Dr Krystyna Kmiecik-Baran

[e-mail]; Tel. [phone];

Portret psychologiczny sprawcy przemocy domowej

1. Wstęp

Kim jest sprawca przemocy domowej? Okazuje się, że sprawcą może być ojciec, matka, konkubent, dziadek, babcia, starszy brat czy siostra, dorosły syn czy córka, itd. Sprawcy przemocy nie znoszą sprzeciwu, chcą mieć pełnię władzy i kontroli nad swoją ofiarą. Przekleństwa, groźby są demonstracją siły, dominacji i sygnałami, że wobec ofiary zostaną zastosowane ostrzejsze sankcje. Sprawca swoje relacje z bliskimi opiera na wywoływaniu u nich strachu i poczucia winy, czerpie przyjemność w zadawania bólu innym. Najczęściej są to osoby, które w dzieciństwie doświadczały przemocy, wiedzą co to jest strach i lęk. Wiedzą, iż utrata kontroli nad bliskimi oznacza dla nich utratę poczucia dominacji i siły.

Sprawca przemocy stosuje różne techniki manipulacji ofiarą np. izolacja, indoktrynacja, pozbawianie możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb, itp. Gdy ofiara szuka pomocy na zewnątrz sprawca ogranicza tę pomoc poprzez przedstawianie ofiary w bardzo złym świetle, jako osobę niewiarygodną, rozhisteryzowaną.

Najczęściej przedstawia ofiarę jako:

1. oszustkę, chcącą mu zaszkodzić,

2. chorą psychicznie i niebezpieczną dla otoczenia,

3. tak naprawdę sprawcę a nie ofiarę,

4. przedstawia siebie jako ofiarę napaści, która musiała się bronić,

5. osobę przewrażliwioną, histeryczną,

8. prezentuje siebie w taki sposób (jako osobę odpowiedzialną, rzeczową, opanowaną, uprzejmą) aby zrozpaczona, przestraszona, rozemocjonowana ofiara wydała się interweniującym mniej wiarygodna

Sprawcy przemocy charakteryzują się specyficznymi cechami osobowości, które związane są ze stosowaniem przemocy wobec osób bliskich. Najczęściej są to cechy osobowości dyssocjalnej, psychopatycznej (dyssocjalnej, socjopatycznej, antysocjalnej).

2. Sprawca przemocy domowej o osobowości psychopatycznej, dyssocjalnej, socjopatycznej, antysocjalnej

Osobowość psychopatyczna, dyssocjalna, socjopatyczna, antysocjalna to pojęcia opisujące te same zachowania w relacjach z innymi ludźmi. Używane są często zamiennie. Pojęcie psychopatia jest terminem stworzonym przez J. L. Kocha w roku 1891. Pojęcie socjopatia wprowadzono w latach 30-tych dwudziestego wieku w USA. Pojęcia osobowość antysocjalna czy osobowość dyssocjalna pojawiły się mniej więcej w tym samym czasie co pojęcie socjopatia zarówno w USA jak i Europie. Psychopatia, osobowość dyssocjalna, osobowość antysocjalna występuje w około 2 - 3% każdego społeczeństwa, 3-10 razy częściej u mężczyzn niż u kobiet. Osobowość dyssocjalna opisywana jest jako osobowość amoralna.

Istnieje wiele opisów psychopatycznych osobowości, tutaj zostaną przedstawione najbardziej znane.

Robert Hare (1991, 1996, 2006) wyodrębnił 20 cech charakterystycznych dla psychopatii, które podzielił na emocjonalno-interpersonalne i behawioralne:

- Skala PCL-R; czynnik emocjonalno-interpersonalny:

1. Czarujący, wygadany o powierzchownym uroku.

2. Ma wyolbrzymione mniemanie o sobie - przecenia swoje możliwości, pewny siebie, zawzięty, zarozumiały, bufon.

3. Posiada duże zapotrzebowanie na nowe ryzykowne doświadczenia, ciągłą stymulację, źle znosi nudę i monotonię.

4. Jest patologicznym kłamcą.

5. W sposób bezwzględny steruje i manipuluje emocjami innych, nie liczy się z ich cierpieniem i uczuciami.

6. Brak wyrzutów sumienia, poczucia winy.

7. Charakteryzuje go ubóstwo emocjonalne, niezdolność do głębszych uczuć, chłód interpersonalny pomimo oznak jawnej towarzyskości.

8. Gruboskórność i brak empatii - zimny, pogardliwy, nieuprzejmy i nietaktowny.

9. Prowadzi pasożytniczy tryb życia.

10. Posiada słabe mechanizmy kontrolujące zachowanie co wyraża się w: drażliwości, irytacji, niecierpliwości, pogróżkach, agresji i obelżywych słowach, brakiem panowania nad złością i nastrojami, pochopnym działaniu.

- Skala PCL-R; czynnik behawioralny (nieustabilizowany tryb życia, popełnianie przestępstw):

1. Cechuje go skłonność do nawiązywania szybkich krótkotrwałych, powierzchownych związków, utrzymywanie stosunków seksualnych z wieloma partnerami, utrzymywanie kilku związków jednocześnie, seksualnego przymuszania innych do aktywności seksualnej.

2. Dość wcześnie sprawiał trudności wychowawcze - przed 13 rokiem życia, w tym kradzieże, oszukiwanie, wandalizm, znęcanie się, aktywność seksualna, podpalanie, wąchanie kleju, używanie alkoholu, ucieczki z domu.

3. Charakteryzuje go brak realistycznych, długoterminowych celów - niemożność podejmowania i wykonywania długoterminowych planów i celów.

4. Impulsywność - występowanie zachowań niezamierzonych, niezdolność opierania się pokusom, niezdolność przewidywania konsekwencji, lekkomyślność.

5. Nieodpowiedzialność - niezdolność wywiązywania się ze zobowiązań, niepłacenie rachunków, nieoddawanie pożyczek, niedbałe wykonywanie pracy, spóźnianie się czy absencja w pracy, niewywiązywanie się z umów.

6. Nieprzyjmowanie odpowiedzialności za własne czyny.

7. Wiele krótkotrwałych związków małżeńskich - brak zobowiązania do długotrwałego związku.

8. Przestępczość w okresie dorastania - zachowania o charakterze przestępczym, zawierające elementy wrogości, wyzysku, agresji, manipulacji albo skłonności do bezdusznego, bezwzględnego gangsterstwa.

9. Naruszanie warunków zwolnienia - naruszanie warunków zawieszenia kary czy innych zwolnień warunkowych.

10. Wszechstronność przestępcza - skłonność ciągłych przestępstw, niezależnie od tego, czy osoba ta była za nie aresztowana lub skazana; chlubienie się unikaniem odpowiedzialności za przestępstwa.

Pospiszyl (2000) wyróżnia w psychopatii:

• deficyt lęku - defekt emocjonalny polegający na braku przyswajania odruchów moralnych i braku empatii;

• deficyt uczenia się - dominujące w typie impulsywnym zachowania agresywne;

• upośledzenie związków - relacje oparte na przydatności innych do własnych celów, płytkie związki - dominujące w typie kalkulatywnym, ignorowanie konwencji społecznych;

• cierń psychopatyczny - zubożone życie psychiczne, kompensowane przez narcyzm - wyczulenie na przejawy niedoceniania.

Zdaniem Pospiszyla (2000) aby zdiagnozować psychopatię muszą wystąpić następujące objawy:

• długotrwałe zachowania antyspołeczne (jeszcze przed 15 r.ż., np. nawykowe kłamstwo, zachowania seksualne o charakterze agresywnym, nadużywanie alkoholu, kradzieże);

• aktualnie:

• nierówne postępy w nauce/pracy,

• łamanie prawa - przestępstwa pospolite, niezdolność do trwałego związku, powtarzające się akty agresji, impulsywność, okrucieństwo;

Zgodnie z ICD-10 i DSM IV osobowość psychopatyczna to:

1. nieliczenie się z uczuciami innych

2. lekceważenie norm

3. niemożność utrzymania związków

4. niska tolerancja polityki i pornografii

5. niezdolność przeżywania orgazmów

6. skłonność do obwiniania innych

Kryteria diagnostyczne osobowości psychopatycznej (dyssocjalnej) wg Cleckleya (1985):

• utrwalone i nieadekwatne zachowania antyspołeczne bez wyraźnej motywacji (przestępstwa sprawiają wrażenie przypadkowych, bezcelowych i impulsywnych, są pospolite - kradzieże, oszustwa),

• brak poczucia winy, wstydu i odpowiedzialności, skruchy - kontakty płytkie i nastawione na eksploatację,

• brak lęku,

• ubóstwo emocjonalne - brak zdolności do przeżywania emocji - brak integracji sfer poznawczej, behawioralnej i emocjonalnej

• trwała niezdolność do związków uczuciowych z innymi ludźmi,

• bezosobowy stosunek do życia seksualnego (przedmiotowe traktowanie partnera),

• nieumiejętność odraczania satysfakcji (dążenie do natychmiastowego zaspokajania popędów i potrzeb),

• autodestrukcyjny wzorzec życia (np. po okresie dobrego przystosowania niszczenie dotychczasowych osiągnięć z przyczyn niezrozumiałych dla otoczenia),

• nieumiejętność planowania odległych celów (koncentracja na teraźniejszości),

• niezdolność przewidywania skutków swojego postępowania,

• niezdolność wyciągania wniosków z przeszłych doświadczeń (tj. nieefektywność uczenia się),

• nie dające się logicznie wyjaśnić przerywanie konstruktywnej działalności,

• w miarę sprawna ogólna inteligencja, formalnie nie zaburzona,

• nierozróżnianie granicy między rzeczywistością a fikcją, prawdą a kłamstwem,

• nietypowa lub niezwykła reakcja na alkohol,

• częste szantażowanie samobójstwem,

• tendencje do samouszkodzeń.

Istnieją różne podtypy psychopatów. Najstarszy podział dokonany został przez Cleckleya w 1941 roku.

A. Pierwotni psychopaci, którzy nie uczą się na błędach, karach, dezaprobacie. Są w stanie powstrzymywać się od antyspołecznych zachowań tylko wtedy gdy służy to ich celom. Słowa nie mają dla nich takiego samego znaczenia jak dla innych co Cleckley nazwał „semantyczną afazją”. Charakteryzuje ich brak planów, mają problemy z prawdziwymi uczuciami.

B. Wtórni psychopaci są ryzykantami, ale są bardziej podatni na stres, więcej się martwią i mają skłonność do poczucia winy. Narażają się na większą dawkę stresu niż inni, ale są na stres tak samo wrażliwi. Mają niski poziom lęku. Są niekonwencjonalni, grają według własnych reguł. Nie są w stanie oprzeć się pokusom.

Oba typy psychopatów - pierwotny i wtórny - można podzielić na podtypy:

Niezrównoważeni psychopaci to ci, którzy wpadają w furię czy dostają szału łatwiej i częściej niż inne podtypy. Ich furia przypomina napad padaczki. Są też na ogół ludźmi z niewiarygodnie silnym popędem seksualnym, zdolnymi do zadziwiających wyczynów seksualnych i przez większość świadomego życia wyraźnie owładniętymi przez seksualne żądze. Mają skłonność do uzależnień: narkomania, kleptomania, pedofilia oraz wszystkie niedozwolone i nielegalne nałogi. Lubią podejmować ryzyko.

Charyzmatyczni psychopaci są uśmiechnięci, towarzyscy, czarujący, sprawiają wrażenie odpowiedzialnych. Jednak są manipulantami i kłamcami. Posiadają przy tym określone zdolności, które wykorzystują do osiągania korzyści poprzez manipulacje innymi. Posiadają wyjątkową zdolność przekonywania innych, by wyzbyli się wszystkiego, co posiadają, nawet własnego życia.

Inny podział psychopatów stworzył K. Schneider (1950). Podział psychopatów wg K.Schneidera (1950), przedstawia się następująco:

2. hipertymiczni (wesołkowaci),

3. depresyjni,

4. niepewni siebie (anankastyczni),

5. fanatyczni,

6. żądni uznania (histeryczni),

7. chwiejnym nastroju,

8. wybuchowi,

9. chłodni uczuciowo,

10. słabej woli,

11. asteniczni.

Psychopaci mają trzy wspólne cechy. Wszyscy są bardzo egocentrycznymi jednostkami, pozbawionymi empatii i nie są zdolni do wyrzutów sumienia ani poczucia winy (R. Horton, 1999).

Osobowość dyssocjalną o podłożu organicznym nazywamy encefalopatią lub charakteropatią (tj. organicznymi zaburzeniami charakteru). Osobowość encefalopatyczna charakteryzują bardziej lub mniej wyraźne objawy zespołu organicznego, jak np. chwiejność emocjonalna, drażliwość, wybuchowość, skłonność do czynów impulsywnych, obniżenie sprawności intelektualnej itp.

3. Sprawca przemocy domowej o osobowości chwiejnej emocjonalnie

W ujęciu ICD-10 osobowość chwiejna emocjonalnie występuje w dwóch podtypach: impulsywnym i borderline.

Typ impulsywny charakteryzuje się występowaniem wzorca zachowań gwałtownych, z niemożnością przewidywania ich konsekwencji. Kryteria diagnostyczne typu impulsywnego wg ICD-10 przedstawiają się następująco:

2. niestabilność emocjonalna

3. brak kontroli działań impulsywnych

4. wybuchy gwałtownych zachowań

5. nieustanne myśli w głowie

6. ochota wyżycia się na sobie

7. duże napięcie w sobie

8. wroga postawa

9. wrogie spojrzenia na ludzi

10. nienawiść

W myśl ICD-10 aby orzec czy mamy do czynienia z typem impulsywnym musimy zaobserwować co najmniej trzy spośród cech wymienionych poniżej, w tym druga:

• wyraźna tendencja do nieoczekiwanych działań bez zważania na konsekwencje

• wyraźna tendencja do zachowań kłótliwych i do wchodzenia w konflikty z innymi, szczególnie jeżeli impulsywne działania zostały pokrzyżowane lub skrytykowane

• ciążenie ku erupcjom gniewu lub gwałtowności, połączone z niezdolnością do kontrolowania wynikającego z tego wybuchowego zachowania

• trudność utrzymania jakiegokolwiek kursu działań, który nie wiąże się z natychmiastową nagrodą

• niestabilny i kapryśny nastrój

Dla typu borderline muszą wystąpić co najmniej trzy spośród cech wymienionych przy typie impulsywnym, oraz co najmniej dwie spośród poniższych:

1. zaburzenia w obrębie i niepewność co do obrazu ja (self image) oraz celów i wewnętrznych preferencji (włączając seksualne),

2. ciążenie ku byciu uwikłanym w intensywne i niestabilne związki, prowadzące często do kryzysów emocjonalnych,

3. nadmierne wysiłki uniknięcia porzucenia,

4. powtarzające się groźby lub działania o charakterze autoagresywnym (self-harm),

5. chroniczne uczucie pustki.

Kryteria diagnostyczne bordeline według DSM-IV:

Zgodnie z DSM-IV, pograniczne zaburzenie osobowości występuje, jeżeli przez dłuższy czas utrzymuje się co najmniej pięć spośród wymienionych dziewięciu kryteriów:

1. gorączkowe wysiłki uniknięcia rzeczywistego lub wyimaginowanego odrzucenia,

2. niestabilne i intensywne związki interpersonalne, charakteryzujące się wahaniami pomiędzy ekstremami idealizacji i dewaluacji,

3. zaburzenia tożsamości: wyraźnie i uporczywie niestabilny obraz samego siebie lub poczucia własnego ja (sense of self),

4. impulsywność w co najmniej dwóch sferach, które są potencjalnie autodestrukcyjne (np. wydawanie pieniędzy, seks, nadużywanie substancji, lekkomyślne prowadzenie pojazdów, kompulsywne jedzenie),

5. nawracające zachowania, gesty lub groźby samobójcze albo działania o charakterze samookaleczającym,

6. niestabilność emocjonalna spowodowana wyraźnymi wahaniami nastroju (np. poważnym epizodycznym głębokim obniżeniem nastroju (dysphoria), drażliwością lub lękiem trwającymi zazwyczaj kilka godzin, rzadko dłużej niż kilka dni),

7. chroniczne uczucie pustki,

8. niestosowny, intensywny gniew lub trudności z kontrolowaniem gniewu (np. częste okazywanie humorów (ang. frequent displays of temper), stały gniew, powtarzające się bójki),

9. przelotne, związane ze stresem myśli paranoiczne (ang. paranoid ideation) lub poważne symptomy rozpadu osobowości (ang. dissociative symptoms).

Charakterystycznym przejawem osobowości chwiejnej emocjonalnie są nagłe zmiany nastroju, częste reakcje agresji nieadekwatne do wywołujących je bodźców, niezdolność do planowania przyszłości.

4. Sprawca przemocy domowej uzależniony od alkoholu

K.Pernanen (1991) w badaniach nad związkiem alkoholu z przestępczością ukazuje istnienie trzech mechanizmów:

• alkohol redukuje zahamowania i wyzwala zachowania przestępcze, dewiacyjne;

• alkohol zmienia aktywność neuroprzekaźników, co wiąże się z rozwojem zachowań agresywnych;

• przewlekły alkoholizm prowadzi do dysfunkcji kory mózgowej, szczególnie płata skroniowego, co również sprzyja patologii zachowania.

Powyższy badacz zwrócił uwagę na istnienie mechanizmu psychosomatyczny, w którym alkohol prowadzi do powstania hypoglikemii i zaburzeń fazy REM snu, co nasila drażliwość i agresywność. Tak więc naukowcy stwierdzili istnienie dwukierunkowego związku między alkoholem i przemocą (Reiss, A.J., Jr., & Roth, J.A., 1994).

J.Roizen (1997) stwierdził, że w momencie popełnienia przestępstwa pod wpływem alkoholu było kolejno: powyżej 86% zabójców, 37% sprawców napadów, 60% osób dopuszczających się przestępstw na tle seksualnym, powyżej 57% mężczyzn i 27% kobiet zaangażowanych w przemoc domową oraz 13% osób dopuszczających się nadużyć wobec dzieci. W badaniach K.Pernanen (1991) wykazał, że 42% zgłaszanych na policję przestępstw kryminalnych związanych z przemocą było spowodowanych alkoholem, chociaż 51% przesłuchanych ofiar uważało, że sprawcy przestępstw byli pod wpływem alkoholu. Alkohol prowadzi do niewłaściwej oceny znaków społecznych i w związku z tym do nieobliczalnej reakcji na spostrzegane zagrożenie (Miczek, K.A., et al., 1997). Sytuacje nadużyć seksualnych wobec dzieci (Miller, B.A., 1993) lub ich zaniedbywania (Widom, C.S., et al.,1995) są częstsze wśród kobiet z problemami alkoholowymi niż wśród kobiet bez tego typu problemów.

Nie zawsze jednak przemoc jest związana z alkoholem. Alkohol może zwiększyć agresywność tylko u niektórych osób i tylko w pewnych sytuacjach przy zaistnieniu określonych czynników socjokulturowych (Pernanen, K., 1991; Lipsey, M.W., 1997).

5. Sprawca przemocy domowej z organicznym uszkodzeniem mózgu i zaburzonym układem hormonalnym

Teza, iż agresja jest tendencją wrodzoną, instynktem, jest trudna zarówno do całkowitego obalenia, jak i całkowitego potwierdzenia. Warto jednak pokusić się o ukazanie, roli jaką w powstawaniu agresji odgrywa mózg czy układ hormonalny.

Niektóre zachowania agresywne u człowieka związane są z zaburzeniami organicznymi centralnego układu nerwowego, na przykład: uszkodzenie organiczne układu limbicznego lub płatu skroniowego związane jest z "zespołem braku kontroli" (bezsenność, brutalność, patologiczne podniecenie, napaści seksualne, wypadki samochodowe). Guzy w mózgu też mogą prowadzić do agresji. U osób agresywnych stwierdzono także nieprawidłowe zapisy EEG. Natomiast u wielu recydywistów odkryto dodatkowy chromosom Y (XYY) oraz zwiększone wydzielanie męskiego hormonu testosteronu (zob. Zimbardo P., 1996). Uszkodzenia centralnego układu nerwowego mają istotny wpływ na zaburzenia przystosowania i zachowania przestępcze. Jak podaje literatura (Hołyst B., 1999), stopień wykolejenia silnie koreluje z encefalopatią, a osobnicy nią dotknięci ulegają szczególnie łatwo demoralizacji.

Znaną teorią dotyczącą neurologicznych przyczyn zachowań agresywnych, jest teoria opóźnionego dojrzewania systemu nerwowego (Jakubik, 1999; Pospiszyl, 2000).

Przyczyn zaburzeń zachowania w postaci impulsywności, gwałtownych napadów gniewu czy wściekłości, upatruje się także w istnieniu niepełnowartościowych połączeń nerwowych.

Uszkodzenie struktur czołowych, może przejawiać się w postaci rozhamowania jednostki i agresji seksualnej lub przemocy fizycznej (Moir, Jessel, 1998). Nadmiernie hamowanie układu siatkowatego prowadzi aktów przemocy fizycznej wobec innych ludzi (Moir, Jessel, 1998).

Obecnie wielu naukowców wiąże osobowość z neurobiologią. Obniżona aktywność serotoniny łączy się ze zwiększoną pobudliwością i wyższym poziomem agresji (Virkkunen, M., & Linnoila, M. 1996), jak i z wcześniejszymi początkami uzależnienia alkoholowego u mężczyzn (Higley, J.D., & Linnoila, M. A 1997). Wysokie stężenie testosteronu u przestępców połączone jest z przemocą, nieufnością i wrogością (Dabbs, J.M., Jr., et al. 1991; Virkkunen, M., et al. 1994).

6. Sprawca przemocy domowej chory psychicznie

Przemoc w rodzinie może być przejawem choroby psychicznej sprawcy. Gniew, agresja mogą pojawić się w ostrych psychozach. Związek schizofrenii z przemocą jest spornym tematem. W jednej z ankiet 61% Amerykanów podało, że istnieje większe ryzyko przemocy ze strony osób ze schizofrenią, podczas gdy 33% uważało, że przemoc jest częściej dokonywana przez osoby z depresją, 71% - przez osoby z problemem alkoholowym i 87% - narkotykowym (Mullen PE, 2006). Osoby z diagnozą schizofrenia dokonują przemocy częściej niż osoby bez jakiegokolwiek zaburzenia, lecz rzadziej niż alkoholicy. Badania wykazały, że 5 do 10 procent skazanych za morderstwo ma zaburzenia diagnozowane jako schizofrenia (Mullen P.E.,2006).

Należy jednak pamiętać, iż czasem osoby chore psychicznie mogą stanowić zagrożenie dla najbliższych osób, np. w związku z przeżyciami psychotycznymi (urojeniowymi) chora psychicznie matka może stanowić zagrożenie dla zdrowia bądź życia jej dzieci. Może pozostawiać dzieci bez opieki w niebezpiecznym miejscu, wyprowadzić nieubrane w zimie w nocy na dwór itp.

Bibliografia:

1. Cleckley, Hervey (1903-1984) The Mask of Sanity, Fifth Edition, 1988. Previous editions copyrighted 1941, 1950, 1955, 1964, 1976 by St. Louis: Mosby Co.

2. Dabbs, J.M., Jr., et al. Salivary testosterone and cortisol among late adolescent male offenders. J Abnorm Child Psychol 19(4):469-478, 1991.

3. Fishbein, D. (ed) The Science, Treatment, and Prevention of Antisocial Behaviors. Kingston, NJ: Civic Research Institute, 2000.

4. Giannangelo, SThe Psychopathology of Serial Murder. Westport: Praeger, 1996.

5. Hare R. Psychopaci są wśród nas. Kraków: ZNAK; 2006.

6. Hare, R. The Hare Psychopathy Checklist-Revised. Toronto: Multi-Health Systems, 1991.

7. Hare R., Psychopaci są wśród nas, ZNAK, 2006

8. Hare, R.,Psychopathy: A clinical construct whose time has come. Criminal Justice and Behavior 23:25-54, 1996.

9. Higley, J.D., & Linnoila, M. A nonhuman primate model of excessive alcohol intake: Personality and neurobiological parallels of type I- and type II-like alcoholism. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, 1997. pp. 192-219.

10. Hołyst B., Kryminologia. Warszawa 1999

11. Jakubik A., Osobowość nieprawidłowa. W: Pużyński S. red. Leksykon psychiatrii. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich; 1993.

12. Jakubik A., Zaburzenia osobowości. Warszawa: PZWL; 2003.

13. Jenkins, R. (1960) The psychopath or antisocial personality. Journal of Nervous and Mental Disease 131:318-34, 1960.

14. Lipsey, M.W., et al. Is there a causal relationship between alcohol use and violence? A synthesis of evidence. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, 1997. pp. 245-282.

15. Lykken, D. (1995) TheAntisocial Personalities. Hillsdale: Erlbaum.

16. McCord W. & J. (1964) The Psychopath: An Essay on the Criminal Mind. Princeton: Van Nostrand.

17. Miczek, K.A., et al. Alcohol, GABAA-benzodiazepine receptor complex, and aggression. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, 1997. pp. 139-171.

18. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. Rewizja dziesiąta. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków-Warszawa: Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius” i Instytut Psychiatrii i Neurologii; 1997.

19. Millon, T., E. Simonsen, M. Birket-Smith & R. Davis, Psychopathy: Antisocial, Criminal, and Violent Behavior. NY: Guilford Press, 1998.

20. Mullen PE., Schizophrenia and violence: from correlations to preventive strategies. Advances in Psychiatric Treatment 12: 239-248, 2006.

21. Oldham, J., Borderline Personality Disorder: An Overview Psychiatric Times Vol. XXI, Issue 8, 2004

22. Pernanen, K. Alcohol in Human Violence. New York: Guilford Press, 1991.

23. Pospiszyl K. Psychopatia. Warszawa: PWN; 2000

24. Robins, L., Aetiological implications in studies of childhood histories relating to antisocial personality. In R. Hare & D. Schalling (eds) Psychopathic Behavior. Chichester: Wiley, 1978.

25. Rogers, R., R. Salekin, K. Sewell & K. Cruise (2000) Prototypical analysis of antisocial personality disorder. Criminal Justice and Behavior 27(2) 234-55.

26. Roizen, J. Epidemiological issues in alcohol-related violence. In: Galanter, M., ed. Recent Developments in Alcoholism. Vol. 13. New York: Plenum Press, 1997. pp. 7-40.

27. Sher, K. & Trull, T. (1994) Personality and disinhibitory psychopathology: Alcoholism and antisocial personality disorder. Journal of Abnormal Psychology 103:92-102.

28. Schneider K.: Die psychopatischen Persönlichkeiten. Wyd. 9, Deuticke, Wien 1950.

29. Toch, H. & K. Adams (1994) The Disturbed Violent Offender. Washington: APA.

30. Virkkunen, M., & Linnoila, M. Serotonin and glucose metabolism in impulsively violent alcoholic offenders. In: Stoff, D.M., & Cairns, R.B., eds. Aggression and Violence. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum, 1996. pp. 87-100.

31. Virkkunen, M., et al. CSF biochemistries, glucose metabolism, and diurnal activity rhythms in alcoholic, violent offenders, fire setters, and healthy volunteers. Arch Gen Psychiatry 51:20-27, 1994.

32. Zimbardo P., Psychologia i życie,PWN S.A., 1996

Spis treści:

6

---