, dotyczących sytuacji praktycznych.

Myślenie konkretno-wyobrażeniowe

Myślenie to towarzyszy działaniu a opiera się nie tylko na aktualnych spostrzeżeniach, ale także na wyobrażeniach twórczych i odtwórczych. Spostrzeżenia i wyobrażenia koncentrują się tu wokół zadań jakie stają przed jednostką. Skupia się ono wokół czynności podobnego typu, jakie już kiedyś jednostka wykonywała, i polega na zaprogramowaniu takich czynności praktycznych, które pomogą skutecznie wykonać stojące przed nią zadania.

Myślenie abstrakcyjno-logiczne

To najwyższy w ontogenezie stopień myślenia, pojawiający się w rozwoju jednostki najpóźniej, dopiero pod wpływem nauki szkolnej i przyswajania pojęć naukowych, nie tylko z jednej, ale z wielu dziedzin. Wyraża się ono w umiejętności wypowiadania swoich myśli przy pomocy symboli słownych, liczbowych, znaków umownych. Na tym poziomie jednostka potrafi operować symbolami zgodnie z prawami logiki. Potrafi dowodzić postawione przez siebie tezy i weryfikować wysunięte przez siebie przypuszczenia. Posiada również zdolność hierarchizacji ważności informacji, oddziela elementy istotne od nieistotnych. Na tym poziomie przetwarzanym przez jednostkę materiałem są nie spostrzeżenia czy wyobrażenia a pojęcia.

Rozwiązywanie problemów

Rozwiązywanie problemów to proces myślenia. Wyróżnia się 4 fazy rozwiązywania problemów: dostrzeżenie problemu, analiza sytuacji problemowej, wytwarzanie pomysłów rozwiązania, weryfikacja pomysłów.

Dostrzeżenie problemu

Faza ta rozpoczyna się wówczas gdy w myśleniu lub działaniu napotykamy trudności. Chcąc je pokonać, człowiek dostrzega problem, odkrywa go, towarzyszy temu wysiłek umysłowy. Formułuje go najczęściej w postaci pytania. W tej fazie jednostka uświadamia sobie, że zasób zdobytej przez nią wcześniej wiedzy nie wystarcza do udzielenia odpowiedzi na postawione przez nią pytanie. Na tym etapie wiadomo co należy uczynić, ale nie wiadomo jak.

Analiza sytuacji problemowej

Na tym etapie myślenia człowiek analizuje informacje, które dotyczą sytuacji, w jakiej znalazł się, oraz strukturę celu, który chce osiągnąć. Bada rozbieżności i luki między stanem faktycznym, który spostrzega, a stanem pożądanym. Bardzo przydatne jest tu wcześniejsze doświadczenie. Nie tylko zdobyta wiedza, ale też trening myślowy umożliwiają wnikliwą sytuację.

Wytwarzanie pomysłów rozwiązania

Jest to kluczowa i najbardziej produktywna faza rozwiązywania problemów. Jednostka na podstawie dotychczasowych informacji wysuwa hipotezy rozwiązywania problemów, wymyśla nowe metody, itp. Wszelkie rezultaty tego produktywnego, twórczego myślenia nazywa się pomysłami rozwiązania. Każdy z tych pomysłów należy rozważyć z osobna i wyciągnąć wnioski. Na tym etapie najsprawniejsze nawet myślenie logiczne nie wystarcza, aby odkryć nowe pomysły rozwiązywania sytuacji problemowej. Bardzo przydaje się tu także myślenie intuicyjne.

Weryfikacja pomysłów

Celem tej fazy, zwanej także oceną lub kontrolą pomysłów, jest sprawdzenie wartości rozwiązania. Weryfikuje się pomysły rozwiązania problemu, aby przyjąć najlepszą wersję. Przy weryfikacji pomysłu musimy posługiwać prawami logiki, aby przekonać się o jego słuszności, a także przekonać o tym innych. Niestety, nie zawsze i nie u każdego człowieka w jednakowym stopniu myślenie przy wytwarzaniu pomysłów odbywa się zgodnie z prawami logiki. Zależy to od poziomu umysłowego tego, kto rozwiązuje problem. O ile nie każdy ma jednakowe zdolności generowania nowych, wartościowych pomysłów rozwiązania problemów, o tyle nie tylko możemy, ale i musimy uczyć się weryfikacji tych pomysłów, aby podnieść wartość naszego myślenia.

W zależności od struktury problemu i od możliwości intelektualnych jednostki, fazy rozwiązywania problemu mogą być realizowane w różnej kolejności. Niektóre z nich w pewnych okolicznościach można pominąć, np. student może sam wyszukać i sformułować interesujący problem pracy magisterskiej, ale może mu go podsunąć promotor. Wysiłek umysłowy studenta zostanie wówczas skierowany nie na formułowanie problemu, ale na szukanie ciekawych pomysłów jego rozwiązania.

15

---