1. Cechy małżeństwa.

Małżeństwo ma charakter monogamiczny, świecki, trwały, rozerwalny

2. Co faszyści, komuniści i naziści myślą o prawie rzymskim.

Stanowisko rządów faszystowskich i komunistycznych wobec prawa rzymskiego

W artykule 19 Programu NSDAP napisanego w 1920 r. czytamy: „Żądamy aby prawo rzymskie, które służy materialistycznemu porządkowi świata, zastąpić nowym systemem prawnym w całych Niemczech”.

Dla Trzeciej Rzeszy prawo rzymskie było

1. obce rasie germańskiej

2. przesiąknięte uniwersalizmem śródziemnomorskim i duchem rzymsko-chrześcijańskim

3. oparte na teokratyzmie azjatycko-semickim.

Atak na prawo rzymskie w totalitarystycznych Niemczech był spowodowany także w dużej mierze tym, że wielu romanistów było pochodzenia żydowskiego.

Od końca lat trzydziestych zaczęto w Niemczech głosić tezę, że w okresie klasycznym prawo rzymskie było przejawem nieskażonej czystości rasowej, dopiero w okresie późnego cesarstwa uległo judaizacji.

W ostatnich latach przed II wojną światowa nastąpiła zmiana nastawienia do prawa rzymskiego ze względu na rzymsko-włoskiego sojusznika.

W faszystowskich Włoszech prawo rzymskie było traktowane jako istotny składnik włoskiej historii i kultury. Niektórzy romaniści włoscy tego okresu byli ideologami faszystowskimi. Prawo rzymskie wykorzystywano do tworzenia włoskiego kodeksu cywilnego.

W krajach socjalizmu realnego romaniści podkreślali, że Lenin w liceum zdobył złoty medal za znajomość łaciny i greki, a na uniwersytecie ocenę wyróżniającą z prawa rzymskiego. Jednak Lenin w lutym 1922 r. w tajnym liście do kierownictwa Ludowego Komisariatu Sprawiedliwości pisał: „Przygotowuje się nowe ustawodawstwo cywilne. Ludowy Komisariat Sprawiedliwości płynie z prądem, widzę to. A ma obowiązek walczyć przeciw prądowi. Niech nie przejmuje starego, burżuazyjnego pojęcia prawa cywilnego... stosować nie corpus iuris romani do stosunków cywilnoprawnych, lecz naszą rewolucyjną świadomość prawną”.

Ludowy Komisarz Oświaty Anatolij Łunaczarski (1875-1933) pisał: „Burżuazja... mogła zmieniać prawo starego porządku gotowym prawem rzymskim, z lekka jedynie je odnawiając, w zgodzie z nowymi warunkami, stała jednak, podobnie jak dotychczasowy rzymski świat obiema nogami na gruncie absolutnego uznania własności prywatnej, Proletariat nie może iść ta drogą...”.

Dla marksistów prawo rzymskie było systemem opartym na niewolnictwie, opartym na zasadzie indywidualizmu.

Mówiono, że wykład jest „wysoce szkodliwy, bowiem zaraża psychikę młodego prawnika formułami myślenia magicznego z równoczesnym zatraceniem rozumienia prawa jako jednej z nauk społecznych

3. Corpus iurus civilis i dlaczego taka nazwa?

nazwa zbiorcza kodyfikacji justyniańskiej

• Instytucji

• Digestów

• Kodeksu

• Nowel

Nazwę wprowadził Dionisius Gothofredus (1549-1622) wydając całość prawa justyniańskiego w 1583 r. w Genewie. (w odróżnieniu od Corpus Iuris Canonici zatwierdzony w 1580 r.).

Dionisius Gothofredus (1549-1622) - przedstawiciel francuskiej prawniczej szkoły humanistycznej, studiował we Francji i za granicą, hugenot osiadł jako profesor w Genewie, Strasburgu, Heidelbergu, wydał całość prawa justyniańskiego w 1583 r.

4. Rodzaje własności.

WŁASNOŚĆ KWIRYTARNA

Stanowiła najstarszy rodzaj własności uznanej i chronionej według przepisów ius civile. Znana była Ustawie XII Tablic. Przysługiwała tylko obywatelom rzymskim. Obejmowała res mancipi (rzeczy na których własność można było przenieść przez mancypację - najważniejsze środki produkcji w ówczesnym gospodarstwie - grunty, niewolnicy, zwierzęta pociągowe i juczne (konie, osły, muły) ale nie wielbłądy i słonie.

WŁASNOŚĆ BONITARNA

Własność uznana i chroniona według prawa pretorskiego. Do jej ukształtowania doszło pod wpływem naglących potrzeb obrotu gospodarczego, którym własność prawa cywilnego nie mogła sprostać. Zainteresowani pomijali formalność prawa cywilnego i poprzestawali na prostym wydaniu rzeczy przez zbywcę do rąk nabywcy - traditio.

GRUNTY PROWINCJONALNE (poza Italią) zagarnięte podczas podbojów były w zasadzie własnością państwa. Ich użytkownicy, choćby mieli obywatelstwo rzymskie, nie mieli tytułów właścicieli. Ich władanie określano jako posiadanie i użytkowanie. Na rzecz państwa trzeba było płacić daninę - w prowincjach senackich było to stipendium w cesarskich - tributum.

Od tej daniny grunty Italskie były wolne. Dioklecjan zniósł przywilej gruntów italskich i obciążył je podatkiem gruntowym.

5. Jak przebiegał rozwód?

W prawie klasycznym rozwód dochodził do skutku poprzez akt czysto prywatny bez udziału sądu. Później rozwodu można było dokonać przez jednostronne oświadczenie męża lub żony (repudium) i zniesienie wspólnoty małżeńskiej. Oświadczenie mogło nastąpić ustnie, listownie lub przez posłańca. W prawie poklasycznym pisemne oświadczenie rozwodu stało się obligatoryjnym sposobem jego dokonania. Proces kognicyjny i formułkowy.

Str. 104-126 (formułkowy) oraz 128-135 (kognicyjny)

6. Sposoby wyzwolenia niewolnika.

a) formalne (wg ius civile)

- manumissio vindicta - przed organem państwowym

- manumissio censu - wpis na listę obywateli

- manumissio testamento - w testamencie

- directa - bezpośrednio

- fideicommissaria - w fideikomisie

b) nieformalne (wg prawa pretorskiego)

- manumissio inter amicos - oświadczenie ustne właściciela

- manumissio per epistulam - oświadczenie pisemne właściciela

- manumissio per mensam - dopuszczenie do stołu

- manumissio in ecclesia - oświadczenie przed biskupem i gminą chrześcijańską

7. Jak można wyjść spod władzy męża?

W wypadku gdy przy zawarciu małżeństwa żona weszła pod władzę męża (manus), po rozwiązaniu małżeństwa połączonego z conventio In magnum władza męża nad żoną nie wygasała samoczynnie. Należało ją znieść przez osobny akt prawny, za pomocą diffareatio lub remancipatio.

8. Systematyka ustawy XII tablic.

• proces cywilny (tablice I-III);

• prawo rodzinne i spadkowe (tablice IV-V);

• prawo majątkowe (tablice VI-VII);

• prawo karne (tablice VIII-IX);

• prawo sakralne (tablica X);

• przepisy uzupełniające (tablice XI-XII

9. Składniki formułek.

a) nominatio - wyznaczenie sędziego

b) intentio - żądanie (roszczenie) powoda

b) condemnatio - sędzia otrzymuje władzę zasądzenia lub uwolnienia pozwanego

c) demonstratio - opis zdarzenia prawnego, na którym opierało się żądanie powoda; umieszczano ją przed intentio

d) adiudicatio - pozwalała sędziemu przysądzić rzecz jednej ze stron. Występowała przy skargach działowych do których należały:

- actio communi dividundo - skarga o zniesienie współwłasności

- actio familiae erciscundae - skarga o podział majątku spadkowego

- actio finium regundorum - skarga o ustalenie granic pomiędzy nieruchomościami

e) exceptio - umieszczana (po intentio) w interesie pozwanego, zawierająca zarzut procesowy. Zazwyczaj umieszczano ją na wniosek pozwanego, a tylko wyjątkowo z urzędu

f) praescriptio - nadzwyczajna klauzula (zastrzeżenie), która mogła być umieszczona na początku formułki procesowej na korzyść powoda (praescriptio pro actore - ograniczenie przedmiotu żądania) lub pozwanego (praescriptio pro reo)

10. Z kim walczył Oktawian August? W czyich ramionach umierał?

- Bitwa pod Filippi - bitwa rozegrana w okolicach miasta Filippi w 42 p.n.e. we wschodniej Macedonii, w której triumwirowie - Antoniusz i Oktawian zwyciężyli armię republikańską na czele z przywódcami spisku przeciw Cezarowi - Brutusem i Kasjuszem. Gdy klęska była oczywista, Brutus przebił się mieczem, Kasjusz polecił się zabić niewolnikowi.

- Bitwa pod Akcjum - bitwa morska starożytności, do której doszło 2 września 31 p.n.e. Było to decydujące starcie w trawiącej imperium rzymskie wojnie domowej między Oktawianem Augustem a Markiem Antoniuszem i wspierającą go egipską królową Kleopatrą. Bitwa zakończyła się całkowitym zwycięstwem floty Oktawiana, co pozwoliło mu przechwycić pełnię władzy w imperium.

- W roku 36 p.n.e. triumwirowie pod dowództwem Marka Agryppy pokonali Sekstusa Pompejusza. W tym samym roku Oktawian odebrał Markowi Lepidusowi Afrykę

11. Co Monteskiusz mówił o prawie rzymskim?

Monteskiusz - wielki miłośnik prawa rzymskiego określił Digesta jako indigestes (co było grą słów) czyli, że Digesta są niestrawne

12. Obywatele rzymscy i ich uprawnienia oraz capitis deminutio.

Nabycie obywatelstwa mogło nastąpić bądź w drodze przewidzianej przez prawo powszechne tj urodzenie, bądź na podstawie interwencji ustawodawcy tj nadania

Uprawnienia:

a) publicznoprawne

- prawo do udziału i głosowania na zgromadzeniach ludowych

- prawo piastowania urzędów

- prawo do noszenia trójczłonowego nazwiska rzymskiego

- prawo i obowiązek służby wojskowej w legionach

- prawo odwołania się do zgromadzenia ludowego w wypadku nałożenia przez urzędnika republikańskiego kary śmierci lub wysokiej kary grzywny

b) prywatnoprawne

- ius conubii - prawo zawierania związków małżeńskich uznanych przez ius civile

- ius commercii - prawo udziału w obrocie gospodarczym i zawierania aktów prawnych uznawanych przez ius civile

- legis actio - prawo wystepowania przed sądem celem dochodzenia swoich roszczeń uznawanych przez ius civile

- Patria potestas - prawdo sprawowania władzy ojca rodziny

- testamenti factio activa oraz passiva - prawo sporządzania ważnego testamentu oraz prawna możność zostania dziedzicem ustanowionym poprzez testament

Capitis deminutio - uszczuplenie osobowości prawnej

a) capitis deminutio maxima - utrata osobowości prawnej w stopniu najwyższym; w skutek utraty wolności

b) capitis deminutio media - w stopniu średnim; w skutek kary wygnania

c) capitis deminutio minima - w stopniu najmniejszym; skutki w zakresie prawa cywilnego

13. Co ustawa XII tablic mówiła o dziedziczeniu beztestamentowym?

Spadkowe

14. Sposoby wejścia pod władzę męża.

- confarreatio - sakralna forma conventio in magnum, połączona z uroczystym ceremoniałem dokonywanym w obecności dwóch najwyższych kapłanów oraz 10 świadków. Akt ten prawdopodobnie był zarezerwowany tylko dla patrycjuszy. Ceremoniał obejmował dokonanie sakralnych obrzędów, którym towarzyszyło wypowiedzenie uroczystych słów. Najważniejszym elementem obrzędu było złożenie Jowiszowi ofiary ze specjalnego chleba orkiszowego. Pierwotnie ten akt prawdopodobnie stanowił zawarcie małżeństwa

- coemptio - nabycie włądzy na dżoną w drodze fikcyjnej sprzedaży, której dokonywano za pomocą emancypacji. Nabywającym władzę nad żoną za symboliczną zapłatę był mąż, a sprzedającym mógł być zwierzchnik familijny żony lub ona sama - jeśli była osobą sui iuris - za przyzwoleniem jej opiekuna

- usus - sposób nabycia władzy męża nad żoną z mocy samego prawa w skutek nieprzerwanego pożycia przez rok. Aby nie nastąpił ten skutek, zgodnie z ustawą XII tablic, żona mogła przerwać termin roczny, do czego wystarczyła nieobecność w domu męża przez trzy następujące po sobie noce.

15. Ochrona własności.

Str. 237 - 243

16. Magistratury.

Magistratus to wysoki, zaszczytny urząd państwowy, jak i urzędnik dzierżący ten urząd. Magistratura rzymska miała większe znaczenie niźli urzędy ateńskie.

Urzędników wybierały zgromadzenia ludowe, z wyjątkiem dyktatora. Na ogół kadencja urzędnika trwała 1 rok. Wyjątkiem był urząd cenzora - 18 miesięcy i dyktatora - 6 miesięcy.

Cechą magistratury byłą kolegialność - powoływano na urząd równocześnie 2 urzędników (poza dyktatorem). Urzędnik mógł paraliżować decyzje współurzędnika lub urzędnika niższego mu stopniem.

Urzędy dzieliły się na:

• wyższe - cum imperio

• niższe - cum potestate.

Urzędnicy wyżsi w ramach imperium mogli zwoływać zgromadzenia ludowe i senatu. Mieli uprawnienia wojskowe i sądowe.

Imperium przysługiwało:

• konsulom

• dyktatorom

• pretorom.

Urzędy dzieliły się także na:

• kurulne

• niekurulne.

Urzędnikom kurulnym - konsulowi, dyktatorowi, pretorowi, cenzorowi, edylowi kurulnemu - przysługiwało prawo dokonywania czynności urzędowych na krześle kurulnym.

Sella curulis - krzesło z kości słoniowej częściowo.

Urzędy dzieliły się na:

• zwyczajne

• nadzwyczajne - dyktator.

Konsulowie - consules (42 lata - wymagany wiek minimalny)

• stali na czele hierarchii urzędników republikańskich

• magistratura dwuosobowa

• wybierani przez ludowe zgromadzenia centurialne na rok, pierwotnie spośród patrycjuszy

• od 367 r. przed Chr. jeden z nich musiał być plebejuszem

• zwoływali posiedzenia senatu

• przewodniczyli ich obradom

• sprawowali najwyższe dowództwo wojskowe

• wykonywali sądowniczą władzę karną i policyjną (coërcitio)

• z czasem sądownictwo cywilne przekazali pretorowi.

W pryncypacie urząd konsula zredukowano do przewodniczenia senatowi.

Za dominatu był to urząd honorowy.

Konsulowie pierwotnie ustalali listę senatorów.

Dyktator - dictator

• urząd jednoosobowy, nadzwyczajny, wyposażony we władzę nieograniczoną

• powoływany przez jednego z konsulów gdy państwu groziło niebezpieczeństwo zewnętrzne lub wewnętrzne

• jego kadencja trwała najwyżej 6 miesięcy

• od jego wyroków nie było odwołania do zgromadzenia ludowego.

Dyktatura Sulli objęta w 82 r. przed Chr. trwała dłużej.

Sulla zabronił piastowania pretury przed kwesturą, konsulatu przed preturą. Przed upływem 10 lat nie można było sprawować tego samego urzędu. Zastrzegł by trybun już nigdy nie piastował innego urzędu.

Cenzorzy - censores

• urząd cieszący się wielkim prestiżem

• powołany w 443 r. przed Chr.

• cenzorów dwóch wybierano na zgromadzeniu centurialnym

• sprawowanie urzędu trwało 18 miesięcy - raz na 5 lat

• sporządzali listę obywateli na podstawie oszacowania majątkowego

• ta lista była wykorzystywana przy poborze do wojska

• stanowiła podstawę wymiaru podatku

• od ok. 312 r. przed Chr. sporządzali listę senatorów

• sprawowali nadzór nad moralnością

• tworzyli listy osób dotkniętych infamią.

(W infamię popadało się przez prostytucję, kuplerstwo, aktorstwo, zasądzenie w publicznoprawnym procesie karnym, lub w procesie cywilnym na skutek zasądzenia z actiones famosae. Osoba dotknięta infamią nie mogła piastować urzędów publicznych, funkcji sędziego, świadka w procesie, nie mogła być zastępcą procesowym).

Pretorzy - praetores (39 lat)

Pretor (od praeire - iść na czele)

• w 367 r. przed Chr. utworzono urząd pretora miejskiego

• w 242 r. przed Chr. pretora dla cudzoziemców

• pretor miejski sprawował władzę sądowniczą w sprawach cywilnych

• pretor wydawał edykt prowadząc tym samym działalność prawotwórczą

• pretor dla cudzoziemców sprawował władzę sądowniczą w sprawach cywilnych między cudzoziemcami i cudzoziemcami a obywatelami rzymskimi.

Od Sulli powoływano kilku dodatkowych pretorów, którzy przewodniczyli quaestiones perpetuae.

Za dominatu mieli niewielkie znaczenie.

Trybunowie plebejscy - tribuni plebis (36 lat)

• urząd powstał w 494 r. przed Chr. w celu ochrony interesów plebejuszy

• wybierani spośród plebejuszy przez zgromadzenia plebejskie

• w czasie rocznej kadencji byli nietykalni

• urząd kolegialny

• w połowie V w. przed Chr. było ich 10

• pomagali plebejuszom i obywatelom w walce z bezprawiem i uciskiem

• mieli prawo sprzeciwu wobec decyzji magistratur poza dyktatorem i cenzorem.

Uchwały od lex Hortensia - 287 r. przed Chr. uzyskały moc ustaw, a były przyjmowane na zgromadzeniach plebejskich, które zwoływali i którym przewodniczyli.

Edylowie - aediles (36 lat)

• urząd powstał w 494 r. przed Chr.

• edylowie plebejscy pomagali trybunom

• od 367 r. przed Chr. byli także edylowie kurulni

• edylowie sprawowali pieczę nad porządkiem w mieście Rzym

• troszczyli się o zaopatrzenie miasta w żywność

• urządzali igrzyska

• edylowie kurulni dodatkowo sprawowali jurysdykcję w sprawach targowych.

Kwestorowie - quaestores (30 lat)

• urzędnicy skarbowi

• zarządcy archiwum państwowego

• ich liczba zmieniała się.

Tresviri capitales

• urząd kolegialny złożony z 3 członków

• pojawili się w latach 292-285 przed Chr.

• pełnili funkcje policyjne i niektóre zadania w sprawach karnych

• sprawowali nadzór nad więzieniami

• aresztowali oskarżonych

• nadzorowali wykonanie kar, zwłaszcza kary śmierci

• do ich zadań należało dbanie o porządek w mieście, zwłaszcza w nocy.

17. Części formułki, kodycyl.

Części formułki punkt 9, kodycyl - spadkowe

18. Osoby prawne.

a) korporacje - zespoły osób zjednoczonych dla osiągnięcia pewnego celu str. 154-156

b) fundacje - wyodrębnione masy majątkowe przeznaczone dla pewnych celów użyteczności publicznej str. 156

19. Instytucje Gajusa.

W Instytucjach 1,8 Gajus napisał, że

„Wszelkie prawo, którym się posługujemy, dotyczy albo osób, albo rzeczy, albo powództw”.

Podzielił zatem całe prawo prywatne na:

• personae - dotyczące osób

• res - dotyczące rzeczy

• actiones - dotyczące powództw.

Przy czym trzeba dodać, że część poświęcona rzeczom była podzielona na dwie podczęści.

Systematyka Gajusa odegrała wielką rolę w czasach późniejszych. Została wykorzystana w Instytucjach Justyniańskich, w Kodeksie Napoleona 1804, w Austriackim Kodeksie Cywilnym ABGB z 1811 r. (Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch), jak i w Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1917 r.

Institutiones były wykorzystywane do nauki prawa na Wschodzie, jak i Zachodzie Imperium aż do 533 r., były najobszerniejszym dziełem bezpośrednio z epoki prawa klasycznego. Pochodziły najprawdopodobniej z 160-161 r. po Chr. K. Kolańczyk mówił, że to najlepszy podręcznik prawa, jaki kiedykolwiek napisano.

Całe dzieło Gajusa, jakim dzisiaj dysponujemy odkryto w bibliotece kapituły weroneńskiej w 1816 r. Było to odkrycie epokowe dla prawa rzymskiego. Był to palimpset - pergamin, z którego zmyto pierwotny tekst Gajusa i wpisano listy św. Hieronima. Tekst Gajusa był z V w. Całość składała się z 132 kart. Do kompletu brakowało 4. Palimpsetem zainteresował się niemiecki historyk Niebuhr. Do rekonstrukcji wykorzystano środki chemiczne.

20. Rzeczy ruchome i nieruchome str 206

Podział ten znany był już w Ustawie XII Tablic (tab. 6,3)

1. res mobiles - rzeczy ruchome

2. res immobiles - rzeczy nieruchome, nieruchomości.

Rzeczą nieruchomą był grunt - pewna część ziemi, wraz ze wszystkim co na nim jest, połączone:

- naturalnie - rośliny, drzewa

- sztywnie - budynki

- pod powierzchnią - minerały.

W prawie rzymskim wyróżniano grunty:

1. przeznaczone pod uprawę rolną

2. pod zabudowę

3. w mieście ale pod uprawę

4. italskie

5. prowincjonalne

Rola tej klasyfikacji wzrosła w prawie poklasycznym, gdy zmalała na res mancipi, et nec mancipi.

Rozróżnienie na rzeczy nieruchome i ruchome miało znaczenie przy:

- zasiedzeniu

- zastosowaniu interdyktów posesoryjnych

- zakazie zbywania majątku posagowego

- W prawie klasycznym tylko rzeczy ruchome mogły być przedmiotem kradzieży.

21. Dziedzictwo beztestamentowe

Spadkowe

22. Małżeństwo niewolników (kto zniósł rozdzielność małżonków?

Trwały i prawnie dozwolony związek pomiędzy osobami stanu niewolniczego nazywano contubernium. Związek taki miał charakter czysto faktyczny, nie wywoływał żadnych skutków prawnych. Zrodzone w nim dzieci stawały się własnością właściciela niewolnicy.

Rozdzielność małżonków zniósł Konstantyn

23. Pochodne nabycie własności.

Str. 233 - 237

a)mancipatio

b) In iure cessio

c) traditio

24. Kodeks Teodezjański.

CODEX THEODOSIANUS

• pierwszy oficjalny - urzędowy zbiór ustaw cesarskich;

• ogłoszony w 438 r. po Chr. przez Teodozjusza II (408-450);

• na zachodzie przyjęty został przez cesarza Walentyniana III (425-455);

• komisja chciała zebrać prawo zawarte w pismach jurystów i konstytucje cesarskie - komisja powołana w 429 r.;

• ostatecznie zebrała je nowa komisja z 435 r. ale tylko ustawy cesarskie począwszy od Konstantyna Wielkiego + 337 r. aż do Teodozjusza II włącznie;

• komisja mogła dokonać skrótów, opuszczać terminy, które wyszły z użycia.

• Codex Theodosianus obejmował przepisy z prawa publicznego (konstytucyjnego, administracyjnego, karnego)

• w mniejszym stopniu z zakresu prawa prywatnego i procesowego.

• Codex Theodosianus dzielił się na 16 ksiąg, a te na tytuły zawierające konstytucje w chronologicznym porządku

• tych konstytucji było powyżej 2. 500

• duża część C.Th. została przejęta w Breviarium Alarici

• zachowały się rękopisy C.Th. zwłaszcza z Galii

• najlepszego wydania C.Th. dokonał Teodor Mommsen - wg W. Litewskiego.

25. Rozwód w prawie rzymskim.

Patrz punkt 5

26. Kodeks Justyniana.

Już Teodozjusz II pragnął skodyfikować ius - prawo zawarte w pismach jurystów i to mu się nie udało (udało mu się kodyfikować leges - konstytucje cesarskie).

Udało się to Justynianowi. Gdy na początku VI w. widział rozproszone, przestarzałe, a czasami sprzeczne prawo, zapragnął nowego zbioru obowiązującego prawa.

Prof. Giaro uważa, że justyniańskie zbiory prawa nie były jednak kodyfikacją, a tylko kompilacją. Wcześniej uważał tak prof. Wołodkiewicz. Teoria kodyfikacji stawia wymóg: zupełności, niesprzeczności i całościowej systematyki. Problematycznym miałby być w przypadku dzieła Justyniana wymóg systematyczności. Cesarz nie pokusił się o zestawienie prawa prywatnego w nowym porządku. (T. Giaro, s. 82)

Ujednolicenie systemu prawnego powierzył Trybonianowi.

Chociaż Rabelais zarzucał, że był on niewiarygodny, niewierny, zły, przewrotny, chciwy i sprzedajny, to jednak dla innych (np. A. Dębiński) był on wybitnym prawnikiem, który pełnił wysoką funkcję zwierzchnika urzędów centralnych i ministra sprawiedliwości. Zdaniem T. Giaro był on wielkim znawcą i miłośnikiem dawnego prawa i posiadaczem bogatej biblioteki prawniczej. (T. Giaro. 82)

Trybonian wniósł największy wkład w stworzenie kodyfikacji justyniańskiej. W 528 r. została powołana komisja kodyfikacyjna, składająca się z 10 osób pod przewodnictwem Jana z Kapadocji, której zadaniem było sporządzenie zbioru ustaw cesarskich.

W 529 r. zbiór ogłoszono jako CODEX VETUS (Kodeks stary), który nie dochował się do naszych czasów, poza drobnymi fragmentami. Po opublikowaniu Instytucji i Digestów okazało się, że Codex Vetus nie odpowiada nowemu stanowi prawnemu.

W 533 r. powołano nową komisję składającą się z Tryboniana, Doroteusza i 3 adwokatów. Nowy Codex Iustinianus określany jako CODEX REPETITAE PRAELECTIONIS ogłoszono w 534 r.

Codex repetitae praelectionis określano mianem Kodeksu ponownego wyboru.

Zbiór obejmuje 12 ksiąg, które dzielą się na tytuły i konstytucje.

Kodeks miał najbardziej aktualny i praktyczny charakter z wszystkich działów kodyfikacji.

Codex repetitae praelectionis zawiera ponad 4 600 konstytucji (gdy C.Th ma około 2500), od Hadriana do Justyniana włącznie.

Największa ilość konstytucji pochodziła od Dioklecjana. Zachowało się wiele manuskryptów Kodeksu.

27. Żywot Papiniana. (data urodzenia, śmierci, kto go zabił, czym się zajmował)

Papinian - Papinainus Aemilius

• żył w II w. po Chr. i na początku III

• uchodził za najwybitniejszego jurystę rzymskiego (Cuiacius, Mommsen)

• określany mianem summi ingenii vir, vir prudentissimus

• ujęty w konstytucji raweńskiej z 426 r. po Chr.

• studenci III r. wg programu justyniańskiego określani byli Papinianistae

• często cytowany przez innych, np. 116 razy przez Ulpiana

• należał do stanu rycerskiego

• pochodził może z Syrii, może z Afryki

• prawdopodobnie uczeń Cervidiusa Scaevoli

• przyjaciel Septymiusza Severa

• szef kancelarii (może w latach 194-202)

• prefekt pretorianów od 203 r. po Chr.

• w 212 r. po Chr. stracony na rozkaz Karakalii (non tam facile parricidium axcusari, quam fieri - H. Augusta, Caracalla 8,5).

• Jego najważniejsze dzieła: Questiones - 37 ksiąg, Responsa 19 ksiąg

• był twórczy, bardzo samodzielny

• z przeciwnymi poglądami rozprawiał się spokojnie

• brał pod uwagę aspekty moralne

28. Agnacja i kognacja. Str 176-178

Agnatio - węzeł prawny, który łączył zwierzchnika familijnego i wszystkie osoby podległe jego władzy - pokrewieństwo prawne

Cognatio - pokrewieństwo krwi oparte na pochodzeniu jednej osoby od drugiej albo pochodzeniu wielu osób od tego samego przodka - pokrewieństwo naturalne

29. Ruchomości i nieruchomości (dlaczego jest ten podział, przy czym jest ważny?)

Patrz punkt 20

30. Obywatelstwo rzymskie (jakie mieli uprawnienia - publiczno i prywatnoprawne)

Patrz punkt 12

31. formułki w procesie czyli podział na nadzwyczajne i zwyczajne - nie zapominając o nominatio.

Patrz punkt 9 --- nadzwyczajne: exceptio i praescriptio

32. Komentatorzy i glassatorzy. Co spowodowało powstanie szkoły glossatorów.

W czasach ożywionego rozwoju gospodarczego Średniowiecza chętnie powrócono do prawa rzymskiego. Tym bardziej, iż odnaleziono Digesta, (ok. 1050 r. w Pizie), a w Bolonii zaczął nauczać wybitny uczony Irnerius.

Irnerius urodził się z początkiem drugiej połowy XI w. prawdopodobnie w Bolonii, zmarł po 1125 r. Być może był pochodzenia niemieckiego. Założył szkołę prawa w Bolonii. Cieszył się ogromnym autorytetem. Określany był mianem lucerna iuris - czyli pochodnia prawa. Cesarz Henryk V w 1155 określił go mianem doctor omnium egregius - czyli najznakomitszy doktor. Dał początek glosatorom. Jego uczniami byli: Bulgarus, Martinus, Ugo i Jacobus. Irnerius oddzielał prawo od etyki.

Nazwa szkoły glosatorów XII-XIII w. wzięła się od metody egzegetycznego wyjaśniania tekstów źródłowych za pomocą glos - uwag, wyjaśnień, umieszczanych na marginesie tekstu (glosa marginalna) czy też między wierszami tekstu (glosa interlinearna). Czasami opracowywano zbiory glos. Z tych zbiorów na szczególną uwagę zasługuje Glosa ordinaria Accursiusa. Tenże czołowy glosator urodził się między 1182, a 1185 r. w Toskanii, koło Florencji, a może i w samej Florencji. Zmarł najprawdopodobniej w 1263 r. Studiował i nauczał w Bolonii. Był uczniem Jacobusa. Miał wielu uczniów. M. inn. papieża Innocentego IV wielkiego miłośnika prawa rzymskiego. Przejawem znaczenia jego Glossa ordinaria było utarte w średniowieczu powiedzenie „Czego nie uznaje Glosa, nie jest uznane przez sąd”.

Pod koniec XIII w. i w XIV swoją działalność rozwinęli postglosatorzy zwani komentatorami. Do ich grona zaliczamy Bartolusa de Saxoferrato, Cinusa da Pistoia, Baldusa de Ubaldisa. Chcieli oni dostosować prawo rzymskie do potrzeb średniowiecza. Pisali obszerne komentarze. Wytwarzając tzw. mos italicus korzystali nie tylko z prawa rzymskiego, ale i z innych systemów prawnych, jak kanonicznego, zwyczajowego. Wytworzyli tzw. ius commune.

33. Zasiedzenie.

Str 225-228

Zasiedzenie jest to nabycie własności skutkiem ciągłego posiadania przez czas określony ustawą. Jej pierwotną formą, znaną Ustawie XII Tablic była usucapio - zasiedzenie według ius civile (tylko obywatele rzymscy i tylko na rzeczach, które były przedmiotem własności kwirytalnej). W okresie prawa archaicznego i klasycznego czas wymagany do zasiedzenia wynosił dla ruchomości 1 rok, dla nieruchomości 2 lata. Z zasiedzenia wykluczone były rzeczy skradzione oraz zabrane przemocą…

Wymogi:

- rzecz nadająca się do zasiedzenia

- słuszna podstawa zasiedzenia

- dobra wiara

- posiadanie

- oznaczony czas

34. Kodyfikacja Justyniańska.

Patrz punkty 3 i 26 oraz:

DIGESTA IUSSTINIANI

inaczej Pandectae Iustinani

• to urzędowy i podniesiony do rangi ustawy zbiór, zawierający fragmenty pism jurystów, głównie okresu klasycznego;

• najobszerniejsza i najważniejsza część kodyfikacji justyniańskiej;

• na podstawie konstytucji z 530 r. Trybonian otrzymał nakaz utworzenia odpowiedniej komisji;

• komisja liczyła 17 osób;

• szefem komisji był Trybonian;

• w komisji było 4 profesorów: Doroteusz i Anatoliusz z Bejrutu, Teofil i Kratinos z Konstantynopola, jeden wysoki urzędnik i 11 adwokatów;

• Komisja miała wybrać odpowiednie pisma jurystów, usuwając sprzeczności;

• komisja planowała prace na 10 lat, ale uporała się w 3 lata;

• Digesta zostały ogłoszone pod koniec 533 r. przez konstytucję Tanta;

• Digesta dzieliły się na 50 ksiąg - te na tytuły.

• Materiał stanowiło głównie prawo prywatne wraz z procesem cywilnym

• Dwie księgi były poświęcone prawu karnemu (libri terribiles czyli straszne księgi);

• komisja wykorzystała dzieła pochodzące od 39 jurystów (od Scevoli do Hermogeniana);

• 1/3 Digestów pochodzi od Ulpiana, 1/6 od Paulusa;

• czasami spotyka się w Digestach powtórzenia czy sprzeczności.

Naukowcy zajmowali się metodą tworzenia Digestów. Niemiecki uczony Friedrich Bluhm (1797-1874) lansował teorię mas, powszechnie teraz akceptowaną. Wg niej w komisji były 3 podkomisje, dla opracowania masy:

• sabiniańskiej

• edyktalnej

• papiniańskiej

Fragmenty z tych mas umieszczono następnie w poszczególnych tytułach Digestów.

T. Giaro mówi o 4 podkomisjach i o czwartej masie dodatkowej. s. 84.

Teoria Bluhmego jest wiodąca, choć Franz Hofmann uważał, że Digesta to zglosowane dzieła Ulpiana Ad Sabinum i Ad edictum. Natomiast Hans Peters uważał, że przy ich tworzeniu oparto się na uprzednim zbiorze prywatnym zwanym Praedigesta, używanym w działalności dydaktycznej poklasycznych szkół prawa.

Zachowały się liczne rękopisy Digestów. Najlepszy i najstarszy z VI wieku po Chr. Tekst zawierający cały tekst znaleziono w Pizie około 1050 r. Od 1406 r. znajduje się on we Florencji = Littera Florentina lub Littera Pisana.

INSTYTUCJE

Institutiones Iustiniani

• podręcznik do nauki prawa, który miał moc ustawy

• ułożyła go 3-osobowa komisja na czele z Trybonianem i dwoma profesorami Teofilem(z Konstantynopola) i Doroteuszem (Bejrut)

• zostały ogłoszone na krótko przed Digestami w 533 r.

• ułożony w ciągu kilku miesięcy

• jako materiał wykorzystano Instytucje Gajusa, a także inne dzieła klasyczne i poklasyczne

• Podręcznik Justyniana dzieli się na 4 księgi (te na tytuły, paragrafy)

• Zachowały się różne, dobre rękopisy

• Układ oparto na systematyce Gajusa - personae, res, actiones.

NOWELE - Novellae

• ustawy Justyniana, które wydano w latach 535-565;

• sporządzone w języku greckim;

• dotyczyły przede wszystkim prawa publicznego, administracyjnego, kościelnego;

• w zbiorze tym mamy 4 konstytucje Justyna II i 3 Tyberiusza II.

35. Zasady nabywania służebności.

W okresie przedklasycznym i klasycznym podstawowymi uznanymi przez prawo cywilne były:

a) In iure cessio

b) mancypacja

c) ustanowienie w testamencie (w drodze legatu windykacyjnego)

potem:

d) adiudicatio - przysądzenie

e) pierwotnie możliwe było nabycie służebności poprzez zasiedzenie; w początkach pryncypatu możliwość zasiedzenia służebności zupełnie zniesiono na podstawie lex Scribonia

36. Manumissio.

Jest to wyzwolenie; dosłownie wypuszczenie z ręki tj. przez czynność prawną, na podstawie której właściciel nadawał wolność swojemu niewolnikowi. Wg. ius civile podstawowe sposoby wyzwolenia to:

a) manumissio vindicta - wyzwolenie dokonane przez właściciela przed organem władzy państwowej

b) manumissio censu - wyzwolenie przez wpis na listę obywateli rzymskich

c) manumissio testamento - nadanie wolności zawarte w testamencie

- directa - bezpośrednio

- fideicommissaria - w fideikomisie

b) nieformalne (wg prawa pretorskiego)

- manumissio inter amicos - oświadczenie ustne właściciela

- manumissio per epistulam - oświadczenie pisemne właściciela

- manumissio per mensam - dopuszczenie do stołu

- manumissio in ecclesia - oświadczenie przed biskupem i gminą chrześcijańską

37. Jaka jest różnica między posiadaniem a własnością?

38. Res mancipi i res nec mancipi.- skąd ten podział?

Rzeczy, których własność mogła być przeniesiona na podstawie formalnych aktów prawa cywilnego:

1. res mancipi

2. res nec mancipi

To jeden z najstarszych podziałów występujących w prawie rzymskim archaicznym:

1. res mancipi: grunty położone w Italii, najstarsze służebności gruntowe wiejskie, niewolnicy, zwierzęta pociągowe i juczne (woły, konie, osły, muły)

2. res nec mancipi: inne grunty, pieniądze, zwierzęta poznane później np. słonie, wielbłądy.

W literaturze brak jednoznacznej opinii, jakie były kryteria tego podziału. Res mancipi były postrzegane jako podstawowe środki produkcji w rzymskim gospodarstwie rolnym:

- przedmioty uwzględniane przy szacowaniu majątku przez cenzora.

Dla Gajusa kryterium podziału na res mancipi - res nec mancipi jest sposób nabycia. Przy res mancipi własność należało przenieść w oparciu o formalne akty prawa cywilnego (udział świadków lub magistratury, wymóg słów, gestów).

Mancipatio, in iure cessio (dostępne dla obywateli, z obrotu tymi rzeczami wykluczeni byli cudzoziemcy).

Do przeniesienia własności res nec mancipi wystarczyła nieformalna traditio
(przekazanie rzeczy).

W okresie poklasycznym ten podział wyszedł z użycia

39. Periodyzacja prawa rzymskiego.

Wg A. Dębińskiego:

I okres prawa archaicznego (od początków Rzymu do poł. III w. przed Chr. - tj. do początków wojen punickich);

II okres prawa przedklasycznego - od poł. III w. przed Chr. do końca republiki;

III okres prawa klasycznego od początku pryncypatu do 235 r. po Chr. koniec panowania dynastii Sewerów;

IV okres prawa poklasycznego od 235 r. do śmierci Justyniana 565 r.

40. Sposoby wyzwolenia niewolnika.

Patrz punkt 6

41. Co ustawa XII tablic mówiła o dziedziczeniu beztestamentowym.

Spadkowe

42. Ochrona własności.

Patrz punkt 15

43. Magistratury.

Patrz punkt 16

44. Kodycyl Sandra.

Spadkowe

45. Osoby prawne.

Patrz punkt 18

46. Sabinianie,

Juryści pomagali często pretorom tworzyć edykt oraz pomagali tworzyć konstytucje cesarskie.

Prowadzili działalność dydaktyczną - często miało to charakter prywatny i opierało się na osobistym kontakcie ze słuchaczami - dyskutowano ze słuchaczami.

W I i II w. po Chr. funkcjonowały dwie szkoły:

• Sabinianów

• Prokulianów

(zajmowali się działalnością naukową i dydaktyczną)

Sabinianie: ich założycielem był Capito, choć nazwę szkoła wzięła od kolejnego przywódcy szkoły Sabinusa. Do szkoły należeli m. inn.: Cassius, Caelius Sabinus, Priscus, Vales, Tuscianus, Iulianus, Gajus. Przedstawiciele tej szkoły byli konserwatywni, platończykami czy epikurejczykami. Cenili aequitas. Byli bardziej przywiązani do nauki.

Szkoły te były jakby grupami osób podzielających podobne poglądy. Różnice w nauczaniu szkół były niewielkie. Dotyczyły np.:

• granicy dojrzałości u chłopców

Sabinianie byli za indywidualnym oznaczeniem dojrzałości wg stopnia rozwoju fizycznego

Prokulianie stawiali wymóg ukończenia 14 rok życia.

(Wiek dziewcząt wymagany do zawarcia małżeństwa to 12 lat).

• przetworzenia rzeczy - obróbka cudzego materiału, np. winogrona w wino, złota w wazę, desek w statek. Kto był właścicielem nowej rzeczy?

Sabinianie - właściciel materiału

Prokulianie - przetwórca

(od Paulusa przyjęto opinię pośrednią).

47. Rodzaje testamentów.

Spadkowe str 338-340

48. Różnica między małżeństwem a kognacją.

Cognatio - pokrewieństwo krwi oparte na pochodzeniu jednej osoby od drugiej albo pochodzeniu wielu osób od tego samego przodka - pokrewieństwo naturalne

Matrimonium - było uznanym i unormowanym przez prawo trwałym związkiem mężczyzny i kobiety w celu trwałego pożycia

49. Prawo patronatu.

50. Zdolność do czynności prawnej.

Jest to zdolność do samodzielnego dokonywania ważnych czynności prawnych i nabywania wskutek tego praw lub zaciągania zobowiązań. W prawie rzymskim, ze względu na wiek, płeć, chorobę umysłową oraz marnotrawstwo osoby fizyczne mogły:

a) nie mieć zdolności do czynności prawnych (dzieci, które nie ukończyły 7 roku życia, chorzy umysłowo)

b) mieć ograniczoną zdolność (niedojrzali, kobiety, marnotrawcy)

c) mieć pełną zdolność (dojrzali)

ograniczenia szerzej opisane str 157-160

51. Różnica między małżeństwem a konkubinatem.

Małżeństwo, które spełniało wymogi prawne, było uznawane za ważne i nosiło nazwę iustum matrimonium. Odróżniano je od innych podobnych do małżeństwa związków mających trwały charakter, ale nie wywołujących skutków prawnych wg ius civile

Matrimonium - było uznanym i unormowanym przez prawo trwałym związkiem mężczyzny i kobiety w celu trwałego pożycia

Trwały i prawnie dozwolony związek pomiędzy osobami stanu niewolniczego nazywano contubernium. Związek taki miał charakter czysto faktyczny, nie wywoływał żadnych skutków prawnych. Zrodzone w nim dzieci stawały się własnością właściciela niewolnicy.

Konkubinat (concubinatus) był związkiem mężczyzny i kobiety, osób wolnych, zawiązany i utrzymywany bez affectio maritalis tj. bez woli pożycia jak małżonkowie. Kobieta pozostająca w konkubinacie nie posiadała społecznego uznania jako żona. Dzieci z takich związków miały ograniczone prawa spadkowe

52. Systematyka edyktu pretorskiego.

Prawo rzymskie, nie zawsze doskonałe, pełne luk i niedomówień wymagało uzupełniania prawa cywilnego przez działalność pretorów, którzy udzielali środków ochrony procesowej i pozaprocesowej. Ochrona procesowa w dużej mierze zależała od woli pretora. Obywatela interesowało czy uzyska ochronę u pretora.

Dzisiaj rozumujemy: mam uprawnienie poświadczone w prawie cywilnym zatem otrzymam ochronę procesową. W Rzymie rozumowano otrzymam ochronę procesową więc mam uprawnienie.

• rozdział I - przepisy określające zakres działania pretora i zasady postępowania przed jego urzędem;

• rozdział II-III - poszczególne powództwa, o które można było ubiegać się u pretora;

• rozdział IV - egzekucja wyroku;

• rozdział V - środki ochrony pozaprocesowej.

Systematyka edyktu pretorskiego była wykorzystywana w: Kodeksie Teodozjańskim, Digestach i Kodeksie Justyniańskim.

53. Testament holograficzny - kto go ustanowił i kiedy?

54. Co zawdzięczamy Walentynianowi III - ten od ustawy o cytowaniu.

USTAWY O CYTOWANIU

W dominacie, gdy obowiązywały liczne pisma jurystów, stosowanie dawnego ius, nie było łatwe. Co więcej pisma te były wątpliwej autentyczności.

Stąd pojawiła się konieczność b. szczegółowego uregulowania sposobu cytowania opinii jurystów.

Początkowo potrzebie tej próbował zaradzić Konstantyn Wielki.

W konstytucji z 321 r. pozbawił wszelkiego znaczenia Notae czyli uwagi krytyczne Paulusa i Ulpiana do dzieł Papiniana - „aby położyć kres wiecznym sporom uczonych” - C.Th. 1,4,1.

Widać, że w tej decyzji zwycięsko wyszedł Papinian - dało to zaczątek oficjalnego autorytetu Papinianusa.

W drugiej konstytucji z lat 327-328 Konstantyn Wielki wyjaśnił wątpliwości co do dzieł Paulusa.

Konstytucja potwierdziła znaczenie jego pism, a także przypisywanych mu Sentencji. Ugruntowało to autorytet Paulusa.

Kwestię ostatecznie uregulował cesarz Walentynian III w Ustawie o cytowaniu z 426 r. po Chr., zwanej raweńską - od miejsca wydania. Spośród wielkiej liczby jurystów klasycznych i poklasycznych cesarz wyróżnił tylko 5 jurystów. W praktyce sądowej, od tej pory należało powoływać się na pisma: Gajusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna.

• Jeżeli opinie tych jurystów w danej kwestii różniły się sędzia powinien przyjąć pogląd większości;

• w sytuacji jednakowej liczby głosów przeważał pogląd Papiniana;

• a jeżeli ten nie wypowiedział się w danej sprawie, a występowała równa liczba głosów, wtedy sędzia mógł wybrać dowolnie opinię jurysty;

• w 12 lat po wydaniu - konstytucja została w 438 r. wciągnięta do Kodeksu Tedozjańskiego i rozciągnięta na Cesarstwo Wschodnie. Teraz jednak dodano, że wartość zachowują także inne pisma innych jurystów, jeżeli na nie powołuje się któryś z pięciu uprzywilejowanych, a cytowane opinie niepewne z powodu starości zostaną ustalone przez porównywanie większej ilości rękopisów.

---