ZESTAW 1
KOLEGIUM WESTALEK:
- wybierane były spośród dziewczynek w wieku 6-10 lat, z rodów patrycjuszowskich oraz wyłącznie takie, których oboje rodzice żyli
-urząd ustanowiony w okresie królewskim
-było ich sześć, wybierane z najlepszych rodzin,
-przełożoną westalek była Virgo Vestalis Maxima, najstarsza westalka, zaś opiekę religijną nad nimi sprawował Pontifex Maximus-on też dokonywał wyboru dziewczynek przeznaczonych do służby,
-westalka (virgo Vestalis) musiała pozostawać na służbie 30 lat i zachować w tym czasie dziewictwo,
-utrata dziewictwa była karana bardzo surowo- kara: delikwentkę chowano żywcem do grobu, zostawiając jej tam nieco pożywienia i wody oraz lampkę; następnie pozostawiano ją na śmierć i nie interesowano się nią więcej,
-po zakończeniu służby westalka mogła wyjść za mąż i mieć dzieci,
-zadaniem westalek było podtrzymywanie wiecznego ognia w świątyni Westy (który to ogień reprezentował samą Westę) oraz dokonywanie okresowych, rytualnych oczyszczeń całego miasta;
*za dopuszczenie do wygaśnięcia ognia odpowiedzialnej za to westalce wymierzano karo chłosty,
-cieszyły się znacznym poważaniem, do ich przywilejów należało między innymi honorowe miejsce w teatrze, towarzystwo liktorów i prawo łaski wobec skazanych,
-za obrazę westalki groziła kara śmierci.
KOMPETENCJE CENZORA
-byli jedynymi z pośród wyższych magistratus, którzy nie posiadali imperium, wskutek czego nie mieli prawa do eskorty złożonej z liktorów,
-wybierano zawsze dwóch cenzorów spośród byłych konsulów, pierwotnie tylko spośród patrycjuszy, potem także z plebejuszy,
-wybierani co pięć lat na okres 18 miesięcy,
-najważniejszym obowiązkiem cenzorów było sporządzenie spisu obywateli rzymskich wraz z ich majątkiem (agere censum) oraz przypisanie ich do właściwego tribus, a także centurii,
-jednocześnie cenzorzy ustalali listę senatorów( lectio senatus) na następną kadencję
Lex Ovinia- stosownie do postanowień na listę mogli być wpisani tylko najgodniejsi mężowie wszelkiej rangi, co w praktyce oznaczało byłych urzędników
-prowadzili spis majątków i kontrolowali wydatki państwa na cele publiczne, określali koszty prowadzenia wojen i rozbudowy armii
-ustalali listę ekwitów
-cura morum-czuwanie nad moralnością obywateli,
-po stwierdzeniu negatywnego zachowania obywatela mogli uczynić przy jego nazwisku stosowna uwagę-nota cenzorska: usunięcie z centurii jeźdźców, skreślenie z listy senatorów, mogli także pozbawić obywatela jego praw politycznych- od ich wyroku nie przysługiwało odwołanie
-ustalali dochody z wydzierżawienia gruntów państwowych oraz z poboru podatków i ceł, a także nadzorowali wydatki na roboty publiczne( drogi, wodociągu, gmachy) zawierając w tym celu kontrakty publiczne.
ROLA EKWITÓW W PRYNCYPACIE:
-stan ekwicki w okresie rządów Augusta liczył 5 tysięcy osób, z czasem ich liczba wzrosła, zwłaszcza w prowincjach,
-byli oni powoływani przez cesarza w dowolnym czasie,
-kandydaci musieli spełniać podobne wymogi, jakie stawiano stanowi senatorskiemu, a mianowicie cieszyć się nieskazitelną opinią i posiadać majątek w wysokości przynajmniej 400 tysięcy sesterców, a ponadto być co najmniej w piątym pokoleniu wolno urodzonymi,
-przynależność była dożywotnia i osobista
ROLA:
-tworzenie administracji publicznej ze stanu ekwickiego- urzędy: prefekta pretorianów, czyli dowódcy gwardii cesarskiej, prefekta Egiptu, czyli namiestnika Egiptu i dowódcy legionów,
-uzyskiwali stanowiska wojskowe i cywilne np. dowódcy oddziałów straży pożarnej i policji nocnej, odpowiedzialnego za zaopatrzenie miasta, dowódcy floty,
-służbę państwową rozpoczynali od pełnienia funkcji dowódcy kohorty, trybuna wojskowego i dowódcy oddziału jazdy.
ZESTAW 2
DOCHODY W PRYNCYPACIE:
Skarb państwa-znajdował się w świątyni Saturna-wpływ dochodów z prowincji senackich( dochody z podatku pogłównego oraz podatku gruntowego)
Skarb cesarski-wpływ dochodów z prowincji cesarskich( dochody z podatku pogłównego oraz podatku gruntowego), fiskusem zarządzał urzędnik a rationibus( procurator a rationibus/ procurator a Caesaris
Skarb wojskowy- finansowanie wydatków związanych z długotrwałą służbą wojskową, zasilany z podatku spadkowego i podatków obrotowych, skarbem zarządzali trzej prefekci
Skarb prywatny cesarza- zasilały dochody z domen, kopalń, spadków bezdziedzicznych, skonfiskowanych majątków osób skazanych, prywatny majątek cesarza, nadzór mieli prokuratorzy
Dochody stanowiły:
-podatki bezpośrednie i pośrednie oraz cła i inne środki,
-poboru podatków dokonywali urzędnicy cesarscy- wydzierżawiali oni ich pobór dzierżawcom dochodów publicznych
PODATKI BEZPOŚREDNIE:
Podatek gruntowy pobierany na prowincjach.
Podatek pogłówny opłacany przez całą ludność, ale tylko na prowincjach-wysokość różna, przeprowadzono okresowo spis ludności do celów tego podatku.
Podatek spadkowy- wysokość 5%-obciążał on wszystkich obywateli imperium, dziedziczących duże spadki, w tym także mieszkańców Rzymu i Italii, którzy nie płacili podatku gruntowego i pogłównego. Zwoleni od tego podatku byli tylko spadkobiercy w linii prostej.
PODATKI POŚREDNIE OBROTOWE:
Podatek od sprzedanych towarów, gruntów, domów, środków żywności wynosił 1 % ceny, od sprzedanego niewolnika wynosił 4% ceny a od wartości wyzwolonego niewolnika 5%.
Cesarz Kaligula-wprowadził podatek od prostytucji.
CŁA I INNE DOCHODY PAŃSTWA :
-opłaty pobierane przy wywożeniu towarów do poszczególnych prowincji (obszary celne)- Sycylia, Hiszpania, Galia,
-opłaty celne pobierane za korzystanie z dróg, mostów czy portów,
-pozostałe dochody: z domen, ze spadków bezdziedzicznych, a także z dób skonfiskowanych skazańcom.
ROLA INTERREXA:
-zastępca króla w czasie bezkrólewia,
-władzę pełnił przez 5 dni po czym wyznaczał następnego zastępcę, a ten kolejnego aż do pojawienia się pomyślnych znaków( auspicja)
-zarządzał wybór króla, wyznaczał też odpowiednią osobę na króla
PROVOCATIO AD POPULUM- funkcja i podstawa prawna
ZASADA PRAWNA, PODSTAWA PRAWNA: odwołanie się do ludu, do ogółu
-zasada wprowadzona w okresie republika na mocy której konsul nie mógł sam skazać na śmierć obywatela rzymskiego, lecz musiał go oddać pod sąd ogółu
FUNKCJA: odwołanie się od wyroku skazującego na śmierć lub wygnanie do ludu- ograniczenie praw konsulów
-odwołanie się od wyroku urzędnika(kosnula)
ŹRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO W OKRESIE REPUBLIKI:
-źródłem prawa pozostał zwyczaj
-kształtowanie się również prawa stanowionego
-zgromadzenia ludowe- uchwalano ustawy
-zgromadzenia plebejskie- podejmowano uchwały plebsu
-uchwalenie ustawy- dochodziło wtedy gdy z wnioskiem występował odpowiedni urzędnik, czyli konsul, pretor lub dyktator-przekładał ludowi projekt ustawy na zgromadzeniach
-ustawa mogła być uchwalona jedynie wspólnie przez magistratus i populus (zadanie populus- jej przyjęcie lub odrzucenie)
-ustawa uchwalana przez populus musiała zyskać aprobatę senatu
-ustawa XII tablic (lex doudecim tabolarum)
-leges-ustawa -ustawy były uchwalane na zgromadzeniach ogółu pełnoprawnych obywateli rzymskich, które określano jako comitia. Do ich zwoływania, przewodniczenia na nich oraz występowania z inicjatywą ustawodawczą uprawnione były magistratury dysponujące specjalnym uprawnieniem w tym zakresie (ius agendi cum populo), a więc: dyktator, konsulowie i pretorzy. Projekty ustaw były dyskutowane na nieformalnych zebraniach obywateli (contiones), podczas gdy gotowy wniosek ustawodawczy magistratura przedstawiała na komicjach i tutaj już tylko go przyjmowano bądź odrzucano , bez przeprowadzenia dyskusji (rogatio). Ustawy, które zostały przyjęte w tym trybie, nazywano leges rogatae i obowiązywały one wszystkich obywateli.
-uchwała plebsu-plebejusze spotykali się na zgromadzeniach plebejskich i tam pod przewodnictwem trybunów plebejskich i na ich wniosek podejmowali uchwały, które miały moc obowiązująca wobec nich samych
-LEX HORTENSIA-ustawa z 286 r. p.n.e, zgodnie z którą uchwały plebsu obowiązywały wszystkich obywateli. Od tego czasu komicja zaczęły tracić na ważności.
Senat w okresie republiki:
ciało doradcze
ustalony limit członków (300- 600 - 900)
senatorami byli zazwyczaj dygnitarze państwowi
uprawnienia: administracyjne, wojskowe, religijne, skarbowe
brak bezpośrednich uprawnień ustawodawczych
zatwierdzanie uchwał zgromadzeń ludowych, tzw. auctoritas patrum, pobudzanie inicjatywy urzędniczej za pomocą sugestii i zaleceń
czasami wkraczanie wprost w dziedzinę stanowienia uchwał - źródeł prawa obowiązującego
-wydawanie dekretów, edyktów, reskrypty
-jurysprudencja
-ius edicendi
ZESTAW 4
a )USTAWA XII TABLIC.
LEX DUADECIM TABULARUM - powstała w latach 451/450 pne i zawierała szeroki wachlarz praw głównie skupiając się na prawie prywatnym, procesowym i postępowaniu egzekucyjnym w sprawach prywatnych. Ustawa ta powstała na skutek żądań plebejuszy, co do spisania prawa zwyczajowego, które w owych czasach było przez patrycjat dowolnie interpretowane. Głównym celem Ustawy XII tablic było uregulowanie konfliktu socjalnego wśród ludzi wolnych, lecz różniących się pozycją majątkową a co za tym idzie społeczną.
W starożytnym Rzymie ustawa ta była otoczona wielkim szacunkiem: była wywieszona na forum Romanum, dzieci uczyły się jej na pamięć a mimo to była to ustawa bardzo sformalizowana, kazuistyczna i przepojona elementami sakralnymi.
Systematyka: Tab. 1-3 prawo procesowe, 4/5- wewnętrzna organizacja rodziny i spadkobranie, 6-stosunki gospodarcze pomiędzy rodzinami rzymskimi, 7- prawo sąsiedzkie, 8- przestępstwa naruszające interes obywatela, 9/10- niektóre normy prawa sakralnego i publicznego, 11/12 - różne normy
b) Składanie ofiar
-Raz na 5 lat spis obywateli(census)połączony z przydziałem do poszczególnych klas .Na koniec spisu składano uroczystą ofiarę(lustrum) z knura,barana,byka,dokonując rytualnego oczyszczenia wszystkich obywateli zgromadzonych na Polu Marsowym . Najwięcej do powiedzenia mieli najbogatsi z centurii jazdy i I klasy (najpierw głosowała centuria jeźdźców a potem I klasa ,jeśli zgodnie opowiedziały się za wnioskiem nie było kolejnego głosowania.
-Confarreatio(ceremonia sakralna) małżonkowie składali ofiarę Jowiszowi
-Pontyfikowie(pontifices) - kolegium na którego czele stał pontifex maximus, który sprawował nadzór nad kultem bogini Westy, w towarzystwie westfalek składał ofiarę Jowiszowi Kapitolińskiemu za pomyślność rzymu ,robił to w idy każdego miesiąca . Nadzorowali wszystkie urzędy kapłańskie.
c) Podział administracyjny w Pryncypacie
Pomimo posiadania olbrzymiego terytorium, na które w czasie Cesarstwa składało się ponad 30 krajów, administracja centralna pozostawała zbyt mała. Wpływ jakie państwo miało na życie obywateli było sprowadzone do koniecznego minimum. Większa część władzy była przekazywana przez Cezara zarządcom prowincji oraz prokuratorom.
Doprowadziło to w końcu do wytworzenia się wśród ludności zamieszkującej dany obszar, własnych urzędników, samorządów oraz innych niezbędnych instytucji administracyjnych
- płacenie na prowincjach podatku gruntowego, od którego zwolniona była Italia
---------
ZESTAW 5
A) Ius edicendi - Było to prawo dyktatora, konsula i pretora do wydawania zarządzeń na zwołanych przez siebie zgromadzeniach ludowych i obradach senatu.
B) tetrarchia - system rządów w cesarstwie rzymskim(okres dominatu) wprowadzany stopniowo przez cesarza Dioklecjana od 286 roku. Polegał na równoczesnym panowaniu czterech podmiotów władzy: dwóch augustów i dwóch władców niższej rangi z tytułem cezara.
C) kapłańskie kolegium Fecjałów:
tworzyli kolegium liczące 20 członków
sprawowali ceremonie przy wypowiadaniu wojny i zawieraniu pokoju
według pewnych ceremoniałów żądali zadośćuczynienia od państw, które zaszkodziły w pewien sposób Rzymianom
Jeśli w ciągu 30 dni nie otrzymali zadośćuczynienia, to fecjał w obecności 3 świadków rzucał na granicę danego państwa zakrwawioną dzidę, wypowiadając wojnę
Kiedy Rzym rozrósł się, ceremonia ta odbywała się w pobliżu świątynie Bellony na ager hostilis
Zawierając przymierze lub pokój, po odczytaniu w obecności fecjałów i przedstawicieli drugiego państwa warunków umowy fecjał, zwany wykonawcą składał ofiarę na forum i rzucał przekleństwo na tych, którzy złamaliby umowę.
ZESTAW 6
Przez pół wieku cesarzami ogłaszało się samowolnie wielu wpływowych ludzi, większość z nich nigdy nawet nie była w Rzymie. Proceder ten osłabiał i rozbijał wewnętrznie Rzym aż do czasów Dioklecjana(284-305) i jego prób wzmocnienia autorytetu władzy, owocujących dominatem
B) Rola polityczna Auspicjów
Przed rozpoczęciem zgromadzenia ludowego należało nawiązać bezpośredni kontakt z bóstwami. Znaki na niebie i ziemi pozwalały poznać ich wolę, czyli dokonać auspicjów. W sprawach państwowych prawo do ich przeprowadzenia mieli: król i augurzy, później zaś najwyżsi urzędnicy w czasie urzędowania oraz senat w czasie interregnum. Przysługiwało ono tym, którzy mieli imperium. Powinny odbywać się w miejscu do tego przeznaczonym, czyli tam gdzie zwołano comitia, gdy odbywały się w innym miejscu, to czynność przez nie poprzedzana była bezprawna(iniusta). Możność dokonania auspicjów wiązała się z uprawnieniem magistratus do zwoływania zgromadzeń i z kompetencjami tych zgromadzeń.
Plebiscyty źródłem prawa
Od 471 r. p.n.e. plebejusze mogli zbierać się na własnych zgromadzeniach(concilia plebis), na których podejmowano uchwały(plebiscitia). Początkowo nie miały one mocy prawa wiążącego wszystkich obywateli. Były one tylko wyrazem woli politycznej, z którą patrycjusze musieli się liczyć. Dopiero na mocy lex Hortensia uchwalonej w 287 r. p.n.e. plebiscyty jako źródło prawa otrzymały taką samą prawnie wiążącą moc, jak leges.
ZESTAW 7
A) Dyktatura Sulli - zmiany ustrojowe
- od reformy Sulli (81 r. p.n.e.) prowincje były zarządzane nie przez pretorów i konsuli, lecz przez namiestników (ex-pretorzy, ex-konsulowie) przez 1 rok po kadencji ; od ich wyroków mogli odwołać się jedynie obywatele rzymscy
-ograniczenie władzy trybunów ludowych
-gwałtowne pogorszenie sytuacji niewolników
-ogłaszał pozbawienie majątku, masowe kary śmierci
-zwiekszenie liczby senatorów z 300 do 600
- Zwiększył liczbę kwestorów do 20 i zapewnił im miejsce w senacie.
-Konsulowie zostali pozbawieni władzy wojskowej w prowincji i ich rola ograniczała się do przywództwa w senacie.
-Powiększono liczbę pretorów do 8.
-Konsulowie i pretorzy dopiero po roku, z tytułem prokonsula i propretora, otrzymywali prowincje i dowództwo nad armią.
-Konsulem można było zostać kolejny raz dopiero po dziesięciu latach, a pomiędzy innymi urzędami musiały upłynąć dwa lata.
-Inicjatywa ustawodawcza trybunów ludowych musiała być zaakceptowana przez senat, ponadto trybun tracił możliwość pełnienia innych urzędów.
B) Dioklecjan - poprawa systemu ekonomicznego
Utworzył nowy system poboru podatków, polegający na ściąganiu należności w naturze z jednostek obliczeniowych ziemi zwanych iuga. Nałożono też podatek pogłówny zwany capitatio. Co pięć lat od 287 roku przeprowadzano cenzus podatkowy, czyli indykcję. System ten miał na celu głównie sprawniejsze uzyskiwanie środków utrzymania wojska. Reforma monetarna Dioklecjana miała na celu stabilizację gospodarczą i opanowanie inflacji. Zmieniono absolutną i względną wartość aureusa i argenteusa oraz nominałów brązowych. Sławny Edykt o cenach maksymalnych (Edictum de pretiis rerum venalium) z 301 roku szczegółowo ustalał maksymalne ceny produktów i usług, grożąc drastycznymi karami za ich nieprzestrzeganie. Jego celem było także powstrzymanie galopującej inflacji. Nie odniósł on większych skutków i wkrótce został anulowany.
C) Ustawy, a plebiscyty
Leges i plebiscita
Istotnym elementem prawodawstwa w starożytnym Rzymie stanowiły ustawy uchwalane bezpośrednio przez obywateli rzymskich na zgromadzeniach ludowych.
Uchwały zgromadzeń ludowych, zwane leges, obowiązywały wszystkich obywateli rzymskich. Projekt ustawy wnosił tzw. magistratus (konsul, pretor lub dyktator), którą następnie przegłosowywano (jawnie, później tajnie). Do roku 339 p.n.e. (lex Publilia Philonis) uchwalona ustawa wymagała zatwierdzenia senatu. Składała się z trzech części:
praescriptio - zawierającą imię wnioskodawcy, datę zebrania się zgromadzenia ludowego itp.
rogatio - zawierającą treść ustawy
sanctio - zawierające sankcje na wypadek złamania treści ustawy
Uchwaloną ustawę - lex - nazywano imieniem wnioskodawcy:
lex Poetelia 326 p.n.e.
lex Ogulnia 300 p.n.e.
lex Hortensia 287/286 p.n.e.
Uchwały plebsu uchwalane na zgromadzeniach plebejuszy concilia plebis zwane plebiscita dotyczyły w okresie archaicznym wyłącznie samych plebejuszy. Dopiero od roku 287 p.n.e. po uchwaleniu lex Hortensia uchwały plebejskie zostały zrównanie z leges i zaczęły odgrywać podstawową rolę w kształtowaniu prawa rzymskiego. Zgromadzenia ludowe jako ciało ustawodawcze działały do czasów cesarza Nerwy.
ZESTAW 8
A) Źródła prawa w królestwie:
- zwyczaj
podstawowe źródlo prawa,
określany przez Rzymian jako mos maiorum, czyli obyczaj przodków,
jego interpretacją zajmowalo się kolegium kapłanskie pontyfików
- leges regiae - ustawy wydawane przez królów
nie dotrwały do naszych czasów
dotyczyły prawa publ. - zarówno sakralnego oraz prywatnego
B) Obrzędy sakralne w republice:
bóstwa jako bezosobowe potęgi - numina
miejsca kultu: zacisze lesne, polany, pagórki itp
później też budynki stawiane w takich miejscach - świątynie, na zewnątrz był ołtarz, gdzie składano krwawe ofiary
najpierw czcili przez różne symbole, potem stawiano posągi
- modlitwy: odmiawianie pewnych regułek + gesty, odmawiane na każdym kroku, głóśno, stojąc z przysłoniętą głową, zwróconą ku wschodowi, ręce ku górze - kiedy modlił się do bóstw niebieskich, a schylał się i dotykał ziemi kiedy do podziemnych
- ofiary: aby uprościć łaskę bądź podziękować, bezkrwawe - owoce, pieczywo, płyy, kadzidła; krwawe - ludzie oraz zwierzęta - zdrowe i bez wad, np. Woły, owce, kozy
C) Urzędy republikańskie w pryncypacie:
- pretorzy: zachowali jurysdykcję w sprawach cywilnych i karnych; przejęli od edylów urządzanie igrzysk; ustał ich wkład w rozwój prawa; powoływano pretorów do wykonywania specjalnych zadań, np pretor do spraw skarbu państwa
- cenzorzy: wyszli z użycia już za czasów Augusta; kompetencje przejął cesarz
- edylowie: rola policji targowej; sądownictwo w sprawach handlowych
- kwestorzy: utracili zarząd skarbem państwa; spadli do roli pomocników cesarza w senacie; na prowincjach służyli pomocą namiestnikom
- trybuni plebejscy: nie odgrywali większej roli; uprawnienia zgarnął cesarz
ZESTAW 9
A) Kometencje Trybuna Plebejskiego:
- urząd ten został utworzony podczas I secesji na Świętą Górę w 494 r.p.n.e.
- Kadencyjny i kolegialny, trwał 1 rok
- wybierani na concilia plebis - Zgr. Plebejskich
- pierwotnie pomoc plebejuszom, potem i wszystkim obywatelom w razie bezprawia
- prawo zwoływania i przewodniczenia zgrom.plebejskim
- prawo sprzeciwu (intercessio) wobec decyzjimagistratus i swoich kolegów
- nie mieli imperium
- od lex Hortensia: plebiscyty=uchwały; uzyskali mozność zwoływania i prowadzenia obrad senatu
- od lex Atinia: po końcu kadencji mogli wejść w skład senatu
B) Skarb Państwa w Republice:
- senat miał przede wszystkim mozność kierowanai i zarządzania skarbem
- ustałał on wysokość podatków, wskazywał zródła dochodów
- kwestorzy ściągali dług
- dochody: -> tributum-podatek od obywateli, ->stipendium- podatek od ludów podbitych, pobierany przez namiestnika prowincji, wysokość zalezała od wielkości ziem, ->podatek z wydzierzawionych przez cenzorów np kopalni
C) Źródła prawa w dominacie:
- opinie prawne w dziełach jurystów
- kodeksy - prywatne zbiory konstytucji cesarskich
- konstytucje - wydawane przez cesarza ustawy
ZESTAW 10
A) Armia w dominacie
W celu zwiększenia ruchliwości i mobilności wojsk na granicy za panowania Konstantyna Wielkiego zreorganizowano armię, tworząc jej dwa rodzaje. Wojska przygraniczne (limitanei) miały za zadanie przyjmować na siebie pierwsze uderzenie wroga. Rolą natomiast armii lotnej (comitatenses), stacjonującej w pewnej odległości od granicy i tworzonej głównie przez konnicę, było niesienie pomocy w miejsca szczególnie zagrożone. Nowością było też wprowadzenie całkowitego rozdziału władzy cywilnej od wojskowej
B) Spsób powoływania urzędników w republice
W republice urzędnicy byli wybierani na zgromadzeniach ludowych.Niższych urzędników (Kwestorów i Edylów) wybierano na comitiach tributa, Wyższych (pretor, konsul) na comitiach centuriatach (zgromadzenia wojskowe). W Republice na mocy ustawy Villa Annalis ( czy jakos tak) panowała zasada hierarchiczności urzędów. Najpierw trzeba było odbyć służbę wojskową by kolejno móc startować na urzędy kwestora, edyla, pretora, konsula, cenzora/dyktatora. Dyktator zaś był NOMINOWANY jako jedyny urząd, wybierany sposród byłych konsuli.
C) Leges regiae
Ustawy królewskie, zwane inaczej leges regiae lub też, od twórcy zbioru, ius Papirianum, stanowiły prawa wydawane przez kolejnych królów rzymskich, choć obecnie uważa się, że zostały spisane na początku republiki i tylko dla większej powagi nazwane ustawami królewskimi.
ZESTAW 11
A ) Comitia centuriata - uprawnienia
- zbierały się za murami miasta (najczęściej na Polu Marsowym)
- przegłosowywano ustawy większością głosów, 1 centuria - 1 głos
- jak określono w Ustawie XII Tablic, były najważniejszym zgromadzeniem
- przejęły większość kompetencji comitia curiata ,nie pozbawiając ich jednak prywatnoprawnych i sakralnych uprawnień
-decydowały o bieżących sprawach państwa,wybierały najwyższych urzędników posiadających imperium, decydowały o wojnie
-odwołanie do ludu (provocatio ad populum) było rozpatrywane przez comitia centuriata
B) Reformy Dioklecjana
a) Dioklecjan wprowadził istotne zmiany w organizacji armii rzymskiej:
-istotne zwiększenie liczebności wojska
-tworzenie okręgów militarnych pokrywających się z prowincjami i podległych wodzom
-utworzenie wiele nowych legionów obdarzonych przydomkami Iovia, Herculia, Diocletiana, Maximiana. Prawdopodobnie były one dużo mniejsze niż jednostki z czasów pryncypatu. Przypuszcza się, że liczyły od 500 do 1000 żołnierzy
-zreorganizowanie systemu aprowizacji armii, zaopatrując ją w potrzebną żywność ściąganą od ludności Cesarstwa w naturze (anonna militaris lub capitus).
-wprowadzenie w życie programu umacniania granic (powstawanie nowych twierdz na granicach i prowincjach)
b) Dioklecjan wprowadził istotne zmiany w administracji rzymskiej:
- Około 293 roku prowincje zostały zgrupowane w większe jednostki organizacyjne, zwane diecezjami i zarządzane przez wikarych. . Takich diecezji było 12. Diecezje zgrupowane były w prefektury
-Rozbudowano centralną biurokrację. Pojawili się liczni urzędnicy dworscy, tacy jak kanclerz, który był odpowiedzialny za ceremoniał dworski, transport i tajną policję,sekretarz cesarski, Naczelnik dwor U.
c) Reformy ekonomiczne [PATRZ ZESTAW 7B]
ZESTAW 12
A) Reformy dioklecjana [Patrz Zestaw 11C]
B) Reformy ustrojowe Sulli [Patrz Zestaw 7A]
C)Plebiscyty i Ustawy [Patrz zestaw 7C]
ZESTAW 13
A) Kompetencje pretora
a) republika
- powstał na podstawie leges Liciniae Sextiae (367 r. p.n.e.)
- na początku tylko dla patrycjuszy, jednak od 337 r. p.n.e. również dla plebejuszy
- posiadał imperium jednak był niższy rangą od konsula
- podczas nieobecności konsula miał ius agendi cum populo i ius agendi cum patribus
- towarzyszyło mu 6 liktorów
- sprawował iurisdictio
- pretor obejmując urząd ogłaszał edykt, który uzupełniał i podawał jak należy stosować ius civile co przyczyniło się do powstania nowej warstwy prawa ius honorarium (prawa pretorskiego)
b) pryncypat
- zachowali swoją jurysdykcję w sprawach cywilnych i karnych
- przejęli urządzanie publicznych igrzysk cura ludorum
- stracili możliwość rozpatrywania spraw w postępowaniu kognicyjnym
- ustał ich wkład w rozwój prawa (od 130 r. edictum Iulianum), po objęciu urzędu ogłaszali edykt pretorski, ale nie mogli go zmieniać i uzupełniać
- pretorzy do zadań specjalnych: praetor aerarii - przejął od kwestora zarząd skarbem państwa,
B) Kolegia kapłańskie
a) Kolegium pontyfików
Było najwyższym kolegium kapłańskim. Czuwało ono nad formalną stroną kultu religijnego i związanych z nimi aktów państwowych (sporządzali kalendarz, wyznaczali daty świąt). W skład kolegium wchodzili m.in. flamenowie i westalki. Członkiem tego kolegium był pontyfik. Przewodniczył mu Pontifex Maximus. Mieli oni "budować mosty" - czyli łączyć to, co ziemskie z tym, co boskie. Termin Pontifex Maximusprzeszedł potem na cesarzy rzymskich.
b) Kolegium augurów
Powoływane zostało przez króla Numę Pompiliusza. składało się początkowo z trzech patrycjuszy, po jednym dla każdej z najstarszych tribus rzymskich. Byli oni dobierani do kolegium na drodze kooptacji i sprawowali urząd dożywotnio. Liczebność kolegium była stopniowo zwiększana, najpierw do sześciu, następnie do dziewięciu członków. W roku 300 p.n.e. do kolegium dopuszczono plebejuszy ustalając, że spośród dziewięciu członków kolegium będzie czterech patrycjuszy i pięciu plebejuszy.
W 104 roku p.n.e. uchwalone zostało prawo Domicjusza (lex Domitia), które zadecydowało o zniesieniu kooptacji augurów. Od tej pory nowi członkowie kolegium byli wybierani głosami 17 tribus wylosowanych spośród 35 istniejących. Sulla zniósł lex Domitia przywracając kooptację i jednocześnie zwiększając liczebność kolegium dopiętnastu augurów (siedmiu plebejuszy i ośmiu patrycjuszy). Kooptacja została ponownie zniesiona w roku 63 p.n.e.
C) Skarb państwa
a) Skarb państwa w republice
Senat - kompetencje do kierowania sprawami finansowymi państwa, ustalanie wysokości podatków, wskazywanie źródeł dochodu, sprzedaż ziem publicznych(ager publicus).
Cenzorzy(wybr. przez senat)- ustalanie wysokości dochodów państwowych
Kwestorzy- administrowanie skarbem państwowym(aerarium), ściąganie długów
Dochody: tributum (podatek zniesiony z obywateli rzymskich w 167r.p.n.e-dzięki możliwości czerpania dochodów prowincji) oraz stipendium (płacila go ludność podbita, na rzecz wojska. Stipendium pobierał namiestnik prowincji).
kompetencje związane z kierowaniem sprawami finansowymi państwa miał przede wszystkim senat, ustalał wysokość podatków, wskazywał źródła dochodów, decydował o sprzedaży ziemi publicznej
b) Skarb państwa w pryncypacie
-znajdował się w świątyni Saturna
-wpływały do niego podatki z prowincji senackich (pogłówne i gruntowe), zarząd w rękach 2 kwestorów, później prefektów
ZESTAW 14
A) PATER FAMILIAS:
Był zwierzchnikiem rodziny, właścicielem majątku (pecunia) należącego do rodziny i sprawował władzę nad poszczególnymi członkami rodziny
W stosunku do żony sprawował władzę-manus, w stosunku do dzieci-patria potestas, a nad niewolnikami-dominica potestas.
Reprezentował rodzinę i odpowiadał za nią
Pielęgnował kult przodków
Miał prawo po konsultacji z sąsiadami porzucić lub zabić ułomnego noworodka, mógł sprzedać dziecko (trzykrotna sprzedaż syna powodowała wygaśnięcie władzy pater familias
Do szczególnych przypadków utraty władzy ojcowskiej nad dziećmi dochodziło w przypadku dokonywanego wyłączenia z rodziny na zgromadzeniu ludowym za haniebny czyn, gdy córka została wybrana do służby w świątyni bogini Westy lub gdy syn obejmował jeden z najważniejszych urzędów kapłańskich.
B) KONSUL:
a)REPUBLIKA:
Był wybierany na zgromadzeniu ludowym comitia centuriata
Był to najważniejszy urząd zwyczajny, sprawowany kolegialnie przez 2 urzędników na 1 rok
Pełnili najważniejsze dowództwo wojskowe
Sprawowali władzę wykonawczą i sądową
Mieli ius agendi cum populo/patribus-prawo zwoływania zgrom ludowych i senatu
Sprawowali sądownictwo w sprawach karnych i policyjnych w wojsku i Rzymie
W czasie wojny zajmowali się rekrutacją armii
Ich władza została ograniczona-provocatio ad populum
b)PRYNCYPAT:
ich kompetencje spadły do roli przewodniczenia w senacie
-kadencja trwała rok, chociaż w praktyce urząd sprawowali kilka miesięcy
-rozpoczynający urzędowanie z początkiem roku nazywani byli- consultes ordinari
-obejmującyurząd w trakcie kadencji- consultes suffecti
C) PODATKI W REPUBLICE:
Kompetencje związane z kierowaniem sprawami finansowymi państwa miał przede wszystkim senat. Ustalał wysokość podatków, wskazywał źródła dochodów, decydował o sprzedaży ziemi publicznej, bez jego zezwolenia żadna suma nie mogła być wydana ze skarbu. Cenzorzy upoważnieni przez senat ustalali wysokość dochodów państwowych, oddając w dzierżawę cła i podatki, regulowali wydatki na prowadzenie robót publicznych. Do zadań kwestorów należało administrowanie skarbem państwowym.
Początkowo wszyscy obywatele rzymscy płacili podatek nazywany tributum, którego wysokość określano na podstawie wartości majątku zadeklarowanej w czasie cenzusu. W 167r.p.n.e z podatku zwolniono obywateli rzymskich.
Od ludów podbitych rzymianie pobierali podatek zwany stipendium, który najczęściej był przeznaczany na utrzymanie armii. W prowincjach pobierano albo stipendium albo zmienny podatek oddawany w dzierżawę przez cenzorów.
Pobieranie stipendium było zadaniem namiestnika prowincji, któremu pomagał kwestor. Jego wysokość zależała od ilości ziemi należącej do podatnika. W celu wyliczenia należnego podatku dokonywano okresowych spisów ludności-proffesiones. Państwo czerpało też dochody z wydzierżawionych przez cenzorów przedsięwzięć: np. kopalni.
ZESTAW 17
A) Urzędnicy republikańscy
wyższych (konsulowie, pretorzy, decemwirowie, trybuni wojskowi z władzą konsularną oraz dyktator) i niższych (kwestorzy, edylowie kurulni)
kurulnych (dyktator, konsul, pretor, cenzor, edyl kurulny) i niekurulnych (reszta)
zwyczajni (konsul, pretor, cenzor, kwestor, edyl kurulny) i nadzwyczajni (dyktator, interrex, trybuni wojskowi z władzą konsularną, dowódca jazdy (magister equitum), decemwirowie)
cum imperio (konsul, pretor, dyktator, dowódca jazdy) i sine imperio (reszta)
Okres pryncypatu:
- mianowani przez cesarza
- ich kompetencje w dużej mierze przejął princeps i urzędnicy cesarscy
- zachowali się konsulowie, pretorzy, edylowie, kwestorzy, trybuni plebejscy i na krótko cenzorzy
Konsulowie
- znaczną część kompetencji konsulów przejął princeps
- nie sprawowali już dowództwa nad wojskiem
- nie kierowali życiem politycznym państwa
- spadli do roli przewodniczących senatu
- kadencja nadal trwała rok jednak w rzeczywistości urząd pełnili przez kilka miesięcy
- consules ordinari, consules suffecti
- kompetencje w sprawach cywilnych, postępowanie niesporne
- republika - comitia centuriata, od 14 r. - senat, od Konstantyna - cesarz
Pretorzy
- zachowali swoją jurysdykcję w sprawach cywilnych i karnych
- przejęli urządzanie publicznych igrzysk cura ludorum
- stracili możliwość rozpatrywania spraw w postępowaniu kognicyjnym
- ustał ich wkład w rozwój prawa (od 130 r. edictum Iulianum), po objęciu urzędu ogłaszali edykt pretorski, ale nie mogli go zmieniać i uzupełniać
- pretorzy do zadań specjalnych: praetor aerarii - przejął od kwestora zarząd skarbem państwa,
praetor fideicommissarius - rozpatrywanie w procesie kognicyjnym sporów o testamentowe
zapisy powiernicze, praetor fiscalis - rozstrzyganie sporów między skarbem cesarskim a
osobami prywatnymi, praetor tutelaris - sprawy związane z tutelą, praetor liberalium
causarum - w procesie kognicyjnym zajmował się sprawami o wolność
Cenzorzy
- urząd ten wyszedł z użycia za Augusta ze względu na przejęcie ich kompetencji przez cesarza
- próba przywrócenia za Klaudiusza - opór senatorów
Edylowie
- spadli do roli policji targowej i sprawujących sądownictwo w sprawach handlowych
Kwestorzy
- utracili zarząd skarbu państwowego na rzecz cesarskich urzędników skarbowych i
spadli do roli pomocników cesarza w senacie, na prowincji służyli pomocą namiestnikom
Trybuni plebejscy
- ich uprawnienia zostały przejęte przez cesarza
B) Pretor [Patrz punkt 13A]
C) Cudzołożenie, a ustawy małżeńskie
cudzołóstwo wcześniej karane przez iudicium domesticum włączone do przestępstw prawa publicznego crimina
adulterium (stosunek z kobietą zamężną), zdradzony mąż mógł zabić przyłapanego z żoną mężczyznę i musiał dokonać rozwodu (możliwość oskarżenia o stręczycielstwo lenocinium, jeśli pozostałby z cudzołożnicą); ojciec kobiety mógł zabić kobietę i kochanka; obaj mężczyźni mogli wystąpić z oskarżeniem (accusatio iure mariti lub patris); po 60 dniach w razie bierności ojca i męża każdy obywatel mógł wnieść oskarżenie przed specjalny trybunał karny na podstawie accusatio iure extranei; skazanie w procesie karnym powodowało konfiskatę części majątków kochanków i wygnanie ich na osobne wyspy relegatio
ZESTAW 18
A) Prowincje rzymskie w pryncypacie
- ściąganie podatków - zadanie dzierżawców dochodów państwowych (pod kontrolą urzędników), a od II w. członków rady miejskiej; koniec zdzierstw namiestników
a) prowincje senackie (wewnątrz)
- 10 prowincji zarządzanych przez namiestników (stan senatorski, powoływani przez senat na 1 rok)
- w sprawach skarbowych pomoc legatów i kwestorów
- nadzór cesarza z imprerium maius
b) prowincje cesarskie (nadgraniczne)
- 40 prowincji zarządzanych przez namiestników (powoływani przez cesarza na czas nieokreślony)
- namiestnik: władza administracyjna, wojskowa; jurysdykcja w sprawach cywilnych i karnych
- prokuratorzy (stan ekwicki): sprawy skarbowe, odpowiedzialni przed cesarzem
- prowincje kontrolowane przez komisarzy (niezależni od namiestnika)
*Egipt - szczególna prowincja - namiestnik ze stanu ekwickiego (prefekt Egiptu)
B) Crimina, delicta
a) crimina - przestępstwa prawa publicznego - niebezpieczne dla porządku państwa, pociągały za sobą odrębne kary, sprawowane przez odrębne sądownictwo, inne postępowanie sądowe
b) delicta - przestępstwa prawa prywatnego - naruszenie interesów prywatnych, skargi zależały od osób pokrzywdzonych - postępowanie prywatne o wynagrodzenie szkody i grzywnę jako karę prywatną
C) Cursus honorum
Zasada piastowania urządów (kolejność ich piastowania) - szczeble kariery urzędniczej.
1) republika
- urząd na rok po 10-letniej służbie wojskowej
- między kolejnymi urzędami rok vacatio, po 180 r.p.n.e 2-letnie vacatio
kwestor -> trubun plebejski lub edyl kurulny -> pretor -> konsul
ex-konsul -> cenzor lub dyktator
2)pryncypat
a) stan senatorski
jeden z dwudziestu niższych urzędów -> trybun wojskowy -> kwestor -> edyl lub trybun plebejski -> pretor -> legat legionu -> namiestnik -> konsul
b) stan ekwicki
prefekt kohorty -> trybun -> dowódca jazdy -> urzędy prokuratorskie (od mniej do bardziej prestiżowych) -> namiestnik
ZESTAW 21
A) PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY PAŃSTWA W DOMINACIE
Podział administracyjny państwa
- reformę przeprowadził Dioklecjan
1. prefektury - prefekt pretorianów praefectus praetorio
2. diecezje - vicarius
3. prowincje - namiestnik (funkcje administracyjne i
jurysdykcyjne)
4. municypia - duoviri
1) Prefektury
- za Dioklecjana utworzone 4:
wsch. Oriens i Illiricum
zach. Italia i Galia
- prefekt pretorianów (w randze illustris):
cywilny zastępca cesarza
sądownictwo - rozpatrywali apelacje od wyroków niższych instancji (orzeczenia ostateczne, nie służy prawo odwołania się do cesarza), sąd cesarski
finanse - nadzorowali ściąganie podatków i danin
nadzorowali aprowizację armii i pobór do wojska
nadzorowali cesarską służbę pocztową, gmachy publiczne, korporacje państwowe (collegia) i namiestników prowincji
2) Diecezje
- wchodziły w skład prefektury
- od 12 do 15
- zastępca prefekta pretorianów (w randze spectabilis)
- 2 urzędników ds. fiskalnych powoływanych spośród ekwitów - rationalis i magister rei privatae
3) Prowincje
- wchodziły w skład diecezji
- od 98 do 120
- namiestnicy (w randze clarissimi):
władza cywilna i wojskowa (zazwyczaj tam gdzie są garnizony wojskowe)
- Dioklecjan podwoił liczbę prowincji, zniósł uprzywilejowaną pozycję Italii
- urząd namiestników zniknął, prokonsulów przetrwał w Azji i Afryce (mianował cesarz, a nie senat)
- prowincje Italii, Sycylii, Achai w rękach correctores, pozostałe zarządzane przez praesides
4) Municypia
- ustrój władz miejskich bez zmian
- duoviri, rada miejska
- częściowo ograniczone kompetencje na rzecz defensores civitatis
5) Rzym i Konstantynopol
- Rzym - wieczne miasto (urbs aeterna), później stolica Cesarstwa Zachodniego
- Konstantynopol - nowa stolica wzorowana na ustroju Rzymu, potem stolica Cesarstwa Wschodniego
- najwyższy organ praefectus urbi w randze illustris, podległy bezpośrednio cesarzowi
- w każdym mieście po 1 konsulu - honorowy urząd, bez realnej władzy, pretorzy i kwestorzy, senat liczący 2 tyś. Członków spadł do roli rady miejskiej
B) WYZWALANIE NIEWOLNIKÓW I ICH OGRANICZENIA
Niewolnik (servus) w prawie rzymskim traktowany był jako przedmiot a nie jako podmiot. Dominus - jego pan miał nad nim władze absolutna zwaną potestas uprawniającą go do decydowaniu o jego życiu lub śmierci. Sytuacja prawna niewolników była niemalże żadna. W wielu przepisach traktowani są oni jak rzeczy. Niewolnik nie mógł posiadać majątku, jego związki osobowe z partnerami nie były traktowane jako powstanie rodziny nie miał on żadnych praw publicznych. Niewolnik mógł natomiast być stroną nabywczą w stosunkach cywilnych z tą tylko różnica że wszelkie nabytki stawały się własnością jego pana. Za zobowiązania niewolnika pan nie odpowiadał lecz odpowiadał za jego przestępstwa lecz w formie złagodzonej. Na uwagę zasługuje także fakt kar jakie ponosili niewolnicy. Za każde przestępstwo groziła im kara o wiele drastyczniejsza niż by to było w stosunku do osoby wolnej. Wielokrotnie też stosowano kary zbiorowe.
Niewola generalnie gasła przez wyzwolenie na mocy ius civile wg (manumissio) w którego skład wchodziły : m. vindicata - czynność wyzwalająca dokonana w obecności pretora i świadka przez właściciela niewolnika. ; m. censu - poprzez wpisanie niewolnika na listę obywateli; m. testamento czyli nadanie wolności w ostatniej woli właściciela; m. in ecclesia - w czasach chrześcijańskich dokonywana przed biskupem. Można było także uzyskać wolność na mocy prawa pretorskiego poprzez oświadczenie właściciela niewolnika w obecności świadków o zmianie jego pozycji lub też listownie oświadczając podobną treść.
Godne zauważenia jest także wyzwolenie na mocy przepisów państwowych. Niewolnik odzyskiwał wówczas wolność za zasługi jakie odniósł dla państwa lub w czasach cesarstwa gdy rozpoczął się kryzys niewolniczy na mocy stwierdzenia faktu złego traktowania przez właściciela.
- od Serwiusza Tulliusza wyzwoleni niewolnicy stawali się obywatelami rzymskimi
- masowe wyzwolenia problemem społecznym i politycznym; zmajoryzowanie ludności rzymsko-italskiej przez ludność etnicznie i kulturowo obcą
- ogromna ilość niewolników doprowadziła do uchwalenia za Augusta dwóch ustaw ograniczających wyzwolenia (lex Fufia Caninia (2 r. p.n.e.) i lex Aelia Sentia (4 r. n.e.))
- pierwsza ograniczała liczbę niewolników wyzwalanych w testamencie
bez ograniczeń można wyzwolić 2 niewolników
2-10 niewolników to ˝
10-30 niewolników to 1/3
30-100 niewolników to Ľ
>100 niewolników to 1/5 ale nie więcej niż 100
- druga dotyczyła ograniczeń wieku wyzwalanego i wyzwalającego
wyzwalany: niewolnik < 30 lat - wyzwolenie w sposób formalny przed urzędnikiem za pomocą manumissio vindicta za zgodą specjalnego concilium i w uzasadnionych przypadkach
wyzwalający: >/ 20 lat
- lex Iunia Norbana 19 r. za Tyberiusza wyzwoleni otrzymywali status latynów juniańskich
- senatusconsultum Silanianum (10 r.) dotyczyło przesłuchania na torturach i ukarania
śmiercią niewolników, których właściciel został zamordowany w domu, a sprawców nie odnaleziono; zakaz otwierania testamentu zabitego właściciela, gdyż mogły znajdować się tam wyzwolenia niewolników, które dopóki sprawa śmierci nie zostanie wyjaśniona, nie mogły zostać zrealizowane
- senatusconsultum Claudianum - za cesarza Klaudiusza, niewolnicą stawała się Rzymianka, która współżyła z cudzym niewolnikiem i po upomnieniu przez właściciela niewolnika, tego nie zaprzestała, niewolnikiem stawało się też urodzone przez nią dziecko
C) AUGUROWIE
Augurowie byli obdarzeni umiejętnością zasięgania porad i odczytywania woli bóstw (auspicia) na podstawie różnych znaków, np. z lotu ptaków. Uprawnieni do auspicjów byli wszyscy urzędnicy, ale pierwszeństwo mieli urzędnicy wyżsi. Jeśli porad zasięgał król albo urzędnik przed ważnymi czynnościami w sprawach państwa, były to auspicia publica, jeśli zwierzchnik familijny w sprawach rodzinnych, były to auspicia privata.
ZESTAW 22
A) REFORMA WOJSKOWA SERWIUSZA TULLIUSZA
Reforma wojskowa króla Serwiusza Tuliusza dzieliła całą wolną ludność Rzymu niezależnie od pochodzenia na 5 klas majątkowych: Podstawową jednostką była centuria.
I klasa: 80 centurii, 40j , 40s j - junior (17-46 lat)
II klasa: 20 centurii, 10j , 10s s - senior (46-60 lat)
III klasa: 20 centurii, 10j, 10s
IV klasa: 20 centurii, 10j, 10s
V klasa: 30 centurii, 15j, 15s
w sumie: 170 centurii
dodatkowo utworzono 18 centurii jazdy (equites) z nabogatszych obywateli
oraz 5 centurii pracowników technicznych (kowali, cieśli itd.)
B) JAKĄ ROLĘ PEŁNIŁO ZGROMADZENIE PLEBEJSKIE (CONCILIA PLEBIS)
*wybierano na nich trybunów i edylów plebejskich
*uchwalano plebiscitia, które od Lex Hortensia (287 r. p. n. e.) zostaly zrównane z leges
Zestaw 24
A) Źródła prawa w pryncypacie:
-za Augusta ustawy i plebiscyty,
-zgromadzenia ludowe traciły na znaczeniu, więc ich ustawy również,
-uchwały senatu (senatus consultum)
-edykty,
-konstytucje cesarskie
B) Dochody w republice:
-początkowo obywatele rzymscy płacili podatek (tributum), jego wysokość określano na podstawie wartości majątku zadeklarowanej w czasie cenzusu,
-w 167 roku p.n.e zwolniono z tego podatku
- mimo zniesienia podatku, to Italikowie nadal go płacili, aż do przyznania im obywatelstwa w latach 90-89 p.n.e.,
-rzymianie pobierali podatek zwany stypendium, który był przeznaczany na utrzymanie armii,
-pobieranie stypendium było zadaniem namiestnika prowincji, pomagał mu kwestor,
- wysokość zależała od ilości ziemi
-aby naliczyć podatek spisywano ludność (professiones)
-pobierano również podatki i cła, np. portoria,
-panstwo czerpało dochody z wydzierżawianych przez cenzorów przedsięwzięć: kopalni, salin.
C) Walki plebsu o prawa polityczne:
- I secesja plebsu na Świętą Górę (494rok p.n.e) - dzięki temu uzyskali możliwość wybierania własnych urzędników,
- II secesja plebsu na Świętą Górę(471 rok p.n.e) - dzięki temu uzyskali możliwość do zwoływania własnych zgromadzeń ludowych.
ZESTAW 25 = Zestaw 21
A) Augurowie - [Patrz zestaw 21C]
B) Wyzwalanie niewolników [Patrz zestaw 21B]
C) Zasady podziału administracji w dominacie [Patrz zestaw 21A]