Wybrane zagadnienia z zakresu prawa karnego i penitencjarnego

Prawo karne - informacje podstawowe:

1. Prawo karne jako gałąź prawa

Posługiwanie się terminem „prawo karne” jako określeniem jednej z gałęzi prawa implikuje, że różni się ona w istotny sposób od innych gałęzi prawa (np. prawa cywilnego, administracyjnego). Różnica ta dotyczy zarówno przedmiotu jak i charakteru unormowań funkcjonujących w prawie karnym.

W najogólniejszym sensie prawo karne reguluje zagadnienia związane z przestępstwem rozumianym jako czyn zabroniony, którego ciężar gatunkowy co do zasady odróżnia go od innych postaci bezprawia (np. cywilnego czy administracyjnego).

Prawo karne ustala więc reguły dotyczące:

1. kwalifikowania określonego zachowania jako przestępstwa

2. zasad odpowiedzialności za przestępstwo

3. sposobów reakcji na popełnienie przestępstwa

4. trybu pociągania do odpowiedzialności karnej

5. wykonywania środków prawnokarnych będących reakcją na przestępstwo

2. Podział prawa karnego - prawo karne materialne, prawo karne procesowe, prawo karne wykonawcze

Prawo karne podzielić można na:

- materialne - obejmujące swoim zakresem zagadnienia a-c

- procesowe - obejmujące swoim zakresem zagadnienie d

- wykonawcze - obejmujące swoim zakresem zagadnienia e

3. Prawo karne jako ultima ratio

Prawo karne pełni funkcję subsydiarną. Ustawodawca regulując określoną dziedzinę stosunków społecznych powinien w pierwszej kolejności rozważyć czy wystarczające byłyby instrumenty innych gałęzi prawa (np. prawa cywilnego, administracyjnego, dyscyplinarnego). Dopiero w sytuacji, gdy odpowiedź na tak postawione pytanie jest negatywna, zasadne jest sięgnięcie po normy prawa karnego.

4. Główne funkcje prawa karnego:

1. funkcja ochronna

Prawo karne ma za zadanie ochronę istotnych dóbr indywidualnych (np. zdrowie, życie, mienie) oraz dóbr społecznych (środowisko, działanie instytucji państwowych i samorządowych, bezpieczeństwo i porządek publiczny).

2. funkcja gwarancyjna

Ogólnie funkcja gwarancyjna zakłada istnienie jasnych i przejrzystych reguł regulujących odpowiedzialność karną, tak aby pociągnięcie do odpowiedzialności za przestępstwo nie mogło być przejawem arbitralnego działania władzy państwowej czy wynikiem wpływu jakiegokolwiek innego podmiotu. W ramach funkcji gwarancyjnej kluczowe znaczenie mają zasady:

- nullum crimen sine lege (certa, scripta)

- nulla poena sine lege

- lex retro severior non agit

- zakaz analogii na niekorzyść oskarżonego

Funkcja gwarancyjna realizowana jest nie tylko na płaszczyźnie prawa karnego materialnego, ale również prawa karnego procesowego (a także wykonawczego). W ramach procesu karnego kluczowe znaczenie gwarancyjne mają:

- zasada prawa do obrony

- zasada domniemania niewinności

- zasada in dubio pro reo

5. Podstawowe źródła prawa karnego: Konstytucja RP, Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Kodeks karny, Kodeks postępowania karnego, Kodeks karny wykonawczy, inne ustawy szczególne

Wśród aktów prawnych regulujących kwestie karnomaterialne w pierwszej kolejności wskazać należy Konstytucję RP. Oczywiście wyłącznie część przepisów konstytucyjnych odnosi się do problematyki regulowanej przez prawo karne. Wśród nich wskazać można w szczególności przepisy o charakterze gwarancyjnym, np.:

Art. 40.

Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.

Art. 41.

1. Każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie.

2. Każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności.

3. Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami.

4. Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny.

5. Każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania.

Art. 42.

1. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego.

2. Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.

3. Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.

Art. 43.

Zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości nie podlegają przedawnieniu.

Art. 44.

Bieg przedawnienia w stosunku do przestępstw, nie ściganych z przyczyn politycznych, popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych lub na ich zlecenie, ulega zawieszeniu do czasu ustania tych przyczyn.

Art. 45.

1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.

2. Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłaszany jest publicznie.

Art. 46.

Przepadek rzeczy może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.

Art. 50.

Zapewnia się nienaruszalność mieszkania. Przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony.

Istotne znaczenie z perspektywy gwarancyjnej mają także umowy międzynarodowe, których Rzeczpospolita Polska jest stroną. Wśród nich niewątpliwie kluczową rolę odgrywa europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, która wyznacza wspólne europejskie standardy minimalne ochrony praw człowieka, w tym więc także praw mających istotne znaczenie z perspektywy prawa karnego. Tytułem przykładu wskazać można:

Artykuł 3
ZAKAZ TORTUR

Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu.

Artykuł 5
PRAWO DO WOLNOŚCI I BEZPIECZEŃSTWA OSOBISTEGO

 1. Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo:

a) zgodnie z prawem pozbawienia wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd;

b) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w przypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku;

c) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą lub jeśli jest to konieczne w celu zapobieżenia popełnieniu takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu;

d) pozbawienia nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego z prawem pozbawienia nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem;

e) zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi;

f) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa lub osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję.

 2. Każdy, kto został zatrzymany, powinien zostać niezwłocznie i w zrozumiałym dla niego języku poinformowany o przyczynach zatrzymania i o stawianych mu zarzutach.

 3. Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1 lit. c) niniejszego artykułu powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę.

 4. Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem.5. Każdy kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania.

Artykuł 6
PRAWO DO RZETELNEGO PROCESU SĄDOWEGO

 1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Postępowanie przed sądem jest jawne, jednak prasa i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości.

 2. Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą.

 3. Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do:

a) niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżeniu;

b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony;

c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony, do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości;

d) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia;

e) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie.

Artykuł 7
ZAKAZ KARANIA BEZ PODSTAWY PRAWNEJ

 1. Nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, które według prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia. Nie będzie również wymierzona kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy czyn zagrożony karą został popełniony.

 2. Niniejszy artykuł nie stanowi przeszkody w sądzeniu i karaniu osoby winnej działania lub zaniechania, które w czasie popełnienia stanowiły czyn zagrożony karą według ogólnych zasad uznanych przez narody cywilizowane.

Konwencje międzynarodowe są istotne dla sfery prawa karnego także dlatego, że służą jako instrument zwalczania przestępczości o charakterze ponadnarodowym (np. handel ludźmi, obrót środkami odurzającymi) albo tworzą mechanizmy nakazujące ściganie oraz umożliwiające pociąganie do odpowiedzialności za najcięższe przestępstwa przez międzynarodowymi sądami karnym (np. Międzynarodowy Trybunał Karny).

6. Prawo karne a prawo wykroczeń

W polskim porządku prawnym odrębnie od prawa karnego traktowane jest prawo wykroczeń. Wykazuje ono jednak daleko idące podobieństwo do prawa karnego i z tego powodu w szerokim sensie bywa ono zaliczane do tej gałęzi prawa. Wykroczenie nie jest jednak przestępstwem (w przeciwieństwie do zbrodni i występku).

Przestępstwo:

1. Przestępstwo a czyn zabroniony

Czynem zabronionym jest czyn o znamionach (cechach) określonych w ustawie karnej (Kodeksie karnym albo innej ustawie zawierającej przepisy karne). Samo jednak wypełnienie znamion danego typu czynu zabronionego nie decyduje o tym, że osoba je wypełniająca popełnia przestępstwo. Do tego konieczne jest spełnienie dodatkowych warunków.

2. Elementy struktury przestępstwa:

1. Czyn człowieka

Tylko człowiek może popełnić przestępstwo. Polskie prawo nie przewiduje odpowiedzialności za przestępstwo w przypadku zwierząt ani też podmiotów zbiorowych. Te ostatnie jednak (osoby prawne, jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej) mogą zostać pociągnięte do odpowiedzialności za czyn zabroniony pod groźbą kary. Jest to szczególny rodzaj odpowiedzialności ponoszonej na zasadach określonych w ustawie z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.

Pojęcie czynu jest zagadnieniem spornym w nauce prawa karnego. Nie wnikając w szczegóły tego sporu można jednak ogólnie wskazać na dwie istotne elementy definicji czynu. Po pierwsze, czyn jest zachowaniem sterowanym wolą człowieka. Po drugie zaś, czyn musi mieć znaczenie społeczne, które uzasadnia poddanie go prawnokarnej ocenie. Biorąc pod uwagę powyższe założenia stwierdzić można, że czynem nie jest m.in. działanie w warunkach przymusu absolutnego czy w wyniku odruchu bezwarunkowego.

2. Czyn zabroniony przez ustawę obowiązującą w chwili jego popełnienia

Kluczową zasadą prawa karnego jest brak możliwości pociągnięcia kogokolwiek do odpowiedzialności karnej za czyn, który w momencie jego popełnienia nie był czynem zabronionym przez obowiązujący w Polsce porządek prawny.

3. Czyn zawiniony

Wina należy do zagadnień najbardziej spornych w nauce prawa karnego. Na potrzeby niniejszego opracowania przyjąć jednak można, że wina jako element struktury przestępstwa jest zarzucalnością błędnego procesu motywacyjnego sprawcy. Każdorazowo więc, aby oskarżonemu przypisać popełnienie przestępstwa, konieczne jest wykazanie owej wadliwości w procesie motywacyjnym.

4. Czyn społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy (karygodny)

Warunkiem odpowiedzialności za przestępstwo jest popełnienie czynu, który jest społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy. Ustawodawca umieszczając w ustawie karnej typy czynów zabronionych dokonuje oceny ich społecznej szkodliwości. Na tym etapie społeczna szkodliwość danego czynu jest warunkiem możliwości uznania go za przestępstwo. Należy jednak pamiętać, że typy czynów zabronionych ujęte są w ustawach karnych ogólnie i w praktyce nie zawsze czyn, który generalnie jest społecznie szkodliwy, wykaże w konkretnych okolicznościach danej sprawy wystarczający stopień społecznej szkodliwości. Dlatego też ustawodawca przewidując zaistnienie takiej możliwości zastrzega, że nie stanowi przestępstwa czyn, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.

Zgodnie z przepisem art. 115 § 2 k.k. przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.

5. Czyn karalny

Przestępstwo jest czynem zagrożonym pod groźbą kary. Kara ta zarówno w odniesieniu do jej rodzaju jak wymiaru musi być precyzyjnie określona w ustawie karnej (szerzej: por. uwagi w punkcie dotyczącym kar).

1. Zbrodnia a występek

Zgodnie z art. 7 k.k. przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem. Podział ten wynika ze zróżnicowania ciężaru gatunkowego popełnianych przestępstw.

Zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą.

Występkiem jest czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.

2. Umyślność i nieumyślność

Przestępstwo może zostać popełnione umyślnie albo nieumyślnie. Kodeks karny przewiduje, że zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, a występek można popełnić także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi.

Przepis art. 9 k.k. definiuje umyślność i nieumyślność stanowiąc, że:

§ 1. Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.

§ 2. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.

Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną:

Kodeks karny przewiduje złożoną strukturę przestępstwa. Sama więc realizacja znamion typu czynu zabronionego nie jest wystarczająca do pociągnięcia kogokolwiek do odpowiedzialności karnej. Wzięcia pod uwagę wymagają bowiem okoliczności, których zaistnienie może skutkować wyłączeniem odpowiedzialności karnej. Wśród tych ostatnich istotne znaczenie mają szczególnie:

- okoliczności wyłączające bezprawność (tzw. kontratypy) - m.in. działanie w obronie koniecznej, stanie wyższej konieczności (art. 26 § 1 k.k.), tzw. ryzyko nowatorstwa

- okoliczności wyłączające winę - m.in. nieletniość, działanie w usprawiedliwionym błędzie oraz niepoczytalność

Środki prawnokarnej reakcji na przestępstwo:

Głównym środkiem reakcji na przestępstwo są kary. Zgodnie z art. 32 k.k. karami są:

1) grzywna (wymierzana w systemie stawek dziennych),

2) ograniczenie wolności (jego istotą jest zasadniczo wykonywanie nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne),

3) pozbawienie wolności (w wymiarze od 1 miesiąca do 15 lat),

4) 25 lat pozbawienia wolności,

5) dożywotnie pozbawienie wolności.

Kodeks karny przewiduje jednak także inne środki prawnokarnej reakcji na przestępstwo, których rolą jest uzupełnienie kar lub też ich zastąpienie.

Są to: środki karne oraz środki probacyjne (środki związane z poddaniem sprawcy próbie)

Środkami karnymi są:

1) pozbawienie praw publicznych,

2) zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej,

3) zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi,

4) obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu,

5) zakaz wstępu na imprezę masową,

6) zakaz prowadzenia pojazdów,

7) przepadek,

8) obowiązek naprawienia szkody,

9) nawiązka,

10) świadczenie pieniężne,

11) podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Środkami probacyjnymi są:

1. Warunkowe umorzenie postępowania

2. Warunkowe zawieszenie wykonania kary (grzywny, ograniczenia wolności, pozbawienia wolności)

3. Warunkowe przedterminowe zwolnienie

Kodeks karny przewiduje także grupę środków, które określa mianem zabezpieczających. Środki zabezpieczające mają charakter izolacyjno-leczniczy (art. 93-98 k.k.) albo administracyjny (art. 99-100 k.k.). W pierwszym przypadku ich celem jest odseparowanie sprawcy czynu zabronionego od społeczeństwa motywowane niebezpieczeństwem, jakie może stwarzać jego zachowanie lub koniecznością jego leczenia. W odniesieniu natomiast do środków karnych o charakterze administracyjnym uznaje się, że ich celem jest generalnie ochrona porządku prawnego.

Wymiar kary oraz innych środków represji prawnokarnej:

Zagadnienie wymiaru kary za popełnione przestępstwo wymaga poczynienia na wstępie uwagi o charakterze ogólnym. Kara funkcjonuje bowiem na trzech różnych płaszczyznach. Po pierwsze, możemy mówić o ustawowym wymiarze kary a więc przewidzianych w ustawie granicach, w których co do zasady powinien mieścić się wymiar kary orzeczonej za określone przestępstwo. Drugą kwestią jest kara faktycznie wymierzona danemu sprawcy. Trzecią zaś kara faktycznie odbyta.

Ogólne przepisy o dyrektywach sądowego wymiaru kary (i odpowiednio innych środków reakcji prawnokarnej) przewidują przede wszystkim, że:

1. sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.

2. sąd uwzględnia w szczególności motywację i sposób zachowania się sprawcy, popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, a zwłaszcza staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości, a także zachowanie się pokrzywdzonego.

Kodeks karny przewiduje ponadto, że okoliczności wpływające na wymiar kary uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą.

Ważną zasadą przewidzianą w Kodeksie karnym jest tzw. prymat kar nieizolacyjnych. Oznacza on, że jeżeli ustawa przewiduje możliwość wyboru rodzaju kary, sąd orzeka karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary.

Poza ogólnymi zasadami wymiaru kary Kodeks karny przewiduje także szereg szczegółowych zasad wymiaru kary odnoszących albo do określonych kar (np. grzywny nie orzeka się, jeżeli dochody sprawcy, jego stosunki majątkowe lub możliwości zarobkowe uzasadniają przekonanie, że sprawca grzywny nie uiści i nie będzie jej można ściągnąć w drodze egzekucji), albo do określonych sprawców (np. wymierzając karę nieletniemu albo młodocianemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować).

Wymierzając karę sąd ma wyjątkowo możliwość jej nadzwyczajnego złagodzenia (co do zasady polegającego na wymierzeniu kary poniżej jej dolnej granicy przewidzianej za dane przestępstwo lub wymierzenia kary łagodniejszej rodzajowo) oraz w sytuacjach przewidzianych w ustawie jej nadzwyczajnego zaostrzenia (np. działanie w warunkach powrotu do przestępstwa określonych w art. 64 k.k.).

Prawo karne wykonawcze i prawo penitencjarne:

Prawo karne wykonawcze to część systemu prawa, która reguluje przede wszystkim wykonywanie kar oraz innych środków represji prawnokarnej.

Podstawowym aktem prawnym regulującym tą dziedzinę jest ustawa z 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy.

Brak jest natomiast jednolitego podejścia w definiowaniu prawa penitencjarnego. Wydaje się jednak, że przyjąć należy stanowisko uznające, że prawo penitencjarne jest tą częścią prawa karnego wykonawczego, która obejmuje swoim zakresem wykonywanie środków represji, które związane są z pozbawieniem wolności.

Wśród ważniejszych organów postępowania wykonawczego wymienić można:

1) sąd pierwszej instancji (w zależności od rodzaju sprawy sąd rejonowy lub okręgowy),

2) sąd penitencjarny (sąd okręgowy - w ramach jego struktury istnieje specjalnie do tego powołany wydział),

3) sędzia penitencjarny,

4) dyrektor zakładu karnego, aresztu śledczego, a także dyrektor okręgowy i Dyrektor Generalny Służby Więziennej albo osoba kierująca innym zakładem przewidzianym w przepisach prawa karnego wykonawczego oraz komisja penitencjarna,

5) sądowy kurator zawodowy,

6) sądowy lub administracyjny organ egzekucyjny (np. komornik),

7) urząd skarbowy.

W odniesieniu do kary pozbawienia wolności większość kluczowych rozstrzygnięć związanych z jej odbywaniem podejmują: sąd pierwszej instancji, sąd penitencjarny oraz właściwy dyrektor zakładu karnego (aresztu śledczego) i komisja penitencjarna.

Nadzór penitencjarny:

Istotną rolę z perspektywy przestrzegania prawidłowości i legalności wykonywania środków związanych z pozbawieniem wolności odgrywa nadzór penitencjarny. Sprawowany jest on przez sędziego penitencjarnego.

Do zakresu uprawnień sędziego penitencjarnego należy m.in.:

1. wizytowanie zakładów karnych, aresztów śledczych oraz innych miejsc w których przebywają osoby pozbawione wolności. Ma on prawo wstępu w każdym czasie, bez ograniczeń, do tych zakładów, aresztów i miejsc oraz poruszania się po ich terenie, przeglądania dokumentów i żądania wyjaśnień od administracji tych jednostek.

2. prawo przeprowadzania podczas nieobecności innych osób rozmów z osobami pozbawionymi wolności oraz badania ich wniosków, skarg i próśb.

3. uchylanie sprzecznych z prawem decyzji dyrektora zakładu karnego, aresztu śledczego, dyrektora okręgowego, Dyrektora Generalnego Służby Więziennej, innej osoby kierującej innym zakładem przewidzianym w przepisach prawa karnego wykonawczego, komisji penitencjarnej, sądowego kuratora zawodowego

W wypadku powtarzania się rażących uchybień w funkcjonowaniu zakładu karnego, aresztu śledczego lub innego miejsca, w którym przebywają osoby pozbawione wolności, albo gdy istniejące w nim warunki nie zapewniają poszanowania praw osób tam przebywających, sędzia penitencjarny występuje do właściwego organu nadrzędnego z wnioskiem o usunięcie w określonym terminie istniejących uchybień. Jeżeli w wymienionym terminie uchybienia te nie zostały usunięte, sędzia penitencjarny występuje z wnioskiem do właściwego ministra o zawieszenie działalności bądź likwidację w całości lub w części określonego zakładu, aresztu lub miejsca.

Międzynarodowe standardy traktowania więźniów:

Traktowanie więźniów regulowane jest nie tylko przepisami prawa krajowego, ale także aktami prawa międzynarodowego, które wyznaczają w tej materii standardy minimalne.

Istotne znaczenie z tej perspektywy mają przede wszystkim dwie grupy aktów prawa międzynarodowego. Po pierwsze, do sytuacji więźniów odnoszą się częściowo podstawowe konwencje z zakresu praw człowieka zakazując np. tortur, nieludzkiego i poniżającego traktowania czy nakazując poszanowanie życia prywatnego. Druga zaś grupa to akty odnoszące się wyłącznie do osób pozbawionych wolności. Wymienić można w tym miejscu w szczególności:

- Reguły minimalne dotyczące postępowania z więźniami z 1955 r.

- Zalecenie Rec(2006)2 Komitetu Ministrów do państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych (zastąpiło zalecenie z 1987 r.).

Zakłady karne i areszty śledcze

Obecnie jest w Polsce łącznie 157 zakładów karnych i aresztów śledczych (stan na 27.11.09).

Zakłady karne podlegają Ministrowi Sprawiedliwości i dzielą się na:

1. Rodzaje zakładów karnych:

1) zakładach karnych dla młodocianych - M,,

2) zakładach karnych dla odbywających karę po raz pierwszy - P,

3) zakładach karnych dla recydywistów penitencjarnych - R,

4) zakładach karnych dla odbywających karę aresztu wojskowego - W.

2. Typy zakładów karnych:

1) zakłady karne typu zamkniętego - 1,

2) zakłady karne typu półotwartego - 2,

3) zakłady karne typu otwartego - 3.

Poszczególne typy zakładów karnych różnią się w szczególności stopniem zabezpieczenia, izolacji skazanych oraz wynikającymi z tego ich obowiązkami i uprawnieniami w zakresie poruszania się w zakładzie i poza jego obrębem.

Skutecznemu oddziaływaniu na osadzonych sprzyjać ma system ich klasyfikacji. Uwzględnia on w szczególności:

1) płeć,

2) wiek,

3) uprzednie odbywanie kary pozbawienia wolności,

4) umyślność lub nieumyślność czynu,

5) czas pozostałej do odbycia kary pozbawienia wolności,

6) stan zdrowia fizycznego i psychicznego, w tym stopień uzależnienia od alkoholu, środków odurzających lub psychotropowych,

7) stopień demoralizacji i zagrożenia społecznego,

8) rodzaj popełnionego przestępstwa.

Kodeks karny wykonawczy przewiduje ponadto trzy systemy wykonywania kary pozbawienia wolności:

a) system programowanego oddziaływania - p,

b) system terapeutyczny - t,

c) system zwykły - z.

Podstawowa literatura:

1. M. Bojarski (red.), Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, Warszawa 2007

2. A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2009

3. A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz do art. 1-116 k.k., t. 1, Kraków 2007

4. Nowe kodeksy karne - z 1997 r. z uzasadnieniami, Warszawa 1997

5. Królikowski M., Wiliński P., Izydorczyk J., Podstawy prawa karnego międzynarodowego, Warszawa 2008

6. Z. Hołda, K. Postulski, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Gdańsk 2006

7. S. Pawela, Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu, Warszawa 2007

12

---