Katarzyna Dziwulska

Aneta Sosnowska

Rok: Drugi ( studia I stopnia niestacjonarne)

Grupa: Z-4

Specjalność: Doradztwo Pracy i BHP

SYTUACJA DZIECKA W RODZINIE FUNKCJONALNEJ
I DYSFUNKCJONALNEJ

Spotkaliśmy się tutaj, aby zrozumieć jak istotna w życiu człowieka, a zwłaszcza dziecka, jest rodzina, przy czym rodzina ta powinna spełniać określone funkcje, tak, aby zapewniała odpowiednie środowisko rozwoju młodego człowieka. Brak właściwych warunków dla rozwoju dziecka niesie ze sobą ryzyko o różnorodnych konsekwencjach. Aby ich unikać konieczna jest wiedza na temat różnic pomiędzy rodziną funkcyjną, a dysfunkcyjną i patologiczną, które niosą ze sobą wielkie ryzyko dla rozwoju dziecka.

Po pierwsze należy wskazać, co rozumiemy pod pojęciem „rodziny” rozumianej jako:

• podstawowa grupa społeczna albo po prostu grupa osób, które wzajemnie na siebie oddziaływają stanowiąc system, którego elementy, czyli dokładnie mówiąc członkowie rodziny, są wzajemnie ze sobą powiązane.

• inaczej mówiąc rodzina to grupa społeczna szczególnego rodzaju, charakteryzująca się silnymi więzami emocjonalnymi i formalnymi istniejącymi pomiędzy jej członkami. Relacje te opierają się na dwóch rodzajach więzi: na małżeństwie i pokrewieństwie.

• Rodzina to wreszcie grupa formalna mającą określoną prawnie strukturę, cele i normy w ramach których funkcjonuje w społeczeństwie.

• Rodzina to pierwsza ważna instytucja wychowania naturalnego, spontanicznego, która spełnia również ważne zadanie w nauczaniu i kształceniu, dająca człowiekowi możliwość wszechstronnego rozwoju, zaspokajania jego wielu potrzeb i wprowadzania go w świat wartości i norm społecznych.

• Jednym słowem to, czego uczymy się jako dzieci i młodzież w rodzinie, pozostaje na całe życie. Poprzez kontakty z najbliższymi osobami z rodziny następuje kształtowanie osobowości człowieka.

• W świetle polskiego prawa rodzinę tworzą kobieta i mężczyzna połączeni prawnym węzłem małżeńskim oraz pozostające na ich utrzymaniu dzieci. Stosunki rodzinne, a więc relacje między mężem a żoną, rodzicami a dziećmi czy też między rodzeństwem, określane są przez normy moralne, obyczajowe i religijne.

• Rodzina winna stanowić podstawową formę opieki dla dziecka od jego urodzenia aż do uzyskania przez nie samodzielności, symbolicznie uznawane za wiek 18 lat.

• Rodzina może zostać w sposób sztuczny rozerwana, przerwana lub zmodyfikowana.

Rodzina nie jest jednostką statyczną, lecz spełnia wiele istotnych funkcji, czyli stwarza warunki rozwoju indywidualnego poszczególnych członków, w ten sposób zaspokajając ich potrzeby psychiczne, emocjonalne i społeczne.

Funkcje rodziny można ogólnie podzielić następujące grupy.

• Pierwszą funkcją rodziny jest funkcja seksualna oparta na prokreacji i biologicznym przetrwaniu społeczeństwa

• Drugą funkcją rodziny jest socjalizacja dzieci, czyli przygotowanie dzieci do samodzielnego życia, nauczenia ich reguł zachowania, właściwych zasad postępowania w danym społeczeństwie i przekazania przyjętego systemu wartości.

• Trzecią funkcją rodziny jest funkcja opiekuńcza polegająca na zabezpieczeniu podstawowych potrzeb jak: jedzenie, schronienie i ubranie jej członków.

• Czwartą funkcją rodziny jest funkcja ekonomiczna, która pozwala na zagwarantowanie bezpieczeństwa materialnego rodzinie, poprzez funkcje produkcyjne, zarobkowe, gospodarcze i usługowo - konsumpcyjne.

• Kolejna funkcja rodziny to funkcja stratyfikacyjna polegająca na wskazaniu odpowiedniego miejsca w społeczeństwie swoim członkom.

• Rodzina winna również spełniać funkcje rekreacyjne polegające na zaspokojeniu potrzeb odpoczynku, relaksu i rozrywki swoim członkom.

• Do tego dochodzi funkcja emocjonalno - ekspresyjna polegająca w rodzinie na zaspokojeniu potrzeb emocjonalnych jej członków, zapewnieniu poczucia bezpieczeństwa, higieny psychicznej, równowagi emocjonalnej jednostki i umożliwienie ekspresji osobowości.

• Istnieje również funkcja kulturowa, czyli przekazywanie w rodzinie dzieciom dziedzictwa kulturowego poprzez zapoznawanie ich z dziełami sztuki, literatury, zabytkami i innymi cennymi reliktami przeszłości.

• Rodzina spełnia również funkcje kontrolne, czyli ograniczona nieformalna kontrola rodziny nad jej członkami.

Dobrze funkcjonująca rodzina winna spełniać wszelkie powyższe funkcje, tak, aby członkowie rodziny mogli się rozwijać, zwłaszcza dzieci. To właśnie środowisko rodzinne stanowi źródło miłości i akceptacji dla dzieci, daje poczucie bezpieczeństwa, ale wymaga to spójności wewnętrznej w rodzinie Rodzina wpływa na osobowość, kształtując losy jej członków, a jeśli jej kondycja pogarsza się to wpływa to destrukcyjnie na funkcjonowanie członków rodziny, zwłaszcza na tak podatne na wpływy dzieci. Zakłada się, iż dzieci mają najlepsze podstawy do osiągania powodzenia w dorosłym życiu jeśli rozwijały się w rodzinach, gdzie spełniane były wszystkie funkcje przypisywane rodzinie.

Rodzina realizując wcześniej przedstawione funkcje, ma za zadanie stworzyć określoną sytuację społeczno - bytową. Rodzina jako podstawowa grupa społeczna, powinna być rodziną biologiczną, najlepiej pełną, która stwarza najbardziej optymalne warunki do realizacji wszystkich, charakterystycznych jej funkcji. Pozostałe typy rodzin jak: rodziny rozbite, rodziny zdemoralizowane, rodziny zastępcze, rodziny adopcyjne, rodziny zdezorganizowane, dysfunkcyjne i oczywiście rodziny patologiczne, przynajmniej hipotetycznie, posiadają mniej korzystne warunki do sprawowania funkcji rodzinnych.

Patrząc na rodzinę oczami wychowującej się w niej dziecka, jest ona jego najwcześniejszym środowiskiem społecznym, z którym styka się od urodzenia, stanowiąc w życiu dziecka pierwsze i naturalne środowisko wychowawcze.

• Rodzina jako grupa wychowawcza oddziaływają na dzieci przez sam fakt bycia jej członkiem.

• W rodzinie dziecko zdobywa swoje pierwsze doświadczenia społeczne, uczy się określonych zachowań, norm postępowania, poznaje różnorodne formy, wzorce i nakazy. Zaczyna życie według pewnych wartości.

• Proces wychowawczy dokonuje się w toku codziennych zmagań, podczas pracy, zabawy, odpoczynku, rekreacji oraz podczas udziału w życiu społecznym i kulturalnym. Aby jednak ten idylliczny obrazek mógł być w pełni realizowany to rodzice ponoszą pełną odpowiedzialność za zaspakajanie społecznych, materialnych i bytowych potrzeb dziecka.

• W konsekwencji dziecko przyswaja sobie prawidłowe nawyki i normy postępowania, staje się kontynuatorem określonych wartości, jakie wpajają mu rodzice. Rodzice uczą dziecko również odnoszenia do innych osób, panowania nad swoimi reakcjami, i wyrażania uczuć.

Trudno mówić o idealnej rodzinie, która w sposób książkowy realizuje wszystkie jej funkcje. Każda rodzina ma bowiem swoisty styl wychowania, który jednak winien dążyć do ideału, jak najlepszego realizowania przypisanych jej funkcji.

Niestety, w wielu rodzinach mamy do czynienia z fatalnymi błędami wychowawczymi
i postawami, które nie sprzyjają realizacji tych funkcji i są zaprzeczeniem prawidłowego rozwoju dzieci i młodzieży. Na dziecko negatywnie wpływają takie postawy jak:

• nadmierne chronienie dziecka,

• przesadna koncentracja uczuć na dziecku,

• nadmierny dystans, niechęć, a nawet wrogość do dziecka.

Niepożądane postawy ze strony rodziców są niezwykle widoczne w rodzinach dysfunkcjonalnych i patologicznych, działających w odróżnieniu do rodzin funkcjonalnych.

Z tego też względu tak istotna jest umiejętność odróżniania rodziny funkcjonalnej od tej, która nie spełnia przypisanych jej funkcji.

Rodzina funkcjonalna, zdrowa, inaczej mówiąc tradycyjna, charakteryzuje się tym, że spełnia przypisane jej funkcje, czyli odgrywa podstawową rolę w kształtowaniu zdrowia psychicznego dziecka:

• zabezpiecza jego przetrwanie, rozwój i wzrastanie,

• zaspokaja potrzeby emocjonalne,

• rozwija poczucie własnego „ja”,

• jest podstawową „jednostką socjalizacji”,

• ma decydujące znaczenie dla przetrwania społeczeństwa.

Funkcjonalna rodzina troszczy się więc o zaspokojenie wszystkich potrzeb dziecka, a z czasem jak dziecko rośnie uczy je, jak ma te potrzeby zaspokajać samodzielnie.

Natomiast w rodzinie dysfunkcjonalnej zamiast dziecko wspierać i ochraniać, rodzice ignorują je, albo atakują za to, że takie właśnie jest. A to sprawia, że dzieci rozwijają w sobie dysfunk­cjonalne cechy samozachowawcze, gdyż wierzą, że rodzice zawsze mają rację. W efekcie gdy dzieci dorosną, stają się same dysfunkcjonalnymi rodzicami.

W funkcjonalnej rodzinie dzieci są:

• strzeżone przed poniżającym zachowaniem innych,

• wspierane w konstruowaniu wiedzy na temat ochrony przed innymi, którzy im zagrażają.

Rodzina funkcjonalna pomaga swoim dzieciom rozwinąć charakterystyczne dla człowieka cechy takie jak: cenność, bezradność, niedoskonałość, zależność i niedojrza­łość, zaś rodzina dysfunkcjonalna przekształca je w dysfunkcjonalne cechy samozachowawcze. I tak:

• Cenność dziecka, w rodzinie funkcjonalnej, jest najwyżej ceniona wśród wszystkich innych ludzi, co wpływa na podnoszenie poczucia własnej wartości u dzieci i owocując w dorosłym życiu. W rodzinie dysfunkcjonalnej nie uświa­damia się dziecku jego bezcenności, a wręcz przeciwnie: dziecku uświadamia się jego mniejszą wartość. Przez to dziecko czuje się gorsze od innych, a przez to, że jest ignorowane i wyśmiewane w życiu dorosłym ma trudności w doświadczeniu właściwego poczucia własnej wartości.

• Bezbronne dziecko wymaga ochrony rodziców, a ci chroniąc je, rozpoznają, uznają i szanują prawa dziecka do jego własnego ciała, myśli, uczuć i zachowań. Ochrona ta w rodzinach funkcjonalnych jest bezwarunkowa i całkowita w każdej sytuacji. To także brak zgody na fizyczne, psychiczne i emocjonalne ataki na dzieci ze strony dorosłych. W rodzinach dysfunkcjonalnych ro­dzice nie chronią dziecka i nie uczą je, jak unikać wykorzystywania i poniżania przez innych, gdyż sami nie mają odpowiedniego ukształtowanego systemu granic. Dorosłe dzieci wychowywane w takich rodzinach nadal będą czuły się bezbronne.

• W rodzinie funkcjonalnej rodzice wiedzą, że ich dzieci nie są doskonałe, bo i sami popełniają błędy i wiedzą, że muszą być odpowiedzialni za swe niewłaściwe postępowanie. Dzieci popełniające błędy lub krzywdzące innych, są w tych rodzinach uczone jak te błędy i krzywdy naprawić. Niedoskonałość zrozumiana w dzieciństwie, w życiu dorosłym uczy odpowiedzialności za swoje niedoskonałości. W rodzinie dysfunkcjonalnej niedoskonałość dziecka nie jest szanowana i uznawana. Dzieci są wręcz atakowane za swą niedoskonałość i wierzą, że niedoskona­łość jest czymś nienormalnym.

• Z niedojrzałością dziecka, które musi polegać na rodzicach, łączy się zaś jego zależność w zaspokajaniu swoich potrzeb i pragnień. W rodzinie funkcjonalnej to rodzice zaspokajają dziecku jedzenie, ubranie, schronienie, opiekę lekarską, potrzeby emocjonalne, a z czasem uczą je, jak ma te potrzeby zaspokajać samodzielnie. Zależność, jest przekształcana w samodzielność, niezależność i zdolność do poprawnego zaspokojenia swoich potrzeb i pragnień. W rodzinie dysfunkcjonalnej rodzice zamiast stopniowo wdrażać dziecko do sa­modzielności nieustannie troszczą się o wszystko, nie pozwalając dziecku na samodzielność, albo też atakują dzieci za posiadanie i wyrażanie swoich pragnień lub też ignorują ich pragnienia. To w przyszłości oznacza trudności w rozpoznawaniu i zaspokojeniu swoich potrzeb.

• W rodzinie funkcjonalnej rodzice jako naturalną przyjmują niedojrzałość dziecka i pozwalają dzieciom być dziećmi. Rodzice pomagają dziecku zdobywać coraz wyższe poziomy dojrzałości, wspierają je, ucząc zachowań odpowiadających jego rzeczywistemu poziomowi rozwoju. W dysfunkcjonalnej rodzinie rodzice domagają się od dzieci zachowań bardziej dojrzałych albo po­zwalają dzieciom zachowywać się mniej dojrzale niż na ich wiek przystało. To w dorosłym życiu sprawia, że są one nadmiernie dojrzałe bądź wiecznie niedoj­rzałe.

Jaka więc jest rodzina dysfunkcjonalna?

„Dysfunkcja” oznacza: zaburzenia komunikacyjne, strukturalne, zaburzenia własnych granic, zaburzenie granic między poszczególnymi osobami rodziny i stosowanie destrukcyjnych mechanizmów.

Rodzina dysfunkcjonalna jest stworzona przez dysfunkcjonalne małżeństwo, które tworzą dysfunkcjonalne osoby. Te zaś prawie zawsze znajdują inną osobę, która działa albo na tym samym, albo na większym poziomie dysfunkcji. Dysfunkcję rodziny można podzielić ze względu za zachowanie rodzica, które determinuje działanie całego układu poprzez zachowania kompulsywne jak uzależnienia i natręctwa, przemoc fizyczna czy przemoc emocjonalna

Dysfunkcyjność w rodzinie może być całkowita czyli występuje kompletne niepowodzenie w realizacji zadań rodziny i zastępują ją w tym inne osoby czy instytucje, albo dysfunkcja częściowa dotycząca trudności w realizacji takich funkcji jak wychowawcza czy emocjonalna.

Rodzinę dysfunkcyjną charakteryzuje:

• toksyczna relacje wewnątrzrodzinna, której przyczyną są najczęściej zjawiska patologii i dewiacji społecznej jak przestępczość, alkoholizm, narkomania, zaburzenia psychiczne, rozbicie rodziny, patologiczne zachowania rodziców, bezrobocie, bezdomność, ubóstwo, nietolerancja, wadliwy system oddziaływań wychowawczych.

• brak spełniania swych zadań względem dzieci, bądź trudności w realizacji niektórych funkcji,

• zaspokajanie przede wszystkim potrzeb rodziców, a nie dzieci, a więc stałe zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich

• istnienie jakiegoś problemu, który należy koniecznie ukryć przed otoczeniem, według zasady „nie mówić, nie ufać, nie odczuwać”, a więc kontrola i maskowanie się,

• brak związków uczuciowych i brak otwartej komunikacji wewnątrz rodziny i miedzy rodziną a szerszym środowiskiem, a zamiast tego pojawia się zaprzeczenie, iluzja czy brak zaufania

• brak zaspokajania swoich indywidualnych potrzeb, a co się z tym wiąże prawie zawsze istnieje tam jakiś niewielki poziom złości, depresji, oskarżania się wzajemnego,

• często złe warunki mieszkaniowe i materialne.

W konsekwencji zaburzone funkcjonowanie jednego z członków rodziny dysfunkcjonalnej wpływa na całą rodzinę, a zwłaszcza na najsłabsze ogniwo, czyli dziecko. Rodzice przejawiają nieprawidłowe postawy rodzicielskie, takie jak:

• postawa unikająca czyli obojętność uczuciowa rodziców względem dzieci,

• postawa odtrącająca dziecko,

• postawa nazbyt wymagająca w stosunku do dziecka,

• postawa nadmiernie chroniąca.

Dziecko w rodzinie dysfunkcyjnej:

• nie ma zapewnionych podstawowych potrzeb: bezpieczeństwa, miłości, akceptacji, szacunku i nie rozwija się prawidłowo,

• żyje w ciągłym stresie i napięciu spowodowanym stałą niestabilnością sytuacji, izolacji społecznej rodziny i zamiany ról w obrębie rodziny,

• brak mu spójnego systemu wartości i poczucia własnej godności, co nie pozwala mu się rozwijać prawidłowo,

• zabrania się mu ujawniać emocje i myśli,

• pozostaje w tyle jeśli chodzi o szansę na właściwy rozwój eduka­cyjny, aspiracje, karierę zawodową i osobistą,

• wyzwala się w nim poczucie wstydu, złość i strach, które są przenoszone na sposób funkcjonowania dziecka w innych środowiskach.

W rodzinie dysfunkcyjnej dzieci przybierają jeden z obronnych wzorów funkcjonowania, czyli bohatera rodzinnego, kozła ofiarnego, maskotki, zagubionego dziecka, czy tzw. „ułatwia cza”.

Rodzina dysfunkcjonalna często utożsamiana jest z rodziną patologiczną, tymczasem rodzina dysfunkcyjna, nie jest jeszcze patologiczną, jednak jej prawidłowe funkcjonowanie zostało w miarę trwale zaburzone, zaś rodzina patologiczna zawsze jest dysfunkcyjną. Rodzina patologiczna to taka, w której jedno lub oboje z rodziców jest najczęściej uzależnione od alkoholu czy od narkotyków, jest przestępcą lub trudni się najstarszym zawodem świata, a niekiedy wciąga w to także dzieci.

Wśród rodzin patologicznych można sklasyfikować następujące typy:

• „rodzina sanatorium”, gdzie dominują objawy lękowe, poczucie zagrożenia, które rodzina stara się obniżyć przez stworzenie pozornego ciepła i komfortu, a członkowie rodziny unikają otwartego konfliktu;

• „rodzina twierdza”, gdzie przeważa wrogość w relacjach wewnątrzrodzinnych, brak jest zaufania, rodzina zaś się zamyka, izoluje,

• „rodzina teatr”, gdzie dominuje pozorny obraz rodziny pokazywanej na zewnątrz jako obraz rodziny funkcjonującej bez zarzutów.

Wśród rodzin patologicznych wyróżniamy:

• rodziny wykoślawione, gdy jedno z rodziców, najczęściej matka zdecydowanie przeważa i działa patogennie, a ojciec jest bierny i przyjmuje postawę wycofanego.

• rodziny rozszczepione to takie, w których występuje otwarty konflikt między małżonkami a dziecko jest tego świadkiem

W rodzinach patologicznych dzieci bardzo często przeżywają koszmar, gdyż ani osoba uzależniona, ani współuzależniona nie zabezpiecza im podstawowych potrzeb, poza tym dziecko mimowolnie przyjmuje schematy życia patologicznego i nieświadomie często w życiu dorosłym je kopiuje. Dzieci z rodzin patologicznych mają niepowodzenia szkolne, co wynika często z niemożliwości wypełniania obowiązków szkolnych.

Dzieci w rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych często w dorosłym życiu korzystają z pomocy terapeutów, gdyż same nie są w stanie sobie pomóc, uwolnić się od wpojonych im zasad funkcjonowania.

Konsekwencje wychowywania się w rodzinach dysfunkcyjnych i patologicznych widoczne są już w wieku dorastania, kiedy pojawia się bunt młodego człowieka. Objawia się on niezadowoleniem, uciekaniem w środowiska rówieśnicze, często również patologiczne, po jawne przejawy agresji, a nawet ucieczki z domu. W ten sposób młodzież demonstruje swoje niezadowolenie i brak akceptacji dla nowej sytuacji rodzinnej.

Młody człowiek wychowujący się, a często raczej żyjący, w rodzinach dysfunkcyjnych i patologicznych poprzez swoje, często trudne do zaakceptowania dla dorosłych zachowanie, próbuje w bardzo radykalny sposób zwrócić na siebie uwagę. Dodatkowo w dzieciach w wieku nastoletnim wyjątkowo głęboko zakorzenione są różnego typu negatywne przeżycia z dzieciństwa, nawet najmłodszego. Wtedy zwielokrotnia się rozchwianie emocjonalne, nieufność, a nawet stany depresyjne. Niepewna sytuacja rodzinna budzi w dzieciach raczej dezorientację i przeczucie nieczystych intencji, a to może skończyć się reakcjami negatywnymi.

Do tego dochodzi bardzo silna, zwłaszcza już w wieku nastoletnim, postawa oceniająca i porównująca. Młodzi ludzie są także świetnymi obserwatorami i nie dają już się tak łatwo zwieźć jak mniejsze dzieci. Młodzież w rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych bardzo często izoluje się od swojej rodziny, wybierając jasne układy z rówieśnikami. Często w takich sytuacjach młodzi ludzie dość przypadkowo wchodzą w nowe grupy społeczne, popadając niejednokrotnie w tzw. „złe towarzystwo” i są narażone na kontakty z używkami, alkoholem, narkotykami, a teraz także dopalaczami, a także angażują się w różnego typu sekty. W różnoraki sposób rekompensują sobie braki z dzieciństwa.

Dzieci wychowujące się w rodzinach dysfunkcyjnych i patologicznych, rzadko kiedy odnajdują się w dorosłym życiu: mają skłonności do popadania w skrajności, są rozchwiani emocjonalnie, nie radzą sobie z problemami, mają problemy w swoich rodzinach.

Rodziny dysfunkcyjne i patologiczne wymagają pomocy, zwłaszcza dzieci poprzez:

• organizowanie pomocy dla uczniów z niepowodzeniami w nauce,

• stworzenie właściwych warunków i pomocy pedagogicznej do odrabiania lekcji, np. umożliwienie im korzystania ze świetlicy szkolnej,

• włączenie dzieci z rodzin patologicznych do zajęć pozalekcyjnych w celu rozwoju ich zainteresowań, a także zorganizowania im po prostu czasu wolnego,

• prowadzenie indywidualnych terapii w celu niwelowania napiec psychicznych,

• odpowiednie działania podnosić ich poziom własnej wartości, akceptować i szanować, tak aby w ten sposób rekompensować im chociaż w znikomym stopniu braki w funkcjonowaniu ich rodziny.

Analizując sytuację dziecka w rodzinie funkcjonalnej, dysfunkcjonalnej, czy wręcz patologicznej możemy zadać sobie pytanie czy w ogóle istnieje taka kategoria jak „rodzina normalna” czy „rodzina funkcjonalna” w opozycji do której istnieją już tylko „rodziny dysfunkcjonalne” o różnym natężeniu? Otóż tak i nie należy zapominać, że pomimo ewolucji, jaką przechodzi współczesna rodzina i jej nowatorskiego podejścia do realizacji tych funkcji, to jednak podstawowe funkcje jakie winna spełnić w stosunku do dziecka są stałe i niezmienne. Każda rodzina, która nie zapewnia dziecku podstaw do funkcjonowania jest już w pewien sposób dysfunkcyjna, a często przybiera charakter patologiczny. Nie należy jednak popadać w przesadę, kiedy rodzina nie realizuje w zadowalającym stopniu swoich funkcji, ale jest to np. sytuacja jednostkowa. Chodzi o sytuację stałą, permanentną, kiedy to dzieci najintensywniej odczuwają wszelkiego typu braki w rodzinie, których rekompensata nie jest możliwa na innej płaszczyźnie rozwoju dziecka.

Literatura:

• Baran B., Rola więzi społeczno - emocjonalnej w kształtowaniu osobowości dziecka, PWN, Warszawa - Poznań 1981.

• Birch A., Malim T., Psychologia rozwojowa w zarysie, PWN, Warszawa 1995.

• Bradshaw J., Zrozumieć rodzinę, Warszawa 1998.

• Cudak H., Atmosfera wychowawcza w domu, w: „Problemy rodziny”, 1995/3.

• Jarosz M., Problemy dezorganizacji rodziny: determinanty i społeczne skutki, Warszawa 1990.

• Kawula S., Młodzież a współczesne dewiacje i patologie społeczne, Wydawnictwo M. Marszałek, Toruń 2001.

• Kowalski S., Socjologia wychowania w zarysie. PWN Warszawa 1974.

• Krzesińska - Żach B., Główne kierunki pomocy rodzinie i dziecku w środowisku lokalnym, w: Pomoc dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym, (red.) W. Danilewicz, J. Izdebska, B. Krzesińska - Żach, Białystok 2001.

• Łopatkowa M., Jak pracować z dziećmi i rodziną zagrożoną?, Wyd. Szkolne
  i Pedagogiczne, Warszawa 1980.

• Opozda D., Patologie życia rodzinnego, Lublin 2004.

• Mościcka L., Zagrożenia dla prawidłowego funkcjonowania rodziny. W: Rodziny dysfunkcjonalne, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1991.

• Prajsner M., Rodzina dysfunkcyjna, w: Remedium, maj/2002.

• Smolińska - Theis B., Rodzina dysfunkcyjna, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku T. V, red. T. Pilch, Warszawa 2006.

• Ziemska M., Postawy rodzicielskie, Wiedza Powszechna, Warszawa 2009.

• Ziemska M., Rodzina i dziecko, PWN Warszawa 1980.

1

---