Literatura współczesna
(twórcy, dzieła i cytaty)

WOJNA & OKUPACJA BACZYŃSKI: "Ten czas", "Historia" ('To krew ta sama spod kity czy hełmu, Czas tylko tak warczy jak lew przeciągając obłoków wełny', 'Jak noże giną w chleb pogrążone - tak oni z wolna spływają. Piach ich pokrywa'), "Rodzicom", "Pokolenie" ('Tak się dorasta do trumny, jakeśmy w czasie dorośli'), "Z głową na karabinie" ('my sami - tacy mali, krok jeszcze - przejdziem w mit'); GAJCY: 'A tu słowa, śpiewne słowa trzeba zamieniać, by godziły jak oszczep');

PO WOJNIE BOROWSKI: 'Gdziekolwiek ziemia jest snem, tam trzeba dośnić do końca', 'Zostanie po nas złom żelazny i głuchy, drwiący śmiech pokoleń'; opowiadania ('Bo żywi mają zawsze rację przeciwko umarłym'); NAŁKOWSKA: "Medaliony" ('Ludzie ludziom zgotowali ten los', 'W Niemczech ludzie umieją zrobić coś z niczego'), HERLING-GRUDZIŃSKI: "Inny świat", SOŁŻENICYN: "Jeden dzień Iwana Denisowicza" ('Minął dzień niczym nie zmącony, nieomal szczęśliwy. W jego wyroku było takich dni od gwizdka do gwizdka 3653'), MOCZARSKI: "Rozmowy z katem"; MIŁOSZ: "Campo di fiori", "Biedny chrześcijanin patrzy na getto" ('Pyk! Fosforyczny ogień z żółtych ścian pochłania ludzkie i zwierzęce włosie'); "Piosenka o porcelanie" (Niczego mi proszę pana tak nie żal, jak porcelany'), "Który skrzywdziłeś" , "Ars poetica?" ('Zawsze tęskniłem do formy bardziej pojemnej, która nie byłaby zanadto poezją ani zanadto prozą'), "Przedmowa" ('Czym jest poezja, która nie ocala narodów ani ludzi? (...) To wspólnictwo urzędowych kłamstw, piosenki pijaków, infantylizm'), "Oeconomia divina" ('Bóg (...) najdotkliwiej upokorzy ludzi, pozwoliwszy im działać jak tylko zapragną'), "Zaklęcie" ('Piękny jest rozum ludzki i niezwyciężony. Ani krata, ni drut, ni oddanie książek na przemiał, Ani wyrok banicji nie mogą nic przeciw niemu'), "Wieść" ('O ziemskiej cywilizacji co powiemy? Że był to system kolorowych kul, z zadymionego szkła, W których zwijała się i rozwijała nitka świetlanych pyłów', 'A może o ziemskiej cywilizacji nic nie powiemy Bo naprawdę nikt nie wie, co to było'), "Ile świetnych zamiarów"; ORWELL: "Folwark zwierzęcy" ('Wszystkie zwierzęta są równe, ale niektóre są równiejsze od innych'), "Rok 1984" ('Wolność oznacza prawo do twierdzenia, że dwa i dwa to cztery', 'Kto rządzi teraźniejszością, w tego rękach jest przeszłość'); CAMUS: "Dżuma" (motto z Defoe: 'Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje'; 'Najdogodniej można poznać miasto, starając się dociec, jak się w nim pracuje, kocha i umiera', 'Nadejdzie dzień (...), kiedy na nieszczęście ludzi i dla ich nauki dżuma obudzi swe szczury i pośle je, aby umierały w szczęśliwym mieście', dr Rieux: 'gdybym wierzył we wszechmogącego Boga, przestałbym leczyć ludzi zostawiając Bogu tę troskę', Rambert: 'Nie wierzę w bohaterstwo, wiem, że jest łatwe, a zrozumiałem, że było zabójcze. Żyć i umierać od tego, co się kocha, tylko to mnie interesuje', Cottard: 'Człowiek wydany na pastwę wielkiej choroby czy głębokiego lęku jest tym samym wolny od wszystkich innych chorób czy lęków'); KRALL: "Zdążyć przed panem Bogiem"; ANDRZEJEWSKI: "Bramy raju" ('jeśli tego świata nie ocali młodość, nic go ocalić nie zdoła', 'cieniem każdej miłości jest cierpienie, nie można nie kochać, ale jeśli się kocha, miłość rozszczepia się na miłość i cierpienie'); MROŻEK: "Tango", RÓŻEWICZ: "Kartoteka" ('Tylko ograniczona ilość modeli życia przeznaczona jest dla człowieka'); KONWICKI: "Mała apokalipsa" ('kraj zamarł w marazmie, przygnieciony beznadziejną półokupacją, półswobodą, milcząca większość śpi w letargu', 'Reżim jest samowystarczalny. Sam tworzy rzeczywistość i sam ją odzwierciedla w sztuce'); BRECHT: "Żywot Galileusza" ('Jeżeli uczeni, zastraszeni przez okrutnych władców, zaczną gromadzić wiedzę dla wiedzy, wtedy nauka stanie się kaleka')

WOJNA I OKUPACJA Krzysztof Kamil Baczyński (pr. Jan Bugaj, 1921-39): Z głową na karabinie (apokalipsa spełniona niesie zagładę pokoleniu, które jako pierwsze po ponad stuletniej niewoli urodziło się i wychowało w wolnej polsce), Młodość (ukazuje pokolenie, które dorastało do śmierci), Ten czas (katastroficzne znaki historii: "mroczny czas", "krzyż złamanych rąk" - sytuacja zagłady), Historia (katastrofizm historiozoficzny - myśl o identycznych prawodłowościach procesu hist. - zło, przemoc), Modlitwa do Bogarodzicy, Rodzicom (apostrofa do rodziców poety); Tadeusz Gajcy (ps. Karol Topornicki, 1920-44; debiut: Widma 1943): O nas (młodość przeobraża się w starość, gorycz, zwątpienie, śmierć), Widma (wadzenie się z Bogiem), Widma (nadrealistyczna wizja spełnianej Apokalipsa), Wczorajszemu (porównanie ludzi "przedwojennych" z "wojennymi"); L. Staff: Mitologia (wizja świata umierającego, natury dożywającej kresu; dramatyczne przewartościowanie wielowiekowej kultury), Tak. Bóg opuścił ziemię... (wiara w Boga oraz manifestowany wcześniej franciszkanizm pozwalają na ocalenie, zło - to ludzki grzech, ale odkupiony ofiarą Chrystusa), Rzut w przyszłość (nadzieja do powrotu do wartości trwałych i niezmiennych), J. Iwaszkiewicz: Plejady (potwierdzenie filozoficznego przekonania o paradoksalnym wymiarze życia ludzkiego, które realizowane wśród niezwykłości, piękna i bogactwa natury jest zarazem przemijające i nieledwie przypadkowe); W. Broniewski: Zamieć (nostalgia żołnierza-wychodźcy, przemierzającego orientalne przestrzenie w drodze ku ojczyźnie); Tomasz Borowski (debiut: Gdziekolwiek ziemia 1942): Pieśń (głęboko pesymistyczne, katastroficzne przekonanie artysty o kamiennym wyroku historii);

PO WOJNIE Czesław Miłosz: Przedmowa (rozpoznanie duchowej sytuacji człowieka oraz refleksja nad stanem kultury po doświadczeniach wojny), Ocalony (nikt nie może być ocalony z zagłady wojennej, musi nastąpić ponowne stworzenie świata, ocalony jest zatem skazany na życie bez religii, etyki i systemu wartości), Lament (wyrazisty manifest utraty wiary podkreśla sytuację wydziedziczenia z historii, kultury, wartości), Campo di Fiori (porównanie obojętności ludzi względem spalenia Giordano Bruno i eksterminacji Żydów), Który skrzywdziłeś (przestrogi dla władców, którzy kosztem człowieka chcą budować przyszłość), Traktat poetycki (charakterystyczne dla poety szukanie wartości istotnych, które ostatecznie decydują o etycznym wymiarze kultury), Veni creator (rozważania religijne), Ars poetica? (poeta poszukuje moralnych znaczeń procesu twórczego, pragnie formy pojemnej , a więc takiej sztuki, której ostatecznym sensem jest prawda), Tak mało (problem przemijania, analiza szans zrealizowania przez człowieka życiowych pragnień i ambicji), Dar (rozpoznanie wartości ludzkich doznań i zrozumienia przez człowieka sensu swego istnienia); Wiktor Woroszylski: Wiosna (nowa, budowana rzeczywistość nabiera cech arkadyjskich, a życie w niej daje pełne poczucie szczęścia); Adam Ważyk: Widokówka z miasta socjalistycznego (nastrój czułości w liryce przedstawiającej pracę robotników, miłosny afekt do... maszyny), Rzeka (panegiryk - sławienie mądrości Stalina), Poemat dla dorosłych; J. Iwaszkiewicz: List do prezydenta (pochwała przywódców partii często łączyła się z samokrytyką poetów, mądrość Bieruta pozwalała lepiej zobaczyć własne błędy i wypaczenia), Stary poeta (przemijanie życia oraz jego wartość wobec perspektywy śmierci), Azjaci (antynomiczny sens - w wymiarze kulturowym - występujących obok siebie słów); Stanisław Grochowiak (debiut: Ballada rycerska 1956): Czyści (fascynacja brzydotą), Święty Szymon Słupnik (sprzeciw wobec tradycyjnych form estetycznych, postawa buntu), Płonąca żyrafa (nawiązując do obrazu Dalego poeta podejmuje próbę objęcia poetyckim doświadczeniem także fizjologicznej sfery osoby ludzkiej), A ono się pali, Ikar (uwaga poety skupia się na zwykłych, codziennych problemach człowieka oraz na egzystencjalnym wymiarze jego istnienia); Julian Przyboś: Oda do turpistów (silnie manifestowany antyestetyzm); Andrzej Bursa: Sobota (postawa antyestety wyraża rozczarowanie rzeczywistością pełną fałszu i cynizmu), Kasjer (ośmieszenie życiowego konformizmu, skazującego jednostkę na szarość i jałowość codziennej egzystencji), Fiński nóż (wiersz przesycony subtelnym liryzmem, poszukujący trwałych wartości życia ludzkiego); Zbigniew Herbert (debiut: Struna światła 1956): O Troi (świadectwo korelacji dziejów minionych - przeobrażonych w mit i legendę - z 20-wiecznymi doświadczeniami Europy i świata), Do Apollina (destrukcja harmonii i ładu współczesnego świata), Tren Fortynbrasa (przeciwstawienie Hamleta Fortynbrasowi buduje poetycką refleksję nad rolą jednostki w dziejach), Przesłanie Pana Cogito (Pan Cogito próbuje odnaleźć własne miejsce, miejsce człowieka w odwiecznym dramacie, jakim okazuje się jego trwanie w historii, świecie), Apollo i Marsjasz; Miron Białoszewski (1922-83, debiut: Obroty rzeczy 1947): Ballada z makaty (zainteresowanie jarmarczną tandetą pozwalało odkrywać te obszary rzeczywistości, których nie można zobaczyć poprzez konwencję języka wysokiego), Szare eminencje zachwytu (zainteresowanie kulturą niską), Sztuki piękne mojego pokoju (świat przedmiotów, które mogą się wydawać odległe przeżyciu lirycznemu), Jeżą się futrzane decyzje w stanie wojennym (zmierzanie do zarejestrowania najprostszych aktów mowy, chaotycznych a nawet bełkotliwych), Nowa wiosenna słabocha czyli wiersze antywiosenne (nowa tematyka związana z charakterystyczną dla artysty skłonnością do obserwowania kultury peryferyjnej); Edward Stachura (1937-79; debiut: Jeden dzień 1962): Człowiek człowiekowi (poetycki czyn zmierza ku wyzwoleniu, ku przywróceniu właściwych, moralnych racji egzystencji człowieka), Idź dalej (topos nieustannie wędrującego człowieka wyraża istotę ludzkiej kondycji: wiecznego nienasycenia, poczucia braku i niespełnienia), Życie to nie teatr (życie jest jedyną transcendentalną wręcz wartością, której nie można stracić i zagubić); Rafał Wojaczek (1945-71, debiut: Sezon 1969): W podwójnej osobie (dominujący temat śmierci kształtuje obraz życia w kategorii absurdu), Prośba (poczucie osobowej dezintegracji bywa wyrażane poprzez stosowanie rodzaju żeńskiego w konstrukcji podmiotu mówiącego), Ballada bezbożna (świad i człowiek skażeni są brzydotą, bezsensem i złem); Jan Twardowski (1915-, debiut: w okresie 20-lecia m-wojennego), Stwarzał (przekonanie, że Bóg ujawnia się w dziele stworzenia, a więc w naturze-przyrodzie), Mrówko ważko biedronko (postawa pokory pozwala zatem dostrzegać znaczenie wartości świata w jego każdej, najdrobniejszej cząstce), Wierzę (solidarność z nieszczęściem i kapłańskie zrozumienie dla grzechu), Ostrobramska (świadoma gra konwencją języka); Tadeusz Różewicz (debiut: Niepokój 1947): Spadanie, czyli o elementach wertykalnych i horyzontalnych w życiu człowieka współczesnego (poeta dostrzega totalny chaos w sferze wartości); Wisława Szymborska (debiut: 1952): Rehabilitacja (echa tragicznych wydarzeń 1956 roku, to refleksja nad przypadkowością i niestałością ludzkich ocen, sądów), Nic dwa razy (odwieczny dramat wzajemnego niezrozumienia i niespełnienia), W rzece Heraklita (człowiek jest bezradny w swym poszukiwaniu odpowiedzi na odwieczne pytania dotyczące Boga, istnienia, wartości); Tadeusz Nowak (debiut: 1953): Jak się przed tobą wytłumaczę (wspomnienie chłopskiego dzieciństwa), Magdalena (motywy symboliki chrześcijańskiej), Psalm snu naszego (motywy religijne, przeplatane wyobrażeniami ludowymi i fantastycznymi, wyrażane poprzez nadrealistyczne i asocjacyjne wizje);

NOWA FALA Ewa Lipska: My (poszukiwanie wartości, które mogłyby wyznaczyć krąg twórczego działania; szczególny wyraz niepokoju); Egzamin (wiersz odsłania fałsz zdegradowanej rzeczywistości); Stanisław Barańczak (debiut: Korekta twarzy 1968): Spójrzmy prawdzie w oczy (na ile język może zakłamywać rzeczywistość, odkrywanie pustych struktur języka); Wypełnić czytelnym pismem (stylistyka ankiety pozwala dostrzec zniewalający system - i polityczny, i językowy), Protokół (odsłonięcie totalnej próżni partyjnej nowomowy), W atmosferze (gra normami fonetycznymi polszczyzny, podkreślenie bezsensu i nonsensu nowomowy); Adam Zagajewski (debiut: Komunikat 1972): W pierwszej osobie liczby mnogiej (rozważanie stopnia wiarygodności języka, zwłaszcza jego skuteczności w wyrażaniu prawdy), Pamięć (kwestia przemijania, pamięci, świadomości człowieka wobec perspektywy śmierci), Epikur z mojej klatki schodowej (rozważania natury moralnej, etyczny kryzys człowieka opisany przez "tu" i "teraz" komunistycznej rzeczywistości), Julian Kornhauser (debiut: Nastanie święto i dla leniuchów 1972): Przemówienie (nieufność wobec nowomowy, ośmieszenie konwencji języka propagandy); Ryszard Krynicki (debiut: Pęd pogoni, pęd ucieczki 1968): Kobieta trzydziestoletnia (przedstawienie rzeczywistości w jej chaosie, zamieszaniu, a nawet destrukcji), Świat jeszcze istnieje (liczne odwołania do zakłamanej rzeczywistości państwa totalitarnego).

WSPÓŁCZESNOŚĆ - ogólna charakterystyka epoki

Literatura polska

Ramy czasowe:

Najnowsze dzieje naszego piśmiennictwa, nazywanego umownie literaturą współczesną, określają dwa zwrotne momenty w historii naszego narodu: wrzesień 1939 r. i czerwiec 1989 r. Daty te tworzą ramy czasowe tego okresu.

Czynniki kształtujące literaturę współczesną:

Literaturę lat 1939-1989 kształtowały głównie historia i polityka. Czynniki te formowały jej odrębność tematyczną, światopoglądową i programowo-artystyczną. Wywarły one istotny wpływ na twórczość literacką lat wojny i okupacji oraz na literaturę po drugiej wojnie światowej. Uwidoczniło się to w jej zróżnicowaniu, wielości tendencji ideowych i artystycznych, w cechach uległości i buntu wobec mecenatu Polski Ludowej.

Wojna jako przejście z dwudziestolecia międzywojennego do literatury współczesnej:

Literatura wojny i okupacji stanowi przedłużenie dwudziestolecia międzywojennego, ponieważ dojrzali pisarze kontynuowali twórczość w konspiracji i na emigracji. Najnowsze badania życia literackiego w okupowanej Polsce przynoszą bogaty materiał dokumentacyjny, który świadczy o tym, że po 1 września 1939 r. życie kulturalne i literackie nie zamarło, a jedynie zmienił się charakter społecznego obiegu. Rozproszenie pisarzy i różnorodność ich doświadczeń miały zdecydować nie tylko o tematyce utworów, lecz o rodzaju i skali wysiłków zmierzających do tego, aby życie literackie nie tylko nie zanikło, ale nawet nie zostało przerwane.

Podział na kraj i emigrację:

To w roku 1939 dokonał się zasadniczy podział na literaturę krajową i emigracyjną. Długa jest lista tych, którzy w wyniku wojny (lub niekiedy zaskoczeni jej wybuchem za granicą) znaleźli się poza ziemiami polskimi, okupowanymi przez Niemcy i Związek Radziecki.

Literatura i czasopiśmiennictwo czasu wojny:

Kraj:

W rezultacie działalności podziemia, pod koniec 1939 r. ukazywało się ponad 30 czasopism, głównie o charakterze informacyjno-politycznym, z których część zamieszczała utwory literackie, przede wszystkim wiersze powstające w kraju i docierające z ośrodków emigracyjnych oraz obozów jenieckich.

We wrześniu 1939 r. ukazały się wiersze takich poetów, jak: Tadeusz Gajcy ("Dzień pierwszy"), Czesław Janczarski ("Wrzesień 1939"), Julian Przyboś ("U szczytu drogi"), a także Kazimierz Wierzyński ("Święty Boże"), Jan Brzechwa ("Ojczyzna"), Aleksander Baumgardten ("Katowicka ballada" - wiersz o zajęciu miasta i jego bohaterskiej obronie), Leopold Lewin ("Nowe Termopile"), Jerzy Pietrkiewicz ("Szarża pod Kutnem"), Teodor Bujnicki ("Modlitwa za Warszawę") i wielu innych.

Od pierwszych miesięcy udział literatury w kształtowaniu świadomości narodowej, w integralnym oporze i mobilizacji do walki był olbrzymi. W okupowanym kraju, równolegle do organizacji o charakterze politycznym i wojskowym, formuje się podziemie kulturalne, a życie literackie jest jednym z jego przejawów. W ścisłym związku z nim pozostaje tajne życie teatralne, działalność wydawnicza, publicystyczna, współpraca księgarzy, drukarzy, bibliotekarzy i nauczycieli prowadzących tajne nauczanie.

Wśród licznych utworów literackich, powstałych podczas okupacji, należy odnotować: W. Broniewskiego "Nad rzekami Babilonu" i "Żydom polskim", T. Bujnickiego (poety wileńskiego) "Ustami pełnymi krwi", K.K. Baczyńskiego "Do przyjaciela" i "Mazowsze", T. Gajcego "Śpiew murów" i "Rapsod o Warszawie", R. Bratnego "Maj 1943", zbiorki wierszy W. Żukrowskiego "Rdza" i T. Kwiatkowskiego "Gołębie", fragmenty książki A. Fiedlera "Dywizjon 303", drukowane w piśmie "Prawda Młodych". Wydawano także wiersze wybitnych poetów minionych epok, szczególnie romantyków, w tym A. Mickiewicza.

Twórczość literacka uprawiana w czasie wojny umożliwiła wydawanie książek zaraz po wyzwoleniu, czego przykładem jest Karol Bunsch, który w 1940 r. rozpoczął pisanie powieści historycznych i kontynuował pracę do końca wojny, dzięki czemu np. "Dzikowy skarb" mógł się ukazać w 1945 roku.

Emigracja:

W obozie polskiej literatury nie może zabraknąć literatury emigracyjnej. Od 1939 r. na Zachodzie i na Wschodzie powstawały utwory dwudziestowiecznych tułaczy i pielgrzymów, w tonacji tragicznej, pesymistycznej, płynące ze świadomości poniesionej klęski, jak też mobilizujące do walki i zawierające przemyślenia nad przyszłym losem Polski. Już w 1941 r. ukazał się w Szkocji zbiór wierszy dziewięciu autorów pt. "Marsz odwetowy. Poezja żołnierska". W antologii "Poezja karpacka. Zbiór wierszy Brygady Strzelców Karpackich" (Jerozolima 1944) znalazły się m.in. wiersze Mariana Hemara, Artura Międzyrzeckiego, Stanisława Młodożeńca. Wiersze te oddawały przeżycia polskich żołnierzy w pustynnych warunkach, podobnie jak teksty liryczne opublikowane w poetyckiej antologii "Azja i Afryka" (1944). Poetyckim echem walk na Półwyspie Apenińskim były wiersze z antologii "Nasze granice w Monte Cassino" (Rzym 1945), gdzie znalazły się utwory m.in. W. Broniewskiego, a także pieśń Feliksa Konarskiego "Czerwone maki na Monte Cassino". Własne zbiory wierszy wydali m.in.: Artur Międzyrzecki, Marian Czuchnowski, Stanisław Młodożeniec, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski, Julian Tuwim.

Znacznie mniej powstało utworów prozatorskich i należały do nich m.in.: M. Kuncewiczowej "Klucze" (Londyn 1943), S. Zahorskiej "Warszawa-Lwów 1939", T. Parnickiego "Srebrne orły" (Jerozolima 1943), K. Pruszyńskiego "Droga wiodła przez Narwik" (Londyn 1941), J. Meissnera "Żądło Genowefy" (Edynburg 1943), A. Fiedlera "Dywizjon 303" (Londyn 1942), reportażowe i publicystyczne książki M. Czuchnowskiego "Z Moskwy do... Moskwy" (Londyn 1944), "Z ziemii włoskiej do Polski" (Londyn 1944) i "Cofnięty czas" (Londyn 1945). O wrześniu 1939 napisał trzy książki reportażowe Melchior Wańkowicz: "Te pierwsze walki" (Bukareszt 1940), "Wrześniowym szlakiem" (Palestyna 1944) i "Wrzesień żagwiący" (Londyn 1947). Wańkowicz wydał także trzytomowy reportaż "Bitwa o Monte Cassino" (Rzym 1945-1947).

Literatura polska po wojnie - kraj:

Zaraz po wojnie rozwija się literatura wciąż pozostająca w zasięgu oddziaływania tejże wojny. Tragiczne przeżycia okupacyjne i obozowe - zarówno z obozów hitlerowskich, jak i z sowieckich łagrów - dają podstawy do napisania takich utworów jak: "Medaliony" Z. Nałkowskiej, "Opowiadania" T. Borowskiego, "Inny świat" G. Herlinga-Grudzińskiego. W kręgu twórczości powojennej pozostaje też poezja T. Różewicza.

Socrealizm

Socrealizm, czyli realizm socjalistyczny, kierunek określany jako metoda twórcza, obowiązujący w ZSRR od 1934 r. we wszystkich dziedzinach sztuki, następnie przeniesiony do innych państw socjalistycznych. Proklamowany na Zjeździe Związku Literatów Polskich w styczniu 1949 r. w Szczecinie, obowiązywał do połowy lat 50. Podporządkowywał sztukę działalności propagandowej partii komunistycznej, nawiązując pozornie do nurtu realistycznego (patrz hasło: realizm). Literaci tworzący w stylu socrealistycznym: poeci - A. Ważyk, W. Broniewski, W. Woroszylski, A. Mandalian i in.; pisarze - T. Konwicki ("Przy budowie"), A. Ścibor-Rylski ("Węgiel"), K. Brandys ("Obywatele"), I. Newerly ("Pamiątka z Celulozy"). Ludzie ci wiązali się z ideologią komunistyczną bądź z przekonania (np. W. Broniewski lub J. Andrzejewski, który odciął się później do swej wczesnej twórczości), bądź też dlatego, że nie widzieli innej możliwości dalszego życia i tworzenia (np. Tadeusz Borowski, który, nie mogąc się jednak odnaleźć w rzeczywistości, w 1951 r. popełnił samobójstwo).

Przełom październikowy:

W wyniku zmian w partii komunistycznej po śmierci Stalina w 1953 r. nastąpiła tzw. odwilż (1954-55), która okazała się początkiem procesu przemian systemowych. Pojawiły się wówczas pierwsze przejawy zelżenia ucisku, m.in. pierwsze próby krytyki systemu totalitarnego, rozluźnienia cenzury. Proces ten osiągnął swoje apogeum w 1956 r., kiedy nastąpił tzw. przełom październikowy (partia krytykuje rządy Stalina, zmienia się ekipa rządząca w Polsce, zamieszki w Poznaniu, powstanie w Budapeszcie).

Literatura obrachunków październikowych - zbiorowa analiza "zniewolenia umysłu", tłumaczenie się pisarzy z socrealizmu lub próby nadania systemowi "ludzkiej twarzy": J. Andrzejewski "Ciemności kryją ziemię", J. Iwaszkiewicz "Wzlot", A. Ważyk "Poemat dla dorosłych", "Matka Królów" K. Brandysa. Do literatury obrachunkowej należą też utwory satyryczno-groteskowe, m.in. opowiadania Andrzejewskiego z tomu "Złoty lis" lub "Słoń" S. Mrożka.

Debiuty 1956 r.:

Debiuty 1956 r. - wystąpienie twórców młodszego pokolenia, m.in. poetów - A. Bursy, S. Grochowiaka, T. Nowaka; pisarzy - M. Hłaski S. Odojewskiego, E. Stachury; dramatopisarzy - S. Mrożka i in.

"Nasza mała stabilizacja":

"Nasza mała stabilizacja" - lata 60. w literaturze. Nazwa pochodzi od tytułu dramatu T. Różewicza. Powstaje wówczas literatura antysocrealistyczna, ukazująca zubożenie wartości w świecie, w którym panuje względny spokój, krytykuje peerelowską społeczność - bezwolną i nijaką, pozbawioną tradycji, skorumpowaną.

Polski egzystencjalizm:

Nurt egzystencjalny (patrz hasło: egzystencjalizm) w Polsce (nawiązania głównie do A. Camusa) - lata 60.: W. Gombrowicz, K. Brandys, S. Mrożek ("Tango"), poezja M. Białoszewskiego.

Współczesny klasycyzm:

Odwrót od awangardy w poezji polskiej, zwrot ku tradycji, wartościom trwałym, wyrosłym z dziedzictwa kultury śródziemnomorskiej. Obiektywizowanie przeżyć, łączenie języka poetyckiego z filozoficznym dyskursem, opanowanie patosu i wzruszeniaironicznym dystansem. Poetami klasycystami XX w. są: Cz. Miłosz, W. Szymborska, Z. Herbert.

Marzec 1968:

Konflikt między władzą a narodem nie umilkł w 1956 r., ale stopniowo narastał. Okazało się, że ściśle kontrolowane, ograniczone swobody nikogo nie satysfakcjonują, zaś "nasza mała stabilizacja jest może snem tylko", jak pisał Różewicz. Wydarzenia polityczne przełomu 1967/68 były tego świadectwem: poruszenie w Czechosłowacji w marcu 1968 r. i interwencja wojsk Układu Warszawskiego, wystawienie III cz. "Dziadów" w reż. K. Dejmka w Teatrze Narodowym w Warszawie w listopadzie 1967 r. i zawieszenie przedstawienia przez cenzurę w lutym 1968 r. wywołało falę protestów studentów i profesorów w marcu '68. W wyniku zamieszek wiele osób zostało aresztowanych, profesorowie potracili posady, zaś rzesza studentów została wyrzucona z uczelni. Władze, chcąc zrzucić z siebie odpowiedzialność za zamieszki, rozpoczęły kampanię antysemicką, w wyniku której nasz kraj opuściło wiele osób pochodzenia żydowskiego.

Reakcją na te wydarzenia była twórczość S. Barańczaka na emigracji, poezja Herberta, Krynickiego, Zagajewskiego (patrz hasło: Nowa Fala).

Przełom 1976 r.

Rok 1976 zapoczątkował okres przemian, które doprowadziły do zlikwidowania komunistycznego modelu kultury opartego na ograniczeniach cenzury. Tworzy się Komitet Obrony Robotników (KOR) - ofiar strajkowych represji. Powstają czasopisma niezależne (np. "Zapis"), pozacenzuralny obieg literatury. Poezja pokolenia '68 wchodzi w fazę jawnej polityczności, przeciwstawiając się poczynaniom władzy, np. tomy poetyckie Barańczaka "Ja wiem, że to niesłuszne" (1977), "Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu" (1980). Tradycję pisarstwa, które jest sumieniem narodu, wznawia podziemna twórczość Tadeusza Konwickiego ("Mała apokalipsa") oraz Andrzeja Szczypiorskiego ("Początek").

Literatura faktu:

Najsłynniejszym reporterem w powojennej historii Polski jest M. Wańkowicz, zaś w jego ślady poszli: Ryszard Kapuściński ("Wojna futbolowa", "Cesarz", "Imperium") i Hanna Krall ("Zdążyć przed Panem Bogiem").

Literatura stanu wojennego:

Sprzeciw wobec władzy osiąga swoje apogeum w czasie stanu wojennego (1981-83), kiedy następuje nasilenie tendencji antyrządowych i antyustrojowych ("Solidarność"). Sytuacja ta niewiele się zmieniła po zniesieniu stanu wojennego w 1983 r. i trwała aż do przełomu w 1989 r. Nie zabrakło w tym sprzeciwie literatury. Działają wówczas poeci: S. Barańczak, Z. Herbert ("Raport z oblężonego miasta" 1982), M. Białoszewski ("Kabaret Kici Koci").

Po przewrocie '89:

Tworzą nadal ci, którzy przetrwali lata socjalizmu w Polsce i na emigracji (niektórzy wracają do Polski), m.in.: Cz. Miłosz, W. Szymborska, Z. Herbert, S. Barańczak, S. Mrożek, T. Konwicki, W. Myśliwski, S. Lem, E. Lipska, A. Zagajewski. Wkraczają również młodzi twórcy, tacy jak: Tomasz Jastrun, Olga Tokarczuk, Bronisław Maj.

Literatura emigracyjna:

Wielu twórców II wojna zastała poza granicami kraju, wielu też w latach Polski Ludowej skorzystało z możliwości wyjazdu za granicę i pozostało tam na stałe. Wielkim ośrodkiem literatury emigracyjnej był Paryż, gdzie wokół pisma "Kultura" skupiło się wielu wybitnych literatów, m.in. Gustaw Herling-Grudziński (twórca "Innego świata", "Wieży"). Za granicą tworzył też Cz. Miłosz ("Rodzinna Europa", "Dolina Issy"), laureat literackiej Nagrody Nobla w 1980 r., W. Gombrowicz ("Trans-Atlantyk" 1953) i in.

Literatura światowa

Wpływ historii na literaturę:

Druga wojna światowa i czasy okupacji wycisnęły swoje piętno nie tylko na naszym życiu literackim w latach 1939-1945 i polskiej literaturze powojennej. Doświadczenia wojenne formowały także świadomość literacką pisarzy obcych i wpłynęły na kształt współczesnej kultury oraz literatury światowej. Zbrodnie wojenne wywoływały wstrząs i przerażenie, ujawniły, do czego był zdolny współczesny człowiek. Skalę moralnego upadku homo sapiens pogłębiło zrzucenie bomby atomowej na Hiroszimę i Nagasaki. Fakty te wywołały ogólny niepokój o biologiczny byt narodów. Realne zagrożenie życia i cywilizacji kierowało myśl ludzką, podobnie jak sumienie i wyobraźnię pisarską, ku bardzo rozmaitym, często pesymistycznym wnioskom.

Egzystencjalizm

Egzystencjalizm, uformowany przez takich myślicieli i pisarzy, jak Jean Paul Sartre i Albert Camus, był wyrazem sytuacji kultury po kataklizmie drugiej wojny światowej, który spowodował załamanie przekonań humanistycznych, wiarę w dobro i piękno człowieka. Literatura egzystencjalistyczna podjęła próbę uratowania wartości ludzkich, dała intelektualny obraz sprzeczności epoki, która obfitowała w czyny zbrodnicze i haniebne, ale też w akty szlachetności, poświęcenia i bohaterstwa. Najważniejszą wartością dla egzystencjalizmu jest ludzkie, jednostkowe istnienie.

Jean Paul Sartre wywierał wpływ na postawy życiowe, modę, obyczaj i sposób życia środowisk młodzieżowych i artystycznych. Poglądy teoretyczne egzystencjalizmu wyłożył w dziele "Byt i nicość" (1943). Sartre napisał i ogłosił ponadto zbiór opowiadań "Mur", powieść "Drogi wolności", dramaty: "Muchy", "Ladacznica z zasadami", "Diabeł i Pan Bóg" oraz liczne eseje.

Albert Camus jest autorem takich znanych powieści, jak "Obcy" (1942), "Dżuma" (1947), "Upadek" (1956), a także opowiadań, dramatów i esejów. W "Dżumie" podejmuje problematykę współczesności, analizując prawdopodobne wypadki wywołane straszliwą epidemią. Trudny humanizm tej powieści polega na tym, że zło nie jest w stanie zniszczyć wewnętrznych wartości człowieka, gdyż ten wyraża siebie samego w pracy, wysiłku i cierpieniu.

Personalizm

Również we Francji rozwinął się szeroko inny kierunek filozoficzny - personalizm, reprezentowany przez Jacquesa Maritaina i Emmanuela Mouniera, opierający się na założeniu, że rozwój osobowości człowieka jest celem życia jednostki i społeczeństwa. W centrum zainteresowania znalazła się osoba ludzka. Podlega ona wprawdzie determinizmowi świata fizycznego, lecz jej dusza, zdolna do bezpośredniego komunikowania siebie, jest kierowana ku drugiej osobie i w niej istnieje, ku światu - i w nim istnieje. Ta szkoła myślenia prowadzi ku radości egzystencji.

Literatura niemiecka:

Tomasz Mann

Literaturę niemiecką najchlubniej reprezentuje Tomasz Mann, który w końcowej fazie twórczości ogłosił "Doktora Faustusa". Główny bohater dzieła jest uosobieniem dramatu współczesnej sztuki i dramatu kultury niemieckiej, ginącej w mrokach faszyzmu.

Bertold Brecht

Ciekawą indywidualnością w kulturze niemieckiej był także poeta, dramaturg i prozaik Bertold Brecht ("Opera za trzy grosze", "Matka Courage i jej dzieci", "Strach i nędza Trzeciej Rzeszy", "Kaukaskie kredowe koło"), obrońca prostych ludzi, twórca teatru społecznie zaangażowanego.

Postępowe, antyfaszystowskie idee głosili także inni wielcy pisarze niemieccy (np. Gunter Grass - "Blaszany bębenek").

Proza amerykańska:

Z dużym zainteresowaniem przyjęła Europa ciekawą i bujnie rozwijającą się prozę amerykańską za sprawą takich pisarzy, jak Ernest Hemingway ("Komu bije dzwon", "Za rzekę, w cień drzew", "Stary człowiek i morze") i William Faulkner ("Niepokonane", "Wielki las").

Interesującymi twórcami amerykańskimi byli również prozaicy młodszego pokolenia o wyczulonej wrażliwości na samotność i bunt młodych. Należeli do nich m.in. Robert Penn Warren ("Gubernator"), Jerome D. Salinger ("Buszujący w zbożu"), Truman Capote ("Inne głosy, inne ściany", "Harfa traw", "Śniadanie u Tiffany"ego", "Z zimną krwią"), John Updike ("Centaur"), Irvin Shaw ("Młode lwy"), James Jones ("Stąd do wieczności"), Joseph Heller ("Paragraf 22"), William Styron ("Pogrążyć się w mroku"), Saul Bellow ("Herzog"), a także emigranci z Europy żyjący w Stanach Zjednoczonych: Isaac Bashevis Singer ("Dwór", "Spuścizna", "Magiczna moc"), Vladimir Nabokov ("Lolita", "Przejrzystość rzeczy"), Jerzy Kosiński ("Malowany ptak", "Kroki"), Joseph Brodsky, poeta, eseista, tłumacz. W dziedzinie dramatu światowy sukces odnieśli: Tennessee Williams ("Szklana menażeria", "Tramwaj zwany pożądaniem"), Artur Miller ("Śmierć komiwojażera", "Czarownice z Salem"), Edward Albee ("Kto się boi Wirginii Woolf?").

Literatura radziecka:

Istotny wkład do współczesnej literatury światowej wnieśli pisarze radzieccy. Literatura radziecka, począwszy od lat sześćdziesiątych, zaczęła zmieniać swoje oblicze, odsłaniając konflikty współczesnego życia, pokazując margines społeczny, wyjałowienie duchowe społeczeństwa, aby w końcu ukazać efekty totalitarnego ustroju w postaci obozów pracy istniejących od lat dwudziestych.

Kolejno odkryto i udostępniono "Mistrza i Małgorzatę" (1967) Michaiła Bułhakowa; twórczość Andrieja Płatonowa, podejmującego wnikliwą analizę psychologiczną ludzi epoki porewolucyjnej; zaczęto publikować utwory Siergieja Załygina ("Nad Irtyszem", "Komisja") o problemach wsi syberyjskiej; Walentina Rasputina ("Żyj i pamiętaj", "Pożegnanie z Matiorą") ukazującego dramaty wydziedziczonych z rodzinnej ziemi; Czyngisa Ajtmatowa ("Biały statek", "Dżamila", "Żegnaj, Gulsary!", "Dzień dłuższy niż stulecie") zanurzającego swoją prozę w scenerii rodzinnej Kirgizji i rozważającego wielkie zagadnienia moralne o uniwersalnym znaczeniu; Wasilija Szukszyna, mistrza małych form prozatorskich ("Rozmowy przy jasnym księżycu"), reżysera i aktora, twórcy głośnego filmu "Kalina czerwona", w którym po raz pierwszy został ukazany margines społeczny jako przykład kosztów wykorzenienia człowieka z jego środowiska i obyczajowości.

Aleksander Sołżenicyn

Zjawiskiem nowym, chociaż od dawna znanym czytelnikom Europy i Ameryki, była twórczość Aleksandra Sołżenicyna, datująca się od opublikowania w 1962 r. opowiadania "Jeden dzień Iwana Denisowicza", a następnie wielkiej opowieści o radzieckich łagrach "Archipelag Gułag".

Poeci radzieccy

Do ciekawych zjawisk literackich należy poezja Anny Achmatowej, Borysa Pasternaka, Osipa Mandelsztama, Maryny Cwietajewej. Z młodszych poetów, wyczulonych na problematykę moralną, wymienić należy Borysa Słuckiego, Bułata Okudżawę, Eugeniusza Jewtuszenkę, Bellę Achmadulinę i Andrieja Wozniesienskiego.

PODZIAŁ LITERATURY WSPÓŁCZESNEJ

Literatura współczesna rozwija się wielonurtowo i wielokierunkowo, stąd jej jednoznaczny podział jest w zasadzie niemożliwy. Większość historyków literatury proponuje podział umowny, oparty na przełomowych wydarzeniach historycznych. Jednak i tutaj nie ma całkowitej zgodności. Najczęściej próbuje się dokonać podziału polskiej literatury współczesnej na następujące okresy:
1939-1945 - literatura wojny i okupacji;
1945-1948 - "świt pokoju", euforia po zakończeniu wojny;
1949-1955 - socrealizm (realizm socjalistyczny);
1956-1968 - przełom październikowy, okres "naszej małej stabilizacji";
1968-1980 - okres propagandy sukcesu (do wydarzeń sierpniowych i powstania "Solidarności");
1981-1994 - okres obejmujący tak różne wydarzenia, jak: stan wojenny, upadek komunizmu, był to okres powstawania literatury Polski suwerennej.

TŁO HISTORYCZNE POSZCZEGÓLNYCH ETAPÓW ROZWOJU LITERATURY POLSKIEJ

1939-1945 - literatura wojny i okupacji: Okres ten rozpoczyna data 1 IX 1939 r., dzień wybuchu II wojny światowej, kończy zaś wyzwolenie ziem polskich spod okupacji hitlerowskiej - na wschodzie kraju jest to rok 1944, na pozostałym obszarze - 1945. Wojna postawiła przed literaturą nowe problemy, wytyczyła nowe kierunki rozwoju. Jedni twórcy emigrowali na Wschód (Władysław Broniewski, Aleksander Wat, Gustaw Herling-Grudziński), inni na Zachód, do Francji, a po kapitulacji Paryża do Anglii (Antoni Słonimski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Stanisław Baliński) lub do USA (Jan Lechoń, Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński). I wreszcie ogromna część twórców zdecydowała się na pozostanie w kraju (Leopold Staff, Zofia Nałkowska, Maria Dąbrowska, Jarosław Iwaszkiewicz, Czesław Miłosz).

Literatura wojenna jest bardzo bogata, choćby dlatego, że tworzyły ją tak różne pokolenia pisarzy i poetów: debiutujący jeszcze w Młodej Polsce L. Staff, czołowi poeci dwudziestolecia (skamandryci) i wreszcie najmłodsze pokolenie "Kolumbów" (T. Gajcy, K.K. Baczyński). Również losy Polaków na emigracji były różne. Część dostała się do niewoli sowieckiej (do więzień - A. Wat, W. Broniewski; do łagrów G. Herling-Grudziński, B. Obertyńska), niektórym udało się później opuścić Rosję wraz z armią gen. Andersa (W. Broniewski, G. Herling-Grudziński). Część z nich wróciła z Zachodu tuż po wojnie (J. Tuwim), inni zostali za granicą do końca życia (J. Lechoń).

1945-1948 - „świt pokoju”, euforia po odzyskaniu niepodległości: był to okres, kiedy w Polsce formowała się nowa władza, nowy ustrój. Trwała jeszcze spontaniczna radość z faktu, że Polska jest wolna. Dominowała literatura faktu (Z. Nałkowska, G. Herling-Grudziński), pojawiły się próby opisywania czasu okupacji i zmian, jakie przyniosła w psychice i świadomości ludzi, którzy ją przeżyli. (J. Iwaszkiewicz, T. Borowski). Powstawały także ważne dzieła poetyckie (Cz. Miłosz) i dramatyczne (L. Kruczkowski, J. Szaniawski).

Tymczasem w polityce trwała bezwzględna walka komunistów z przeciwnikami ustroju narzuconego siłą, czego efektem była krwawa likwidacja antykomunistycznej opozycji. 15 grudnia 1948 r. doszło do połączenia PPS i PPR - powstała, mająca monopol władzy, PZPR.

1949-1955 - socrealizm (realizm socjalistyczny): Wydarzeniem, które rozpoczyna ten okres był zorganizowany w styczniu 1949 r. IV Zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich w Szczecinie. Proklamowano wtedy jako obowiązujący w literaturze i jedynie słuszny realizm socjalistyczny. Oznaczało to narzucenie twórcom bardzo ścisłych norm i reguł, których nieprzestrzeganie mogło spowodować zniknięcie dzieł niepokornego pisarza z księgarń i wykluczenie go z życia literackiego. Powstawały głównie powieści bardzo słabe pod względem artystyczno-literackim, tzw. produkcyjniaki, tworzone na wzór radzieckiej powieści socrealistycznej. W tym czasie w Polsce panował terror polityczny, określany mianem czasów stalinowskich. Pisarze zachowali się bardzo różnie. Jedni ulegli, albo uwierzyli komunistom (A. Ważyk, W. Woroszyński, W. Broniewski), inni postanowili pisać ,do szuflady, czyli nie drukować pisanych przez siebie utworów (Z. Herbert). Już w 1947 r. londyński Związek Literatów Polskich na Obczyźnie postanowił, że pisarze emigracyjni nie będą wydawać swoich utworów w kraju, gdzie panuje komunistyczna niewola. Tym samym dokonał się podział polskiej literatury na krajową i emigracyjną. Zapowiedź końca socrealizmu pojawiła się wraz ze śmiercią Stalina (1953), lecz pierwszymi zwiastunami zmian stały się: wydanie Poematu dla dorosłych A. Ważyka i zgoda cenzury na wystawienie Dwóch teatrów J. Szaniawskiego (oba wydarzenia miały miejsce w 1955 r.).

1956-1968 - przełom październikowy, okres "naszej małej stabilizacji": Ten okres rozpoczął zorganizowany w pierwszej połowie 1956 r. XX Zjazd KPZR, na którym Nikita Chruszczow wygłosił referat, w którym potępiono tzw. kult jednostki (Stalin) i jego następstwa, które nazwano "okresem błędów i wypaczeń" (czasy stalinowskie). W Polsce, w czerwcu 1956 doszło w Poznaniu do wystąpień i manifestacji społeczeństwa (padli zabici), w październiku zaś tego roku odbyło się VIII Plenum PZPR, na którym zasygnalizowano złagodzenie kursu partii. Do władzy wrócił Gomułka, który, choć niechętny inteligencji, zezwolił na niezależny od PZPR rozwój literatury i sztuki. To wtedy powstały m.in.: inteligencki Klub Krzywego Koła, Studencki Teatr Satyryków, Piwnica pod Baranami, teatr Bim-Bom, kluby jazzowe. W tym czasie debiutowało pokolenie twórców tej rangi, co: M. Białoszewski, Z. Herbert, S. Grochowiak, M. Hłasko.

Dość szybko jednak zaczęły się prześladowania myśli niezależnej (aresztowanie kardynała Wyszyńskiego, przejęcie "Tygodnika Powszechnego" przez komunistyczno-faszyzujący PAX, likwidacja studenckiego pisma "Po Prostu"). W latach 60. zlikwidowano Klub Krzywego Koła, cenzura coraz głębiej ingerowała w literaturę, część utworów objęto zakazem druku. Jako protest czołowi intelektualiści polscy (m.in. M. Dąbrowska, A. Słonimski, P. Jasienica, J. Andrzejewski, W. Tatarkiewicz, M. Wańkowicz, K. Estreicher) napisali w marcu 1964 r. do premiera Cyrankiewicza tzw. List 34. W tym czasie nastąpiły pewne oznaki polepszenia sytuacji gospodarczej kraju, co wielu Polaków odczytało jako sukces systemu i kres własnych ambicji. Znalazło to także odbicie w literaturze, gdzie dominowała proza, określana mianem "małego realizmu" - twórczość bez większych ambicji artystycznych czy politycznych (Różewicz dosadnie określa ten stan, w jakim znalazło się polskie społeczeństwo, tytułując jedną ze swoich sztuk Nasza mała stabilizacja).

Przełom nastąpił w marcu 1968 r. (zakaz wystawiania Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka wydany przez Gomułkę z powodu protestu ambasady radzieckiej przeciwko rzekomo antyrosyjskiej wymowie dramatu). Wydarzenie to stało się pretekstem do licznych (głównie studenckich) manifestacji ludzi niezadowolonych z braku swobód obywatelskich i politycznych. Wystąpienia te zostały brutalnie stłumione przez milicję i ORMO, komunistyczna władza sięgnęła też po wulgarne hasła antysemickie. Aresztowani zostali m.in. Adam. Michnik i Jacek Kuroń, późniejsi współzałożyciele KOR. Około 1968 r. do głosu doszło nowe pokolenie twórców, określane mianem "Nowej Fali" (A. Zagajewski, S. Barańczak, R. Krynicki, E. Lipska).

1968-1980 - okres propagandy sukcesu (do wydarzeń sierpniowych i powstania "Solidarności"): Pierwszym ważnym wydarzeniem stały się krwawe wydarzenia grudniowe 1970 r. w Gdańsku, które doprowadziły do odejścia Gomułki i przejęcia władzy w Polsce przez ekipę Gierka. Po krótkotrwałej, kolejnej zresztą, "odwilży" rozpoczął się okres tzw. propagandy sukcesu. Pozorne polepszenie sytuacji ekonomicznej kraju i podniesienie stopy życiowej społeczeństwa okupione zostało gigantycznym zadłużeniem Polski na Zachodzie i ogromnym uzależnieniem polityczno-gospodarczym od ZSRR. W czasie, gdy w oficjalnych środkach masowego przekazu informowano o sukcesach gospodarczych, ekonomicznych i ciągłym rozwoju, coraz mocniejsze stawały się cenzura i PZPR. Do licznych protestujących środowisk twórczych dołączyli robotnicy, co w końcu doprowadziło do powstania w sierpniu 1980 r. NZSS "Solidarność". W literaturze lat 70. uformowało się kilka nurtów: wiejski (E. Redliński Konopielka), kresowy (T. Konwicki Bohiń, Cz. Miłosz Dolina Issy), żydowski (Julian Stryjkowski Austeria).

1981-1994 - stan wojenny, upadek komunizmu, literatura Polski suwerennej: Przemiany demokratyczne zostały zahamowane wprowadzeniem przez juntę wojskową generała Jaruzelskiego stanu wojennego 13 XII 1981 r. Większość działaczy "Solidarności" internowano, doszło do masakry protestujących robotników z kopalni "Wujek" przez ZOMO. Powstało podziemie literackie, coraz powszechniejszy stał się tzw. drugi obieg. System komunistyczny chylił się ku upadkowi. W 1989 r. odbyły się pierwsze wolne (w części) wybory do Sejmu i Senatu. W ich wyniku władzę przejęły środowiska dawnej opozycji. Cenzura została zlikwidowana, stracił znaczenie podział na literaturę krajową i emigracyjną.

POKOLENIA LITERACKIE WSPÓŁCZESNOŚCI

POKOLENIE	REPREZENTANCI	OMÓWIENIE
Pokolenie 1910 r.	Cz. Miłosz, J. Andrzejewski, T. Parnicki, H. Malewska, K. Brandys	pokolenie artystów urodzonych ok. 1910 r., debiutowali jeszcze przed 1939 r.
Pokolenie Kolumbów	K.K. Baczyński, T. Gajcy, R. Bratny, W. Szymborska, M. Białoszewski, Z. Herbert, T. Różewicz	artyści urodzeni ok. 1920 r., nazwa pochodzi od tytułu powieści R. Bratnego Kolumbowie rocznik 20; przeżyciem pokoleniowym była dla tych pisarzy wojna, okupacja, powstanie warszawskie; wojna stała się dla nich czasem apokalipsy spełnionej
Pokolenie "pryszczatych"	T. Konwicki, W. Woroszylski, A. Braun, W. Wirpsza	generacja urodzonych w latach 1925-1930; w latach 40. i 50. poparli nową władzę, a w swojej twórczości realizowali doktrynę socrealizmu
Pokolenie '56 - pokolenie "Współczesności"	M. Hłasko, H. Poświatowska, S. Mrożek, E. Bryll, T. Nowak, M. Nowakowski, S. Grochowiak	pokolenie urodzonych w latach 1930-1935, debiutujących ok. 1956 r.; nazwa pochodzi od tytułu warszawskiego czasopisma literacko-artystycznego "Współczesność"; wspólne dla tego pokolenia było poczucie zagubienia, bunt wobec socjalistycznej rzeczywistości
Pokolenie '68 - Nowa Fala	E. Lipska, S. Barańczak, A. Zagajewski, R. Krynicki, J. Kornhauser	artyści urodzeni w 1. 1945-1950, przeżyciem pokoleniowym były dla nich wydarzenia marca '68 (wiec studentów UW protestujących przeciwko zdjęciu Dziadów, w reżyserii K. Dejmka i relegowaniu z uczelni A. Michnika i H. Szlajfera, zakończony brutalną interwencją milicji)
Pokolenie '76	J. Polkowski, P. Huelle, B. Maj, T. Jastrun	pokolenie urodzonych ok. 1950 r.; ich przeżycie pokoleniowe to wydarzenia czerwca '76 (spontaniczne strajki robotników w całym kraju, brutalne interwencje milicji, 23 września powstanie Komitetu Obrony Robotników KOR)

---