Wykład 4. Wstęp do słowotwórstwa

1. Przedmiot i zakres morfologii

Morfologia - definiowana jako opis wewnętrznej struktury wyrazu (w odróżnieniu od składni - opisującej zewnętrzne funkcje wyrazu, czyli relacje, w jakie dany wyraz wchodzi z innymi w ramach wypowiedzenia.

(istnieje również alternatywna definicja morfologii, według której morfologia to nauka o najmniejszych znaczących elementach językowych zwanych morfemami. Zatem przedmiotem morfologii jest tutaj funkcjonalna klasyfikacja morfemów i opis ich kombinatoryki bez odwołania się do pojęcia wyrazu. W identyczny sposób traktuje się tutaj zatem związki morfemów znajdujących się wewnątrz wyrazu, jaki i te, które należą do dwóch różnych wyrazów.

W rozumieniu tym można ukazać definicję morfemu jako najmniejszej abstrakcyjnej cząstki posiadającej znaczenie. Jej realizacją w tekście jest morf.

Klasyfikacja morfemów

• Strukturalna klasyfikacja morfemów

(bierze pod uwagę budowę morfemów)

1. morfem ciągły nieprzerwany ciąg następujących po sobie fonemów, np. las-, dom-, piš-, -ek, -ik, pše-, vy-, ...

2. morfem nieciągły - połączenie fonemów przerwanych innym morfemem, np. ba-...śę, po- ....-u (po polsku, po niemiecku), z ..... -a (z pańska, z cudzoziemska), do- ......śę (dopisać się, domyślać się)

3. morfem zerowy - nie jest reprezentowany przez żaden fonem ani ciąg fonemów, jednak wnosi znaczenie (najczęściej informację o formie gramatycznej wyrazu), np. pań - i pań - o, mam - a (nie ma dwóch) mam-o

• Funkcjonalna klasyfikacja morfemów

(bierze pod uwagę funkcję morfemu w wyrazie, wskazuje morfemy główne i poboczne)

I. morfem główny:

1. morfem leksykalny/główny/rdzeń - daje znaczenie leksykalne, zawiera znaczenie podstawowe wszystkich opartych na nim wyrazów pochodnych,

II. morfemy poboczne:

1. morfem słowotwórczy - buduje nowy wyraz (jednostkę słownikową)

2. morfem formacjotwórczy - buduje określoną formę wyrazu, np. formy czasownika: bezokolicznik, tryb przypuszczający, a także stopnie przymiotnika i przysłówka,

3. morfem fleksyjny - daje informację o formie fleksyjnej wyrazu (morfemy przypadkowe - deklinacyjne i koniugacyjne - przy czasowniku)

• Dystrybucyjna klasyfikacja morfemów: (morfemy = afiksy)

• prefiksy (przedrostki) - występuje przed rdzeniem

• sufiksy (przyrostki) - występuje po rdzeniu

• interfiksy (wrostki) - występuje między dwoma rdzeniami

• postfiksy - występują po morfemie fleksyjnym, np. -ś (ktoś, kogoś, komuś), -kolwiek (ktokolwiek, komukolwiek, z kimkolwiek)

Ze względu na samodzielność morfemy dzielą się na:

1. morfemy luźne (swobodne) - mogą funkcjonować jako samodzielne wyrazy, np. ax, tak, leč, čy, bo, i, teš, itp.

2. morfemy związane - mogą występować wyłącznie w połączeniu z innymi morfemami, np. kot- o, dom-o, -ek, pas-y, itp.

Wymiany (alternacje) morfonologiczne - klasyfikacja

1. Automatyczne

• uwarunkowane strukturą fonologiczną języka,

• wynikają z ograniczeń dystrybucyjnych oraz neutralizacji opozycji fonologicznych,

• są OBLIGATORYJNE (jeśli zajdą odpowiednie warunki, to musi dojść do wymiany),

np. / viez - a/ /vies - o/

/trav - a/ / traf - k - a/

2. gramatyczne: są wywołane przez morfemy gramatyczne

(słowotwórcze lub fleksyjne),

• jeśli alternacja jest wywołana przez morfem fleksyjny, to musi zajść, jest OBLIGATORYJNA,

• alternacje spowodowane dodaniem morfemu słowotwórczego są FAKULTATYWNE,


np. /zon -a/ : /zoń - e/ wymiana spowodowana

/ plot - o/ : /pleć - es/ morfemem fleksyjnym


/ bzux - a/ : /bzus - ek - o/

/ nos - a/ : /nos - ek - o/ wymiany spowodowane

/ pas - a/ : /paś - ak - o/ morfemem

/vat - a/ : /vać - ak - o/ słowotwórczym, które

/ xleb - a/ : /xleb - ak - o/ są fakultatywne

Rodzaje wymian gramatycznych:

1. spółgłoskowe:

• palatalizacja - polega na wymianie fonemu twardego na morfologicznie miękki, np. /baz - a/ : /baź - e/

/ drog - a/ : /dro - e/

/ kav - a/ : /kavi - e/

• depalatalizacja - polega na wymianie fonemu morfonologicznie miękkiego na twardy, np.

/staiń - a/ : /staien - k -a/

/ lek - az - a/ : / lek - ar - sk - i/

b) samogłoskowe:

• jakościowe - polegają na zamianie jednego fonemu samogłoskowego na inny, np. /miod - u/ : / miut - o/

/viatr - u/ : /viets - e/

• ilościowe - polegają na wymianie zera fonologicznego na fonem samogłoskowy (wstawienie fonemu w ciąg fonemów danego morfemu - tzw. epenteza)

np. /lv - a/ : /lef - o/

/ ps - a/ : /pies - o/

/kozu - a / : /koźou - o/

lub ucięciu fonemów z ciągu fonemów danego morfemu, np. /muzeum - o/ : /muze - a/ (tzw. ucięcie)

/////////////////////////////////////

Natomiast w rozumieniu przytoczonym na początku, morfologia obejmuje zarówno budowę form odmiany wyrazu (fleksję), jak i budowę wyrazu jako jednostki słownikowej (nie bierze się pod uwagę jego odmiany w tekście) - słowotwórstwo. (Zdarza się również wąskie rozumienie przedmiotu morfologii - nauki zajmującej się opisem fleksji, jednak częstsze twierdzenie, iż przedmiotem morfologii jest fleksja i słowotwórstwo.)

Mówiąc o strukturze wyrazu, trzeba jednak mieć na myśli funkcje językowe, jakie dany element spełnia (semantyczne, składniowe), a nie interesuje nas tutaj postać fonetyczna czy ortograficzna danego wyrazu.

kot - ø, kot-a, kot-y, kot-ek -ø, koć - ak- ø, itp.

funkcje te spełniane są przez cząstki językowe zwane morfemami. Morfem to najmniejsza abstrakcyjna cząstka języka posiadająca znaczenie. Realizacją morfemu w tekście jest morf, np. kot-ø, kot-a, koć-e, dax-ø, daš-ek-ø, vuz - ø , voź - i, voz-u itp.

2. Budowa konstrukcji słowotwórczej (wyraz motywowany i jego człony składowe)

Przedmiotem słowotwórstwa jest badanie i opis wyrazów pochodnych (in. derywatów słowotwórczych, formacji słowotwórczych).

Wyróżnia się słowotwórstwo diachroniczne - badanie derywatów, ich rozwój historyczny oraz dzieje całych klas słowotwórczych oraz słowotwórstwo synchroniczne - opis relacji formalno-semantycznych, w jakie wchodzą derywaty względem innych wyrazów, współistniejących z nimi w danym momencie czasowym (wyraz pochodny synchronicznie zwany jest inaczej wyrazem motywowanym). Wyraz motywowany to wyraz, który znaczeniowo (lub składniowo) oraz formalnie wywodzi się od innego wyrazu, inaczej mówiąc: wyraz, w którego znaczeniu i formie zawarte jest znacznie, a także forma innego wyrazu zwanego podstawą słowotwórczą (inaczej bazą).

SYNCHRONIA WYRAZ POCHODNY SYNCHRONICZNIE

DIACHRONIA WYRAZ POCHODNY DIACHRONICZNIE

Współcześnie widoczna jest złożoność słowotwórcza analizowanego wyrazu, np. /kotek(ø)/ - `mały kot' /kot(ø )/ /kot + ek(ø )/ /potkolanufki/ - `skarpetki, które sięgają pod kolana' /pot kolan(a)/ /potkolan +ufk(i)/ - zauważyć tu można związek formalny i znaczeniowy (semantyczny) między podstawą słowotwórczą a derywatem

Współcześnie nie zauważamy złożoności słowotwórczej wyrazu, odczuwamy go jako wyraz podstawowy, niezłożony, choć historycznie jest to konstrukcja słowotwórcza, np. /bielizn(a)/ *kiedyś `coś, co ma kolor bieli' /biel(ø)/ /biel + izn(a)/ (współcześnie `bielizna' nie zawsze jest biała); /miedńic(a)/ *kiedyś `to, co zostało zrobione z /mie (i)/ /mied + ńic(a)/ miedzi' / / : / d / (obecnie miednica jest często zrobiona z plastiku) brak związku semantycznego między podstawą a derywatem LEKSYKALIZACJA - proces przechodzenia wyrazów z klasy konstrukcji do klasy wyrazów niepodzielnych słowotwórczo.

Budowa konstrukcji słowotwórczej:

konstrukcja słowotwórcza = temat słowotwórczy +formant

Podstawa słowotwórcza - wyraz, od którego tworzy się derywat.

Temat słowotwórczy - część derywatu wspólna z podstawą słowotwórczą.

Formant - część derywatu (lub jego cecha) różniąca go od podstawy (lub inaczej: element, za pomocą którego został utworzony derywat)

Derywaty proste - pochodne od jednego wyrazu i złożone - pochodne od dwóch lub więcej podstaw (tu wyróżnić można composita: bajkopisarz, gazociąg, zrosty: wiarygodny, psubrat, skrótowce: pekaes w znaczeniu autobus PKS, sanepid - stacja sanitarno - epidemiologiczna.

Uniwerbizacje są to derywaty motywowane znaczeniowo przez połączenie dwóch wyrazów, jednak w swej formie mają odniesienie tylko do jednego wyrazu, np. pomidorówka (od zupa pomidorowa), żaglówka (od łódź żaglowa), Starówka (od Stare Miasto). Traktuje się je jako derywaty proste.

Wielowyrazowe nazwy jednego desygnatu (zestawienia) traktuje się jako frazeologizmy z pogranicza składni i słowotwórstwa, a nie derywaty: maszyna do pisania, chusteczka do nosa itp.

Alternacje tematowe

Temat słowotwórczy (czyli część derywatu wspólna z podstawą słowotwórczą może być identyczna z tematem fleksyjnym podstawy (formą pozostałą po odcięciu morfemów fleksyjnych) - np. kot-ek, podstawa: kot- ø . Zdarza się też, iż temat ma nieco inną postać niż podstawa słowotwórcza, a różnica pomiędzy tymi elementami może mieć charakter jakościowy lub ilościowy. Te różnice to alternacje tematowe (in. oboczności).

a) alternacje jakościowe - wymiana jednego elementu fonologicznego na inny, np. obrus-o// obruś-ik- ø , dax- ø // dasz-ek- ø , ręk-a//rącz-k-a itp.

b) alternacje ilościowe - wszelkiego rodzaju ucięcia elementów występujących w temacie fleksyjnym podstawy, które nie wchodzą do budowy derywatu. Mogą to być afiksy, np. -sk-, dam-k-a od rower damski. Ważne: ucięciu ulegają regularnie przyrostki tematyczne czasowników, np. -i-, prosić - prośba, -a- śpiewać -śpiewak, -e- myśleć - myśliciel. Gdy ucięcie jest jedynym elementem różniącym derywat od podstawy słowotwórczej stanowi wtedy formant jest przykładem derywacji ujemnej (in. dezintegracyjnej, wstecznej).

WZÓR ANALIZY SŁOWOTWÓRCZEJ i MORFEMOWEJ





KONSTRUKCJA PARAFRAZA





/ nusk(a)/ `mała noga' /nus + k(a)/


/ o/ : /u/, /g/ : /s/



/nog(a)/ FORMANT

PODSTAWA

SŁOWOTWÓRCZA TEMAT SŁOWOTWÓRCZY

kategoria: deminutiwa

derywacja: afiksalno - alternacyjna

derywat: modyfikacyjny






/nus + k + a/




morfem fleksyjny analiza morfemowa

rdzeń morfem

słowotwórczy

3. Typy derywacji

1. AFIKSALNA 1. /kotek(o)/, /podomk(a)/, /biegańin(a)/

2. WSTECZNA (UJEMNA, DEZINTEGRACYJNA) 2. /špil(a)/ /dvui(a)/

3. 
   PROZODYCZNA 3. /dobra noc/ /dobranoc/

4. 
   SYNTAKTYCZNA (KONWERSJA) 4. /učony čuoviek/ /učony/

5. ALTERNACYJNA 5. /bžuś(o)/, /zox(a)/, /stax(o)/

6. PARADYGMATYCZNA 6. /spat(o)/, /viesuav(a)/, /markiz(a)/

7. WYMIENNA 7. /pracovńik/ - /pracovńic(a)/, /mieškańec(o)/ - /mieškank(a)/

4. Formanty słowotwórcze (wykładniki formalne derywacji, pochodności słowotwórczej)

1) w polszczyźnie najczęściej formantami są morfemy słowotwórcze (zwane afiksami), którym może, ale nie musi towarzyszyć zmiana paradygmatu (wzorca odmiany, zestawu końcówek fleksyjnych) - np. nog(a) - noż-k(a):brak zmiany, biegać - biegacz(o):zmiana paradygmatu z czasownikowego na rzeczownikowy rodzaju męskiego.

Wyróżnia się następujące afiksy (ze względu na ich położenie względem rdzenia):

a) prefiksy (przedrostki) - przed rdzeniem,

b) sufiksy (przyrostki) -po rdzeniu,

c) interfiksy - pomiędzy rdzeniami w złożeniach,

d) postfiksy - po końcówce fleksyjnej, np. kto-ś, kogo-ś, co-kolwiek itp.

(sufiksy proste i złożone - kwestia perintegracji i absorpcji morfologicznej, np. drukarnia (od drukarz, formant prosty: -nia, od druk: formant złożony: - arnia)

2) Formanty paradygmatyczne - charakterystyczne są dla derywacji paradygmatycznej, gdy różnica między derywatem a podstawą polega na zmianie paradygmatu fleksyjnego (wzorca odmiany), nie ma zatem żadnych afiksalnych wykładników derywacji, np. biały - biel, obronić - obrona (zmiana paradygmatu polega na przeniesieniu wyrazu do innej części mowy), woźny - woźna, markiz - markiza (zmiana paradygmatu w obrębie tej samej części mowy, zmienia się tu np. tylko rodzaj z męskiego na żeński), bez sensu - bezsens, bez władzy - bezwład , przed szkołą - przedszkole, bez ręki - bezręki (formant paradygmatyczny występuje również przy przeniesieniu do klasy rzeczowników bądź przymiotników wyrażeń syntaktycznych).

3) Formanty alternacyjne

Występują, gdy jedynym elementem różniącym podstawę słowotwórczą i derywat jest oboczność występująca w temacie (alternacja), np. brzuch - brzuś, mięso - mięcho

Wyróżniamy tu również formanty alternacyjne ilościowe zwane formantami ujemnymi, np. ława (od ławka), ogór (od ogórek), dyr (od dyrektor)

4) Formanty prozodyczne

Zmiana akcentu, która charakterystyczna jest dla zrostów, np. wiarygodny, dobranoc, jasnozielony (jest to w polszczyźnie zjawisko marginalne)

FUNKCJE FORMANTÓW

1. STRUKTURALNA 1. nie zmienia znaczenia ani funkcji składniowej, np. /strona/ - /stroń-ica/, /guembia/ - /guemb-ina/

2. SEMANTYCZNA a) PRZEDMIOTOWA 2.a) wskazywanie na klasę zjawisk, których cechy precyzowane są przez tematy derywatów, np. biegacz, błotnik... -`ten/, to/, co...'

b) JAKOŚCIOWA 2. b)formant informuje o cesze desygnatu nazwanego przez temat

3. SYNTAKTYCZNA (gramatyczna) 4. zmiana funkcji składniowej

4. Klasyfikacja derywatów

1. TAUTOLOGICZNE - formant pełni tylko funkcję strukturalną

2. TRANSPOZYCYJNE - przekształcenie podstawy w derywat bez zmiany znaczenia, choć zmienia się funkcja składniowa, np. biegać - bieganie, biały - biel, chorować - chory, itp.

3. MODYFIKACYJNE - zmiana znaczenia bez zmiany funkcji składniowej,

np. zdrobnienia - /kotek(ø)/ `mały kot'

/kot(ø )/ /kot +ek(ø )/

4. MUTACYJNE - zmiana znaczenia i często (choć nie zawsze) funkcji składniowej, np. /badač(ø )/ `ten, kto bada' pochodzi od /bad(ać)/ - /bad + ac(ø)/ ; ale: /brodač(ø)/ `ten, który ma brodę' pochodzi od /brod(a)/ - /brod+ač(ø)/ (nie ma zmiany funkcji składniowej, ale zmieniło się znaczenie).

5. Pojęcie znaczenia słowotwórczego, wartości kategorialnej, kategorii słowotwórczej i typu słowotwórczego

• DEFINICJA SŁOWOTWÓRCZA (parafraza) - wyrażenie wielowyrazowe o postaci wypowiedzenia równoznaczne lub bliskoznaczne z parafrazowanym wyrazem motywowanym. Powinna być 1. poprawna gramatycznie, 2. mieć mniej więcej to samo znaczenie, co wyraz motywowany, 3. zawierać w sobie wyraz motywujący, 4. zawierać w sobie grupę wyrazów lub wyraz o znaczeniu zbliżonym do znaczenia formantu, np. płotkarz - `lekkoatleta, który skacze przez płotki'

Koszykarz - `człowiek, który wyplata koszyki'; `sportowiec, który gra w koszykówkę'.

• DEFINICJA STRUKTURALNA - podaje tylko znaczenie wynikające z budowy słowotwórczej, np. płotkarz -`ktoś, kto ma związek z płotkiem'

• KATEGORIA SŁOWOTWÓRCZA - klasa wyrazów, mająca tę samą wartość kategorialną, np. wykonawca czynności, nazwa czynności, nazwy żeńskie

• WARTOŚĆ KATEGORIALNA uogólnione znaczenie formantów i podstawy , np. `ktoś, kto coś robi' - jest to wartość kategorialna dla kategorii nazwy wykonawców czynności

• TYP SŁOWOTWÓRCZY (PRODUKTYWNY/ NIEPRODUKTYWNY) - klasa wyrazów należących do tej samej kategorii słowotwórczej, mająca ten sam wykładnik formalny (formant).

Przegląd kategorii słowotwórczych rzeczownika - wybrane zagadnienia:

1. Nomina actionis - nazwy czynności:

- derywaty transpozycyjne oparte o podstawy czasownikowe;

- funkcje formantów (strukturalna, syntaktyczna)

- wzór parafrazy: `to, że coś się robi'

Najbardziej charakterystyczne formanty:

-nie (bieganie, mazanie), -enie (palenie, liczenie), cie (bicie, gnicie, żucie), -ka (wielofunkcyjny formant - wpadka, wywrotka), -aż (obce wyrazy: sabotaż, kolportaż), ot (chlupot, stukot, tupot), ek (spadek), -anina (czynności chaotyczne, powtarzalne - bieganina, krzątanina), unek (pocałunek, podarunek, poczęstunek), -ø (derywacja paradygmatyczna - spad, przysiad, skłon, zjazd)

2. Nazwy abstrakcyjnych cech

3. Nazwy działacza

4. Nazwy miejsc

5. Nazwy obiektów czynności

6. Nazwy rezultatów i wytworów czynności

7. Nazwy narzędzi

8. Nazwy nosicieli cech

9. Nazwy mieszkańców

10. Nazwy żeńskie

11. Nazwy istot młodych

12. Deminutiwa, augmentatiwa, hipokoristika

Rzeczowniki złożone

a) zestawienia

b) zrosty

c) złożenia właściwe (composita) (duszpasterz - zrost czy złożenie właściwe)

- pochodność od co najmniej dwóch wyrazów

- typy derywacji (interfiksalna, interfiksalno-sufiksalna, prozodyczna w przypadku zrostów)

- w podstawie mogą znajdować się różne części mowy, np. rzecz. + czas. (gazociąg, listonosz), przysłówek+czasownik (długopis, dalekowidz), czasownik +rzecz. (gryzipiórek, Wyrwidąb), liczebnik + rzecz. (półgłówek, ćwierćnuta), rzecz. +przymiotnik (najczęściej odczasownikowy (wodoodporny, plamoodporny) i in.

- złożenia egzo- i endo…

- wieloraka interpretacja bajkopisarz (pisać bajki lub pisarz bajek)

Derywaty od wyrażeń przyimkowych

- w podstawie słowotwórczej jest wyrażenie przyimkowe,

- przyimek jest traktowany jako część tematu słowotwórczego, a nie jest formantem;

- często tworzone poprzez derywację paradygmatyczną (poddasze, nadbrzeże) lub sufiksalną (zagłówek, podnóżek);

Rzeczowniki prefiksalne -prefiksy oznaczające intensyfikację (nadgorliwy, nadciśnienie), zaprzeczenie cechy (nieprzyjaciel, antybodziec, przeciwutleniacz, bezguście itp.) bądź jej zmniejszenie, niewystarczającą ilość (niedotlenienie, niedowaga, wskazują podrzędność/ nadrzędność (nadinspektor, podoficer) itp.

Prefiksoisy:

Cząstki super-, Eko-, hiper-, pseudo-, ekstra- itp. wg Hanny Jadackiej traktowane są jako elementy stanowiące pogranicze pomiędzy właściwymi afiksami a samodzielnymi wyrazami;

Literatura:

1. R. Grzegorczykowa, Zarys słowotwórstwa polskiego. Słowotwórstwo opisowe.

2. A. Nagórko, Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 1998.

3. H. Jadacka, System słowotwórczy polszczyzny 1945-2000, Warszawa 2001.

4. B. Kreja, Pojęcie derywacji wymiennej, w: Z polskich studiów slawistycznych, seria 2, Językoznawstwo, Warszawa 1963, s. 133-140.

5. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, pod red. R. Grzegorczykowej, R. Laskowskiego, H. Wróbla, Warszawa 1998 (tu: t. 1: w cz. 1 - rozdział 1, 4, t. 2: cz. 1).

8

---