Urbańczyk-badanie religii Słowian to historia niepowodzeń

Enigmatyczność źródeł

Wiele religii Słowian - niekompatybilne - różne, dane dla konkretnych plemion

WYKŁAD 1 - REKONSTRUKCJA SŁOWIAŃSKIEGO MITU KOSMOGONICZNEGO

Kim są Słowianie? Wiele stanowisk naukowych. „Intelektualne bijatyki”. Od kiedy można mówić o Słowianach? Od strony źródeł - wzmianki się pojawiły - o Wenedach (niektórzy twierdzą, że są to Słowianie, inni, że nie są). Pesymistyczny obraz ze źródeł zależność, tendencyjna ocena z punktu widzenia rozwoju własnej kultury. Tacyt o Wenedach (brudni, apatyczni, podobni do Sarmatów). Autorzy rzymscy zazwyczaj dwudzielne nazwy: Germanie lub Sarmaci - granica znajdowała się w okolicach Wisły; Sarmaci widziani w kategoriach stylu życia - koczownictwa; w VI w. n.e. Słowianie się już pojawiają na kartach historii - można już o nich pewnie mówić. Pseudo-Cezariusz (Sklawinowie i Fysionici - in. Danubianie; swawolni, zuchwali, agresywni; jedzą leśne koty, lisy, dziki, wyją jak wilki); Jan z Efezu, Prokop z Cezarei (rudawi, barbarzyński język, jak Hunowie-Massageci - brudni, prostaccy); zabijali podróżnych wbijając na pal, okrucieństwo Słowian, łupiestwo, „anarchiczne usposobienie”, kłótliwość; Rusowie (miecz od dziecka, poczucie zagrożenia i zdrady itp.); obraz wojowniczego ludu, niesubordynowanego, brak przywódców, porządku, zdrada, silnie nacechowany obraz (tendencyjny);

Namysł badaczy: pochodzenie Słowian; kontrowersje wokół etnogenezy Słowian

Historyczne próby rekonstrukcji uzależnione od poglądów politycznych - Mrożek - wersja historyków rodzimych/obcych

- wersja autochtoniczna - lud, który nie zwrócił uwagi Rzymian, więc nie był zbyt wojowniczy, raczej osiadły, mieszkający w obrębie „dziur” w odwiecznej puszczy :D - lud pokojowy; Józef Kostrzewski - zgrywał ze sobą różne źródła - kultura łużycka ok. 1300pne-400 = Prasłowianie; Wenedowie = Słowianie; Calisia = Kalisz (najważniejszy punkt), Budorgis = Będargów, Auskakalis = Osko; języki słowiańskie tworzyły wspólną grupę z językami dobrze posadowionych terytorialnie Bałtów; nazwy wodne dorzecza Wisły i Odry noszą słowiański charakter; Kostrzewski wyznaje teorię, że Słowianie należeli do grupy bałtosłowiańskiej - środkowoeuropejski obszar - pobliski Bałtom; kwestia hydronimii - nazw rzek znajdujących się na spornych obszarach; językoznawcy nie dochodzą do porozumienia; z punktu widzenia Kostrzewskiego niezależnie od nazw trudnych do wyjaśnienia w kontekście słowiańskim, nazwy dorzeczy ewidentnie słowiańskie; zgodna z historycznymi kulturami słowiańskimi jest ceramika łużycka oraz obrządek całopalny; podobieństwo wzorów ceramicznych łużyckiej i osadnictwa wczesnosłowiańskiego = ciągłość kulturowa!; w życiu duchowym - obrządek całopalny - również ewidentnie podobny, przedchrześcijańscy Słowianie palili swoich zmarłych ;

zwolennicy koncepcji allochtonicznych - wschodniego pochodzenia Słowian - koczownicy, agresywni itd.; Kazimierz Godłowski - główny przedstawiciel allochtonistów; takie poglądy były uznawane za PRL-u za zdradę narodu;

Słowianie przywędrowali z górnego dorzecza Dniepru dopiero ok. VI w n.e.; Wenedowie to nie Słowianie;

- wyrafinowanie ceramiki łużyckiej (koło garncarskie - u Słowian nie występuje) podobieństwo jest zwodnicze, związane z funkcjonalnością naczyń, zaś cechy pierwszorzędne zupełnie inne;

- inne formy pochówków szkieletowych: łużyckie orientowane na południe, słowiańskie - na zachód; to niby znaczyłoby, że są to inne kultury; pochówki szkieletowe nie są dominujące, tylko wyjątkowe, więc ciężko traktować to jako stanowczy argument;

- brak konia u Słowian!; prowadzenie wojen jest inne; łużyckie kultury - konie, miecze itd.; u Słowian nie było czegoś takiego;

- pustka osadnicza (hiatus - badania pyłków) - według Godłowskiego - między V a VI tysiącleciem p.n.e. - zaniknęła uprawa zboża, zniknęło osadnictwo wtedy zgodnie z jego poglądami; wędrówki ludów o tym świadczą; nieciągłość kulturowa = wejście nowego ludu - Słowian - którzy prawdopodobnie przybyli znad Dniepru lub Prypeci, ze wschodniej części Słowiańszczyzny; szybkie rozprzestrzenienie się na Południe itd.;

Ta koncepcja zrobiła ogromną karierę, większość badaczy popiera koncepcję allochtoniczną; badania pyłków odnoszą się do jednego jeziora :D - trzeba by zbadać całe terytorium, aby udowodnić tę pustkę osadniczą, koło garncarskie odnotowano w użyciu przez Słowian, chociaż rzadziej niż w kulturze łużyckiej;

Sprawa nie jest rozwiązana - sprawę utrudnia fakt, że tereny sporne (Polska?) były pokryte lasem - więc osadnictwo mogło być na polanach leśnych lub podmokłych łąkach itp.; główne terminy dotyczące Słowian - nazwa „Lachy” - wiąże się z określeniem pustych łąk wypalonych i polan w lasach - „Polanie” - od polan :P; w obrębie tak ogromnego obszaru leśnego mogły się mieszać przeróżne kultury (etnosy), nie da się wydzielić etnomimów; to są kultury archeologiczne - nie może być powiązania z etnosami, chyba że źródła historyczne to przesądzą; nie da się odpowiedzieć na pytanie, skąd wzięli się Słowianie - trzeba stanąć po jednej lub drugiej stronie sporu; Szyjewski nie zajmuje żadnej strony - ale nie ulegają wątpliwości kontakty z Bałtami i Ugrofinami (Północ?) oraz z ludami irańskimi (pewne podstawowe terminy religijne);

Ceramika typu Praga-Korczak w VI i VII w. n.e. - kultura praska - proste naczynia, rozprzestrzeniła się z terenów czeskich/słowackich, stopniowo ogarnęła obszar obecnie zajmowany przez Słowian; VI w. ma poparcie źródłowe - można mówić o próbie rekonstrukcji;

Ekspansja VII-VIII w. - dwa wieki podboju połowy Europy - w ciągu 200 lat Wschodnia Europa stała się słowiańska, aż po płw. Peloponeski włącznie!; „zasada ekspansji” - ta społeczność zajmująca mały obszar dokonała ogromnego skoku i „przebiła” się przez cały Wschód Europy;

Prawdopodobnie mamy do czynienia z jednością wtedy - nie chodzi o podziały plemienne, tylko o jedność językową z różnicami dialektów; dopiero ok. X wieku nastąpiło różnicowanie języków - do tego czasu płw.Peloponeski dogadałby się z obszarem Polski itd.;

Reorganizacja elit doprowadziła do pojawienia się jakiejś ideologii - która doprowadziła do ekspansji;

Banaszkiewicz i Słupecki rozwijają teorię zbrojnych stowarzyszeń młodzieży - łac. juventus (?) - ideologia typu ekspansji; związane z rytuałami inicjacyjnymi;

Jak wyglądało wtedy życie religijne? Możliwość rekonstrukcji:

• Neokomparatystyka religioznawcza (Dúmezil, Eliade)

• Ujęcia strukturalno-semiotyczne: pojęcie wtórnych systemów modelujących i językowego obrazu/modelu świata;

• Teoria metafory Lakoffa i jej aplikacja do materiałów kosmogonicznych Joanny Jurewicz;

Punktem wyjścia traktowanie systemu religijnego jako manifestacji modelu świata; model świata widziany jak u semiotyków rosyjskich - wtórny rodzaj reorganizacji; język musi mieć gramatykę, sama leksyka jest bezużyteczna istnieje system pozwalający organizować język, poprzez pewne reguły/zasady; dzięki temu struktury gramatyczne są trwalsze niż struktury leksykalne; systemy „długiego trwania”; z punktu widzenia semiotyków rosyjskich system modelowania językowego = system wyjściowy, pierwotny; na jego podstawie kształtują się dalsze systemy - mitologia, sztuka - własny układ kodujący, swoistych struktur wtórnych systemów modelujących całokształt kultury to wtórne systemy modelujące; obrazy/modele świata trzeba rozszyfrować - odnaleźć ich „gramatykę”; przy dużej ilości tekstów łatwo to zrobić; ze Słowianami nie zostało żadnych tekstów wewnętrznych, czegoś, co byłoby komunikatem jądra ich kultury; są tylko opisy z zewnątrz; w tej sytuacji konieczna jest rekonstrukcja; rekonstrukcja wymaga jedności modelu - niemożliwe odtworzenie, jeśli były niejednorodne.

Kwestia pokrywania się (Słowianie Wsch, Zach, Płd) - układy wspólne - z dużym prawdopodobieństwem możemy określać wspólny model rzeczywistości;

Słowianie - Indoeuropejczycy - koncepcja Dúmezila - trójfunkcyjność

- funkcja I - układ władzy prawo + stanowienie zasad komunikacji z siłami sakralnymi

- funkcja II - układ siły, suwerenności, wojny, zdobywania

- funkcja III - produkcja - płodność itd.

Krytykowano go: czy wszyscy Indoeuropejczycy mają ten sam model? Czy model nie jest szerszy, skoro dotyczy też Japonii czy Izraela? Muszą zaistnieć; mają pewną rolę w interpretacji Słowian. Związek u ludów indoeuropejskich pomiędzy orłem (Zeus jako orzeł porywający Ganimedesa - szafarza ambrozji, orzeł Garuda wykradający somę; Odyn jako orzeł wykradający Miód Poezji);

Eliade - przewodnia rola systemu kosmogonicznego; idea wiążąca ze sferą sacrum;

Rozumienie zasad, według których organizują się te modele świata.

Znaczenie językoznawstwa - organizowane treści językowe, odbicie stanu umysłu jego twórców; w jego głębi można znaleźć rozwiązania dla tych rozważań. Widzenie struktur jako struktur „długiego trwania” - są obecne w tekstach folkloru - językowy obraz świata manifestuje elementy powtarzalne, związane z wizją rzeczywistości; obraz świata nakierowuje ludzi do percypowania rzeczywistości w konkretny sposób

Organizacja tekstów mitycznych:

opracowanie tej tematyki: Joanna Jurewicz „Kosmogonia Rygwedy”

organizacja tekstu typu mitycznego jako nachodzących na siebie metafor; Jurewicz stwierdza o tekstach Rygwedy, że na proces kosmogoniczny składają się:

• podbój terytorium ( dzika ziemia zostaje uporządkowana)

• zdobycie łupów: skarb (bogactwo), stada bydła, ziemia

• wypłynięcie wód (Apam) rzek z podziemi, z gór lub z nieba (deszcz)

• wschód Słońca (Surji)

• skrzesanie ognia (Agni) (stworzenie czegoś z niczego - obrazuje proces kosmogoniczny)

• tłoczenie somy

• wejście w stan zmienionej świadomości

Soma ewidentnie była enteogenna. Wiele poziomów metaforyzacji - procesy przedstawiane za pomocą innych procesów. Metafory wyjściowe konstruujące zakres w obrębie którego będą się poruszać autorzy Rygwedy. (Tutaj Szyjewski omówił fragmenty dwóch mandali)

Wschodzące słońce gniazdem słonecznego byka Agniego

Paradoks naturalnym elementem tego systemu - Agni stwarzany jest zarazem stwarzającym

Model świata - semiotyków rosyjskich - wtórny system, model mityczny

2 wersja - rozproszony, trzeba go wydobywać z układów językowych

W obu przypadkach zbieżne propozycje

Punktem wyjścia dla tych rozważań tekst - XVIII-wieczny - z ruskiej literatury ludowej, tzw. Goubina Jachniga - Niebiańska Księga (Kosmiczna Księga) - prawdopodobnie niezrodzone w czasach chrześcijańskich

Od strony wschodniej, od słońca wschodu

Chmura się ciemna, groźna zjawiła;

Z tej chmury groźnej, ciemnej, złowieszczej

Spadła na ziemię księga niebieska.

Na górę Tabor słynną upadła,

Gdzie krzyż stał niegdyś zbawienie świata,

Gdzie kamień biały, alatyrem zwany,

Gdzie prarodzica Adama głowa.

itd.

Teoretycznie odnosi się do świata chrześcijańskiego - góra Tabor (góra centralna), krzyż chrześcijański, na tę górę spada księga - księga to też pojęcie chrześcijańskie; tytuł tej księgi z punktu widzenia j. rosyjskiego odwołuje się do niebiańskości (pochodzenia z nieba), ale też do głębi - prawdopodobnie chodzi o głębię mądrości, podstawę mądrości; wokół księgi pojawia się 40 królów - wśród nich wyróżnieni 5 najważniejsi (manifestacje kierunków) - gdzieś jest środek świata-góra; nikt nie jest w stanie przeczytać tej księgi poza Dawidem, który ma ją opowiadać z pamięci - wiedza całego świata;

Kamień ałatyr niezgodny z ortodoksją chrześcijańską, zaczerpnięty z innego źródła - przynależny najwyraźniej do struktury przedchrześcijańskiej; struktura centrum, symbolika centrum, kamień-początek;

Nazwa ałatyr - łatyr, ołatyr, biełatyr (biały kamień-biały ałatyr), złatyr, iłatyr itd. Itd. Mnóstwo opcji, przeróżne przekształcenia, ale silnie zorganizowana nazwa, ale trudna etymologia; możliwe, że związane z Bałtykiem (Bałtyk to ałatyrsko morje czy jakoś tak) - więc może chodzi o bursztyn!; morze bursztynowe itd.

Inna koncepcja - magnetyt z tekstów skandynawskich leiderschtein („Kamień pokazujący drogę”)

Inna koncepcja - łacińskie altary - ołtarz

Ałtyr - moneta 3-kopiejkowa, może z tureckiego ałty = złoto

Nazwa trudna do zinterpretowana, etymologia nie wskaże jednoznacznie

Trzeba go umieścić w kontekście - pojawia się jako Gorący Kamień (Gorycz Kamień), układ pozawschodniosłowiański - w lubelskim - też gorący kamień;

Inny tekst: „Waśka-pijanica i car Kudrewan” - 2 tury (dzikie bydło) płynące na wyspę Bujan, gdzie spotykają matkę nazywaną złotorogą jednobarwną(?), jeden z turów chce wyjaśnić dziw z Kijowa - święta księga i dziewczę wskakujące do wody wyjaśnienie brzmi dziewczę = Maryja - postać typu sakralnego; kamień- ałtyn i wyspa Bujan, koncentracja wiedzy w księdze zawierającej wszystko; archaiczny symbol trójki turów;

Jest to struktura wypełniająca ogromną ilość tekstów wielko- i małoruskich - zaklęcia, cele różne, ale odnoszą się do inwokacji - pierwsza fraza, odwołanie do układu mitycznego (sankcjonującego całość zaklęcia); (np. „Na morzu na oceanie, na ostrowie na Bujanie stoi biały kamień ałatyr…” - i tu opis tego, co na kamieniu = treść samego zaklęcia; jest to niezmienna struktura wschodniosłowiańskich zaklęć!)

Inne zaklęcia -inwokacje:

- „Na morzu, na oceanie, na ostrowie na Bujanie, na rzece Jordanie stoi grobowiec, a w tym grobowcu leżała dziewica”

- „Na morzu Oceanie, na ostrwie Bujanie leży trzydziestu trzech nieboszczyków”

- „W czystym polu stoi święty Ocean-kamień, na świętym Ocean-kamieniu siedzi czerwona dziewica z jedwabną nitką”

Itp. - pewne elementy nieustannie zgadzają się; układ (mniej więcej) koncentryczny (czasem rozwinięcia wertykalne - coś pod lub nad kamieniem; ale raczej 3 elementy „w kupie”);

Podobne warianty z terenów zachodniosłowiańskich i południowosłowiańskich - kamień, woda, kobieta święta;

Świat hierofanii - objawienia boskości;

Na ziemiach polskich pojawiają się elementy, ale układ nigdy pełen, nie tak ewidentny - Morze Czerwone, kamień, łóżko; woda, kamień, na nim odpoczywa Jezus; morze, kamień, gąska gadająca z aniołami;

(Rozmowa trzech świętych mędrców - apokryficzny tekst bułgarski; woda, kamień, wieloryby, ogień, gorętszy ogień, dąb żelazny- „posadzony pierwej, niźli było cokolwiek, który korzeniami sięga mocy bożej” (sięga istoty rzeczywistości);

WYKŁAD 2

Schrystianizowany kontekst, struktura (układ koncentryczny) przełożona na układ wertykalny

Koncentryczna struktura kosmosu - trzy okręgi, wewnętrzny = Ałatyr, środkowy = Bujan, zewnętrzny = Ocean-rzeka, Czyste Pole etc. koncentryczność wskazuje na tekst kosmogoniczny;

• Czyste Pole - czasem zastępczo w stosunku do morza - Czyste Pole oznacza w tym kontekście opisem anekumeny - obszaru niezamieszkałego, nieswojskiego, obszar pozbawiony Eliadowskiej „kosmizacji”; obszar nieuporządkowany, obszar chaosu; stąd przychodzą różne zagrożenia

• Morze-Ocean - „ocean” to nie jest termin słowiański zapożyczenie z greki - „okeanos” - etymologicznie bliski sanskryckiemu „waśiajana” - otaczający wodami; może się to odwoływać do wspólnych elementów mitologicznych, ale raczej musi to zastępować coś starszego, co powinno na jego miejscu się pojawić;
  widzenie rzeczywistości zarodkowej, wyjściowej; morze będące ojcem, jedno dla wszystkich wód świata; morze w wydaniu indoeuropejskim = potwór chaosu, np. wedyjski Wrytra (bóg Indra go zwyciężył) - ocean otaczający świat jest personifikowany zazwyczaj w kształcie wężokształtnym, inny przykład paraleli to Jormungund/Midgardsormr i Thor rodzeństwo rozdzielone po świecie, Jormungund otoczył cały świat, wrzucony do wody, chwycił się pyskiem za własny ogon - otaczający wodami;
  przełożenie na słowiańskie modele kosmosu? niepewność.; są pewne modele - folklorowe - popierające tę interpretację; woda jako układ wyjściowy, źródłowy, wszechotaczający; „rzeki wielkie, co zamykają świat” - fragment polskiego tekstu; Legenda o Łokietku - zabrany przez orła i uniesiony do nieba; gdy wzlatuje - ziemia wydaje się mała jak kępka trawy, a dookoła „morze i morze bez końca”;
  słowo WODA ewidentnie słowiańskie, brak wątpliwości co do niego;
  OCEAN/MORZE - etymologicznie związane z tym, co „mokre”, bałtyckie moras, germańskie moor - mokradło; nie oznacza wody jako takiej, ale obszar przemieszania ziemi z wodą; stan pomieszania, w którym nie ma trwałych struktur - nie ma wydzielonego tego, co przynależy do lądu czy wód, tylko wszystko jest w stanie niezróżnicowania; obecny w słownictwie
  Przykłady - mit o podnoszeniu przez złego ducha garści piachu z dna morza na zlecenie boskie; rola wody w tym układzie (znany mit kosmogoniczny) - wody potencjalnie zdolne do płodzenia - potrzebują zapłodnienia;
  morze zazwyczaj określane jako błękitne, czasem czarne lub czerwone (ogniste); morze jest też określane jako WIECZNE - arche, rzeczywistość u początku wszystkiego; NIEZMIERNE/WIELKIE; szerokie i głębokie aż po BEZDENNE; żywe (ruchy morskich fal) - skrzenie, falowanie, burzenie, bałwanienie, poruszanie się morza jest dowodem jego życia; zdolności oczyszczające morza - ważne z punktu widzenia samych zaklęć;

• Wyspa Bujan
  - Bujan to coś wyłaniającego się z oceanu, rezultat zapłodnienia wód;
  - aliteracje z zaklęć (alternatywne nazwy - skojarzenia): kuznica/Kujan/Kijan (kuźnia, kucie - coś zastępczego w stosunku do ałatyra), Sijan (wyspa Syjon); (brak jednolitej etymologii)
  - potężnego, gwałtownego, niepohamowanego (polskie bujny - prasłowiański rdzeń „buj” - „rosnąć obficie”) rosnąca wyspa, wyspa powiększająca się;
  - paralele indoeuropejskie: wedyjskie określenie „bhuyan" - „silniejszy, obfitszy”; ważne też Bhumi - Ziemia (personifikowana) wyłoniona z wód (pierwotnie pogrążona w otchłani oceanu) przez stwórcę-Dzika (ratuje ją z głębin postać boska - np. Brahma w Ramajanie - ziemia wyniesiona pod postacią lotosu dopóki jest w wodzie - nie rozkwita, wyjęty otwiera się, rozkwita - tysiącpłatkowy lotos; od tej pory Brahma przedstawiany jako unoszący się na lotosie); w wedyjskich Wisznu w formie któregoś z awataru - prawdopodobnie jest wyjściową wersją; Bhu - bogini-ziemia uwięziona przez demona Hiranjaksza (Złotooki) - prosi bogów o ratunek, Wisznu w formie wielkiego kosmicznego dzika - varaha - „odyniec”; potwór wytwarza ogromne morskie fale, które mogą zatopić świat; po tysiącu lat Wisznu pokonuje demona i ratuje ziemię;
  znany mit: postać zwierzokształtna wyjmuje z dna wody zalążek świata, wyjmuje go i przekształca w rzeczywistość - analizuje to Eliade w książce Od Zalmoksisa do Czyngis-Chana - zwierzę ryjące przeciwstawia się chaosowi; prawdopodobnie dzik zastąpił wcześniejszego mamuta;
  mit kosmogoniczny słowiański jest trochę inny - nie chodzi o pojedynczego stwórcę, tylko o złożenie dwóch pierwiastków razem tworzących rzeczywistość; pojawia się to u Indian, u Finów itd. - a więc też należy do archaicznych motywów;
  fińska paralela: postać budująca łódź (w schrystianizowanej wersji będzie to Noe budujący arkę); w trakcie tej budowy jakieś wydarzenie - np. diabeł zanieczyszcza śliną wody (pluje Noemu do dzbana) - Noe ma problem - musi się tym umyć albo to wypić, bo nie ma nic zastępczego; zanieczyszczenie powoduje odpowiednie konsekwencje (np. Noe myje się w swoim moczu);
  buduje arkę, obok niego przebiega dzik, piana z ryja dzika wpada do warzącego się piwa - Noe się upija, nieumiejętność stosowania narzędzi - „siekiera tępi się na kamieniu”, rani się siekierą w kolano, z kolana płynie krew - zalanie świata krwią = potop; kolano Vainamoinena - na nim kaczka uwija gniazdko, składa złote jajko = z niego wykluwa się kosmos; inna wersja to kolano Ilmatar - kosmicznej panny;
  wszechświatowe wody - unosi się postać niemająca podparcia (Ilmatar lub Vainamoinen - wersja albo żeńska, albo męska) no i historia z tą kaczką powyższa; górna połowa = niebo, dolna połowa jajka = ziemia; kolano miejscem wyjściowym dla stworzenia
  całość tego mitu u ludów ugrofińskich - 2 warianty domyślne; układ niebiański lub sakralnością wodną - musi nastąpić zgoda pomiędzy nimi;

• Ałatyr
  tu się pojawia problem - etymologia już wyżej omówiona - niezrozumiała; w aspekcie konstrukcyjnym - organizacja przestrzeni wymuszona przez zaklęcia - charakterystyka ałatyra:
  - szczególny kamień, nacechowany cudowne i uzdrawiające właściwości; panaceum, żywa woda, kwintesencja, eliksir etc. etc.
  - pępek ziemi symbolika centrum, cały Eliadowski bagaż; stoi/leży w samym centrum świata; skoro na oceanie - początek stworzenia, jeśli na Bujanie - zwieńczenie stworzenia; jest albo kamieniem węgielnym świata albo kamieniem zwornikowym; symbolika axis mundi;
  - rozwijalny w układ wertykalny - coś się może znajdować pod lub nad kamieniem są to zawsze rzeczy ważne lub istotne; np. ołtarz, tron pański, złote krzesło, apostolska cerkiew, góra kosmiczna - góra Tabor, Syjon, Golgota, drzewo kosmiczne - dąb przykładowo; kwintesencja siły, mocy; pochowany pod nim Łazarz, kości złote, 30-kilku nieboszczyków, żmije, węże (złote), karpie / szczupaki
  - czasem na nim postać żeńska - dziewica, panienka, przełożenie (wg niektórych) na symbolikę Jutrzenki
  - czasem żelazny mąż itd.; gąska, ptak-orzeł itp.
  W obrębie ałatyra zamyka się struktura hierofanii, jest odpowiedzialny za proces uzdrowienia świata lub jego zmartwychwstania (odrodzenia) moc wypełniająca świat; główne bóstwa zasiadają na nim jak na tronie; zaklęcie - czasem podaje się w nim wymiary tego kamienia, bywają paralele do apokalipsy - niebiańska Jerozolima - biały, szary, niebieski, jaśniejący, złoty, kryształowy (kryształowy zamek), zarazem zachowuje stałość/twardość/krzepkość kamienia + dodatkowo pełen mocy („gorący”, kipiący);
  nieruchomy, ale zamykający w sobie energię wystarczającą do wykipienia oceanu itp.
  zaklęta jest w nim moc; stanowi/pełni rolę pewnego rodzaju pojemnika dla siły, decydującej dla procesów stwórczych;
  paralele nie tylko wschodniosłowiańskie, ale też przekaz krakowski odnotowany przez Kolbego;
  inna koncepcja: kamień ten rodzajem układu piorunowego - odpowiedzialny za energię manifestującą się w błyskawicy; biały lub niebieski - symbolika uraniczna; rozbudowana u ludów słowiańskich symbolika piorunowa (będzie o tym niżej przy okazji Peruna) - struktura niebiańska zamykająca w sobie moc, dynamiczna (piorunowa), stwórcza (uderzenie pioruna ekwiwalentem np. stosunku seksualnego, płodność)
  istotna rola dla całego procesu kosmogonicznego - ałatyr zaczyna go lub kończy, czasem naraz;
  paralela spoza indoeuropejskich - eben szetijach w myśli kabalistycznej: drogi kamień spod tronu Świętego (Boga), punkt centrum świata; od niego rozrasta się świat (Księga Zohar, Pekudej 222);
  biały kamień - układ generujący rzeczywistość - początek procesu twórczego, następnie z niego następuje emanacja świata;
  w obrębie motywów mitologicznych - będzie niżej kamień wężowy Welesa - w folklorze wszystkich Słowian pojawia się specyficzny związek między jedynym w swym rodzaju kamieniem szlachetnym a Żmijem - korona lub dowód władzy; rozmaite cudowne możliwości, przywracanie do życia umarłych, bogactwo, uzdrawianie etc.;

2 układy:

• układ koncentryczny (horyzontalny) - wyżej umówiony

• wertykalny:
  GROMOWŁADCA (na lub nad - orzeł, ptak, bóg, święty Ilija, matka boska, cerkiew, złota kołyska etc. - coś z kratofanii boskiej lub symboliki uranicznej) AŁATYR (CENTRUM) ADWERSARZ (smok, wąż, Łazarz, grób, dębowa trumna, kamienna trumna) (rosyjska analiza)
  rozkład powszechny w dziejach religii

opozycja góra-dół - to, co pod i to, co nad kamieniem;

SYMBOLIKA URANICZNA w górze
SYMBOLIKA CHTONICZNO-AKWATYCZNA w dole
są antytezami, wieczni przeciwnicy;
Garuda (orzeł) - walczy z wężami; władca miał 2 żony - rywalizacja - umowa, że jedna zrezygnuje i zostanie niewolnicą, jeśli nie będzie w stanie rozpoznać dzieci drugiej; jedna zniosła jajo, z której się wylęgły Garuda i Dżetaru, a z drugiej wylęgło się 400 węży; od tego czasu Garuda jako orzeł nienawidzi węży. (?)
pojawiają się też elementy symboliki kuźni - ognista łaźnia, piec miedziany, kuźnia - rozniecanie lub rozpalanie ognia; jest to zrytualizowana czynność, odpowiednik mitycznego procesu kosmogonicznego, metaforyzuje ten proces;

W obrębie wschodniosłowiańskim - rozbicie kamienia, z niego iskry, najpierw powstają istoty uraniczne (anioły) - potem infernalne (biesy) - czasem kamieniem cisnął Ilija; poćwiartowanie na 4 części - ukosmicznienie;
Ałatyr kryje w sobie rozbicie świata - od niego zaczyna się (jedność), po rozbiciu - kreacja świata; ten proces jest widziany w zaklęciach jako proces immanentnie przynależny światu świat rośnie, rozrasta się, pierwotnie szybko i gwałtownie, teraz ten proces wstrzymany i rozwija się powoli, zgodnie z wierzeniami rudy metali dojrzewają, rosną, bardzo woli, rozrastanie się samej ziemi - w schrystianizowanym folklorze Chrystus z krzyżem idzie na Golgotę, w pewnym momencie potyka się o kamień i go przeklina - wtedy kamienie przestają rosnąć - stają się stałe, trwałe, twarde, nieruchome;
w jednym z zaklęć trzeba powtórzyć działania doprowadzające do powstania świata, a potem przechodzi się do „zaklęcia właściwego”, tej części, która powoduje osiągnięcie konkretnego celu.
Po co ta struktura jest umieszczona w zaklęciach?

Struktura kosmologiczna jest z punktu widzenia kosmogonii kolejnymi etapami rozwijającego się świata. Nie ma mitów kosmologicznych - tylko kosmogoniczne. Początek, powstanie - przekładalne na geometrię świata, układ, z którego złożone są części świata;

W zaklęciach odwołanie ma uruchomić tę samą energię, energię tego samego typu, choć może nie tak potężną (bo pochodzącą od Najwyższej Istoty), ale mogącą komuś zaszkodzić lub kogoś uzdrowić.

PODSUMOWANIE- NA PODSTAWIE POWYŻSZEGO PO MICIE SŁOWIAŃSKIM OCZEKUJEMY NASTĘPUJĄCYCH ELEMENTÓW:

• pierwotny chaos w postaci wód, ewentualnie przemieszanych z ziemią

• obecność dwóch zasad twórczych, porządkowanych opozycją góra-dół (podstawowa konkretyzacja - ptak-gad)

• wyłonienie substratu materialnego świata (prawzgórza, kamienia, klejnotu itp.) z otchłani wód

• skoncentrowanie na nim zasad twórczych

• rozpoczęcie procesu kosmogonicznego przez przekaz energetyczny: słowo mocy, żar rozpalający wyzwolony ciosem, drożdże etc.

• rozrost, bujna ekspansja, przestrzennej substratu materialnego z centrum na 4 strony świata (z ewentualnym złożeniem ofiary - Praczłowieka?)

• powstrzymanie rozrostu słowem mocy (przekleństwem odwracający cym istniejący proces)

• dualizacja stwarzanego kosmosu poprzez opozycje metaforyzujące opozycję pierwotną (góra-dół)

Brak bezpośredniego tekstu słowiańskiego, który by ten kształt odtwarzał - trzeba szukać trwałych struktur, struktur „długiego trwania”, obecnych w folklorze chrześcijańskim (Bóg, Diabeł, Święty Ilija, Matka Boska), zawierający jakieś cechy zgodne z tym modelem; jeśli je znajdujemy, to zyskujemy werbalne podparcie układu strukturalnego - można będzie jakoś zrekonstruować proces kosmogoniczny.

WYKŁAD 3

Na początku - czyli dawno - były tylko wody - Praocean mit wyłowienia

Trawestacje biblijnej struktury stworzenia - apokryficzne mniej lub bardziej

Jednak jest pewna różnica - odnoszą się przede wszystkim do wód, a ignorują kwestię o stworzeniu przez Jahwe nieba i ziemi

W kosmologii słowiańskiej funkcjonowały wody

Zapożyczenie leksykalne ze słownictwa biblijnego

Teksty folkloru nie idą za tekstem biblijnym, nie odtwarzają jego modelu świata, tylko „pasujące” części, np. przeniesienie funkcji adwersarza (Diabła)

Można wyłowić więc niezgodności - jeśli występują we wszystkich 3 obszarach słowiańskich, to pojawia się poparcie teorii uniwersalistycznej przekaz ustrukturyzowany według modelu przedchrześcijańskiego

Zawsze wyłonienie się dwóch postaci stwórczych, układ, którego nie ma w Biblii - Biblia zabezpiecza układ monoteistyczny, w tekstach folkloru słowiańskiego uporczywie pojawia się teoria współpracy Boga i Diabła w kształtowaniu ziemi inne rozłożenie podstawowych układów teologicznych u Słowian, inne w Biblii

Skąd się biorą te 2 elementy - Bóg i Diabeł?

Istnienie Boga jest potwierdzone przez Biblię - jasne

Istnienie drugiego demiurga - rozważania w tekstach folklorystycznych

2 możliwe scenariusze, nie ma 1 możliwego rozwiązania

1. Bóg nieopacznie (niewolicjonalnie) powoduje powstanie adwersarza
   przekazy huculsko-ukraińskie: jest woda, są fale, fale tworzą pianę, adwersarz ze zgęstniałej piany - „zarodek” - nie może działać; gdy Bóg go zauważa, wyposaża go na jego prośbę w ręce, nogi itd., po czym dopuszcza powstałą istotę do współdziałania: 2 postacie łączą ze sobą działania, zazwyczaj jest to metaforyzowane przez łódkę - Bóg pływa w łódce, Bóg pozwala Diabłu wsiąść do łódki; Bóg spuszcza się z nieba do łodzi, z piany wyłania się Diabeł - „kim jesteś?”, „weź mnie do łódki, to ci powiem” - zgoda Boga jest uzasadnieniem istnienia tej postaci, istnienie Diabła jest zgodne z wolą Boga; piana pojawia się niejako „z niczego” - rodzi się z czegoś bezforemnego - idealne tworzywo podobnie jak nić pajęcza - pająk wysnuwa swoje nici „z niczego” itd.; w tym wypadku: nicość, która staje się pianą; piana w układzie indoeuropejskim jest kojarzona ze śliną, występuje „na ustach”, plwocina; ślina jak każda substancja wychodząca z ciała jest symboliczna - materialny odpowiednik słowa, materializacja słowa proces stwórczy (np. gdy skończyła się wojna między Asami i Wanami, wszyscy napluli do naczynia); piana występuje też w fermentacji alkoholu; paralele indoeuropejskie - piana odpowiednikiem spermy (logos spermatikos; powstanie Afrodyty); inny wariant: Bóg pływając znalazł skrzynkę (zamkniętą) z piany, gdy ją otworzył, zobaczył małego czarnego człowieczka z ogonem i rogami (symbolika jajka z zarodkiem); wariant południowosłowiański: Diabeł odbiciem Boga - Bóg unosi się nad wodami, widzi odbijającą się na tafli wody swoją postać, pyta ją kim jest, albo spragniony towarzystwa mówi: „Wstań, towarzyszu” powołanie istoty z cienia do bytu - alterego Boga - odwołanie do pierwotnego układu teologicznego o dwóch stwórcach; czukocki mit o Kurkylu-Kruku, który kłamie, że powstał sam z siebie;

Antagonizm - nie lubią się; Diabeł nie chce przyjaciela, albo Bóg wie, że będą nieprzyjaciółmi; albo „nie potrzebuję przyjaciela, tylko brata” itd. - różne uzasadnienia antagonizmu

Coraz większy dystans pomiędzy demiurgami - najpierw chcą być braćmi/przyjaciółmi, potem ograniczenie do jednej funkcji, potem jest „złym przyjacielem”, na końcu są „bardzo złymi przyjaciółmi” - to tekst siedmiogrodzki przytoczony przez Eliadego, rumuński niźli słowiański, ale Rumuni żyli pomiędzy Słowianami

Idea mocy związana z imieniem - moc przynależy do Boga, Diabeł musi się odwołać do mocy-imienia boskiego - wartość energetyczna mocy to gorąco; zdemaskowanie diabła - w konsekwencji otwarty antagonizm; walka pomiędzy pierwiastkami, które stworzyły świat;

2. Drugie rozwiązanie teologiczne pomija problem wyjściowej zależności - istnienie odwieczne dwóch pierwiastków - pary stwórców - Boga i Diabła; np.
   „żyło niegdyś dwóch braci…”, „było kiedyś tak…”, „przed stworzeniem świata była tylko woda, po której spacerowali Bóg i Szatan”

spotkanie w połowie drogi - w połowie wody; chodzą po wodzie albo pływają w łódce; nie może być to czynność permanentna (wymaga mocy magicznej, nie można tego nadużywać), chcą spać albo usiąść i potrzebują stworzyć ziemię; największa różnica od Biblii to fakt, że Diabeł nie jest taki, jak go Biblia kreuje; oddalenie od chrześcijańskiej ortodoksji; Bóg sam nie może stworzyć ziemi - musi współdziałać; Bóg tworzy świat niechętnie lub za sugestią Diabła i jego pomocą;

obecność pierwiastka-Diabła to sygnał wyjściowej koncepcji dualistycznej - proces organizacja świata (nie chodzi o dualizm etyczny);

ptak wodny posyłany przez stwórcę na dno morskie - różne wersje; nie chodzi o układ jednego stwórcy, we wszystkich przekazach ewidentnie podkreślono, że potrzebne są dwie postaci; relacje między nimi są różne; proces stwórczy wymaga zjednoczenia dwóch opozycyjnych pierwiastków (trochę jak w stosunku seksualnym);

Dalszy przebieg tego scenariusza kosmogonicznego:

KOSMICZNE NURKOWANIE - jedna z postaci (ta „z dołu”) ma za zadanie zanurkować i przynieść muł z dna morza;

Przy nurkowaniu Diabeł musi powiedzieć - najczęściej „niosę w imieniu Boga” itp., idea odpowiedniego słowa-zaklęcia;

Diabeł zwykle działa na przekór - np. nurkuje, czerpie muł i mówi „ziemio moja, biorę cię w imię moje” - i niestety to się nie udaje;

Powinien powiedzieć „ziemio boża i moja biorę cię w imię boże i moje”, a mówi „ziemio moja i boża” itd. - stawia siebie na pierwszym miejscu

3 - liczba święta - np. Diabeł nurkuje trzykrotnie i za 3 razem wypowiada zaklęcie właściwie i mu się udaje

CO WYNOSI DIABEŁ??

muł na dnie morza - skoro nie miało być nic oprócz wód, to z naszego punktu widzenia jest to nielogiczne; dla Słowian to jest normalne; w układzie mitycznym nie można się dziwić takim elementom

co tam jest? muł, glina albo piasek

ponieważ działa niedokładnie zgodnie ze scenariuszem Protagonisty- uranicznego stwórcy - to udaje mu się tylko kilka ziarenek wziąć, albo kilka ziarenek spod paznokcia, ziarno roślinne - np. „było tego tyle, co ziarnko”, w rumuńskich przekazach „nasienie ziemi” - „samanta de pama” słowiański termin „siemię ziemi”, zarodek, ten termin pojawia się w kontekstach dwojakich:

1. stosunek do mitu indoeuropejskiego, hetycki termin „szamanasz” - kamień węgielny, coś u fundamentu każdego domu; „semen”, czyli nasienie z pie.

coś małego, co staje się czymś dużym - dojrzewa, rośnie, rozrasta się,

2. w niektórych tekstach, gdy jest mowa o piasku zamiast mułem (piasek w językach słowiańskich - bezpłodny) ambiwalencja tej substancji; ta martwota zanotowana w kolędzie karpackiej: ongiś na początku świata, gdy było morze, na dębie 2 gołębie, które wymyślają, żeby znaleźć piasek z dna morza;

Podsumowując te idee - są to kolejne, wymienne metaforyzacje:

rozrastanie się ziarenka na całą ziemię, rozrastanie się kamienia, wyrastanie rośliny z nasienia, wylęganie się istoty żywej z jajek itd.

CO Z JAJKIEM???

z rzadka się pojawia

są analizy rosyjskich semiotyków - próba

kurczenie królestwa do rozmiarów jajka - 2 kolejne 3 jajka; bohater znajduje wielkie drzewo - dąb - ratuje pisklęta, za co orlica wynosi go na ziemię, z 3 jajek rozwijają się

złote jajo - we wnętrzu kryje się złoto

zasada paradoksu wyjaśnia istotę zalążka - kryje w sobie cały proces stwórczy włącznie ze swoją własną przyczyną - istotą zapładniającą

MOTYW TOCZENIA - MOTYW SNU

Diabeł toczy Boga, żeby go zepchnąć, we wszystkie kierunki, tak że ziemia się rozciąga

nie ma trójdzielnej aktywności diabła, tylko czwórdzielna (do 4 razy sztuka) - w końcu budzi Boga, udawał, że śpi, i się obraża :P

Diabeł zostaje ostatecznie oszukany - Diabeł próbuje się zemścić - biegnie śladem Boga, by go zaatakować - ascencja na niebo to oddalenie od jego sfery suwerenności, w związku z czym Bóg ciska w niego piorunem - zrzuca Diabła na ziemię, a nawet w jej głąb

Czy to jest czysto chrześcijańska symbolika (nakreślenie krzyża - 4 kierunki)?

MIT INDIAN KALIFORNIJSKICH:

2 postacie - antropomorficzny Stwórca ziemi i towarzyszący mu Kojot; Stwórca spotyka Kojota, postanawiają stworzyć świat Kosmiczne Nurkowanie - Kojot kładzie się spać, a Stwórca ziemi idzie na Płd., potem na Zach., potem na Płn. - rozciągając za sobą ziemię; Kojot się budzi i idzie na Wsch. - Stwórca obchodzi wówczas całą ziemię wokoło, szukając Kojota - przytwierdza wszystkie 4 punkty - ustanowienie kierunków kardynalnych; gdy zebrano od tych Indian ów przekaz, nie było jeszcze u nich kontaktu z chrześcijaństwem, więc jest to oryginalny, niechrześcijański motyw;

O co chodzi z krzyżem na powierzchni ziemi?

Siły odpowiedzialne za każdą z 4 stron, które wpływają na świat (siły sakralne); ludzie wędrując po ziemi znajdują się w zasięgu wpływu tych sił kosmos jest czwórdzielny; czwórdzielność jest związana z początkiem - wyznaczeniem stron świata; w większości religii Indiańskich wyznaczanie kierunków świata to działanie „otwierające” - otwierające przestrzeń sakralną; obchodzenie ogniska u Huiczoli - według nich chrześcijanie są trochę Indianami, bo wykorzystują tę samą symbolikę - zatwierdzają strony świata (przeżegnanie się); układ czwórdzielności jest niekoniecznie chrześcijański - dopracowanie rozciągłości świata w układzie horyzontalnym, zatwierdzenie postaci świata takiego, jaki jest

Eliade silnie akcentuje motyw zaśnięcia Boga - deus otiosus - uniwersalny proces otiozacji - stwórca świata, z reguły uraniczny, najwyższa istota; wycofuje się z wytwarzania świata - bóg bezczynny, bezsilny; w jego miejsce wchodzi jego posłaniec lub syn - zastępuje go; zazwyczaj np. bóg burzy, bóstwo atmosferyczne; Eliade w ten sposób odpowiada na pytanie, jak zmieniają się religie;

Szyjewski nie akcentowałby tak mocno snu Stwórcy jako otiozacji - raczej chodzi o pokłosie wyjściowego procesu stwórczego opartego na współpracy - już nie tylko sama ziemia jest stworzona przez współdziałanie, ale współdziałanie siłą rozpędu trwa dalej; Bóg i Diabeł dokonują pewnego rozłożenia swojej sfery wpływów na ziemi; przyczyniają się do procesów mających miejsce na ziemi; jeden z protagonistów chce coś stworzyć, ale potrzebuje rady drugiego; ponieważ kłótnia już się dokonała, to potrzebny jest podstęp, aby dowiedzieć się;

NP. Diabeł chce zbudować wóz, musi wymyśleć koło - wymyśla, ale nie potrafi wymyślić, jak przyłączyć to koło do wozu - udaje się do Boga i wyjawia mu to jako problem teoretyczny - Bóg wtedy rozmawia, bo myśli, że Diabeł tego nie stworzy; Diabeł buduje koło i wóz, ale okazuje się, że czegoś zapomniał (np. zbudował wóz we wnętrzu chaty, z której nie ma drzwi, aby wyprowadzić ten wóz; wtedy Bóg mówi, że doradzi, jeśli Diabeł mu odda ów wóz itd.; brak stałej pozycji tych partnerów; czasem Diabeł coś robi i Bóg go wspomaga swoimi pomysłami; czasem Bóg (przekazy południowosłowiańskie) potrzebuje wiedzy Diabła - np. ziemia zostaje stworzona, Bóg nie wie, jak zatrzymać proces rośnięcia ziemi; pszczoła na jego zlecenie szpieguje Diabła - przynosi Bogu informację (sakralizacja miodu);

Ten przekaz wskazuje na schemat uzupełniania możliwości jednego partnera przez drugiego

Pszczoła najwyraźniej ma ważną symbolikę - paralele indoeuropejskie; pszczoła jest posłańcem bogów (bóg Telipinu, który zasnął), Melissa (pszczoła) karmi Zeusa miodem; pszczoła przewodnikiem do wyżej mądrości itd.

czasem zamiast pszczoły - jeż (podkrada się)

WYKŁAD 4

SŁOWIAŃSKA OŚ METAFOR

ptaki/kogutki/gołębie stwarzające świat

METAFORYZACJA KOSMOLOGICZNA TO WYCINANKA (ORFICKA?)

przęślica mazurska

przeciwstawienie góry i dołu - drzewo życia/góra axis mundi/Drzewo Kosmiczne

struktura trójkątna - wyjściowa pramateria /ziemia

mity Indian kalifornijskich - zoomorficzni stwórcy - dowód na przedchrześcijański wymiar wierzenia w dwóch stwórców, nieantropomorficznych

PODWÓJNE STWORZENIE I KONFLIKT

• oszustwo i oddzielenie partnerów procesu kosmogonicznego

• niewystarczająca wiedza demiurgiczna każdej ze stron

• zwierzęcy szpiedzy

• kosmologiczne skutki (np. zaprzestanie rośnięcia Ziemi; obecność chorób i śmierci itd.)

• ostateczne rozejście się partnerów stwórczych do własnych sfer

ziarno trzeba pochować, wtedy się rozrasta- ożywa na nowo, potem trzeba je „dekapitować”, ściąć „głowę” - na nowo uśmiercić i tak w kółko (cykliczność przyrody analogiczna do procesów życia/śmierci)

adwersarz chtoniczno-akwatyczny i bóstwo uraniczne

podwójne stworzenie - antropogonia

ruska kronika, Powieść minionych lat Nestor

Jan dyskutuje z wołchwami - dialog „niehistoryczny”, ale pojawia się idea dwóch demiurgów

o co chodzi z wiechciem? istotna rola ogniska domowego - łaźnia /bania do pocenia, pot wytarty w wiecheć, to pojawia się też u Słowian Zachodnich

XIII-wieczne śląskie źródło - Katalog Magii Rudolfa - zespół zaleceń dla spowiedników, o co mają pytać ludzi, aby udało się wyciągnąć z nich grzeszne/pogańskie myśli, które w ich głowach krążą

Rudolf zaleca - noworodka po pierwszej kąpieli należy wytrzeć wiechciem słomy używanej do czyszczenia pieców zdaniem Szyjewskiego ten motyw nie jest przypadkowy, istotna symbolika; oznaczałoby to proces antropogoniczny z układów przedchrześcijańskich, traktowanie człowieka, jakby miał w sobie „podboga”, przeniesienie cech boskich na człowieka; ten punkt wyjścia to przedmiot sporu między Gromowładcą a jego Adwersarzem - komu przynależy to, co zostanie utworzone - w końcu Adwersarz tworzy człowieka, a Gromowładca wyposaża go w duszę; wyznaczono wtedy losy człowieka;

ciężko powiedzieć, czy tekst Rudolfa odnosi się do mieszkańców słowiańskich czy niemieckojęzycznych, bo wtedy na Śląsku było silne osadnictwo niemieckie

ten układ - sądząc z tekstów folkloru - kończy się rozejściem partnerów, ale najpierw ustalają oni sfery wpływów; zapis/ugoda dotycząca układów - co komu i kiedy przypada;

element działający na rzecz nieprawdziwości powyższej rekonstrukcji to problem bogomilski (bogumilski) - przekonanie, że tego typu teksty (dwóch demiurgów) nie są wyjściowo słowiańskie - są skutkiem funkcjonowania ruchu dualistycznego opartego na pewnej formie panteizmu - paulicjanie - zwolennicy Paula Samosady przesiedlonego do Tracji (?) przez cesarza Konstantego w V wieku; oni spowodowali prawdopodobnie przepływ idei między manichejczykami a środowiskami chrześcijańskimi

bogumiłowie wywodzą się od mnicha Jeremiasza z X wieku - prąd protestu w odnowie chrześcijaństwa, raczej z nizin społecznych, próbujący sprzeciwić ideologii wyższych sfer; byli prześladowani, w XII i XIII wieku ich potępiono (dwukrotne potępienie), prześladowania militarne w Bizancjum; autorzy późnego średniowiecza odnajdują ich żyjących w XV wieku - zdziwienie - około 15 tysięcy wyznawców; tereny Słowiańszczyzny Południowej; wtedy poznikali - gdy Imperium Osmańskie podbiło te tereny - część się nawróciła, część się rozpierzchła;

IDEOLOGIA BOGUMILSKA

odrzucali Pięcioksiąg - mieli własne apokryfy, m.in. tekst Legenda morza tyberiadzkiego; odrzucali kult krzyża - drzewo krzyżowe (to, co wyżej - o tych kurach, górze axis mundi itd.) byłoby zgodne z ich koncepcją, ale symbolika krzyża jako taka nie; słowiańska wersja Księgi Henocha - idea angelizacji, przeistoczenia człowieka w anioła;

według jednej koncepcji byli oni absolutnymi dualistami - Bóg + Satanael (pojawiają się w apokryfach o stworzeniu świata)

według drugiej - byli monarchiami(?) - inny bóg to Logos (Sawaof) + Satanael

o wiele silniejszy akcent na dualizm niż w chrześcijańskiej ortodoksji

czy Satanael uczestniczył w procesie kreacji? tekst Eutymiosa z Agamiosu (?-nazwa miejscowości/terenu niepewna) - Satanael chciał zbuntować anioły, Bóg go wygonił z nieba; Satanael postanawia stworzyć „drugie niebo” - tworzy Adama, tworzy ziemię, nie może go ożywić; Bóg zgadza się ożywić Adama; Satanael uwiódł Ewę i tak powstał Kain - za to go Bóg ukarał; Satanael występuje w procesie stwórczym, ale nie ma momentu współtwórczego;

Satanael to syn boga tak jak Chrystus;

inne pismo - S. z ziemi i wody ulepił Adama i trochę mu wyleciało i tak powstał wąż; Bóg ożywia Adama na prośbę S.

motyw walki z Satanaelem - archanioł Michał lub sam Logos - Bóg zabiera Satanaelowi jego boski „sufix” - „El” czyli bóg - i tworzy Micha-el - przekłada moc z Satanaela na Michała; Michał prawdopodobnie przez bogomiłów był utożsamiany z Logosem - postać Chrystusowa - wybawia ludzi spod wpływu Satanaela - szata światłości to znak wejścia w stan zbawienia przybiera się w to człowieka po śmierci, po zbawieniu - zostaje ubrany w Chrystusowe szaty - szaty światłości - wstąpi wtedy pomiędzy aniołów otaczających Boga; tę szatę światłości miał pierwotnie Satanael - Michał działając „niehonorowo” (podstęp) - Michał kradnie szatę, gdy Satanael nurkuje w wodzie/kąpie się?

cały dualistyczny folklor słowiański mógłby być bogomilski - kontrargument na doszukiwanie się związku dualizmu z prochrześcijańskimi wierzeniami

Legenda Morza Tyberiadzkiego

Jest Bóg zstępujący z góry i jest adwersarz ukryty w postaci Kaczki; Kaczka pływała po wodzie, był to Satanael spowity w morską pianę; „ktoś ty?” - „jestem bóg” - odpowiedział Satanael; „a ja kim jestem?” „jesteś bogiem nad bogami” - dzięki temu Bóg go polubił, kazał Satanaelowi wziąć z dna Praoceanu odrobinę piasku; aniołów Bóg stworzył z krzemienia, 9 zastępów, i uczynił S. ich panem (wodzem wszystkich zastępów anielskich);

Bóg chciał zastąpić S. przez Michała, S. nie dopuścił M. do swojego tronu, więc Bóg go zrzucił stamtąd siłą; anioły spadały całą noc z nieba - na Wschodzie stworzył Bóg raj, stworzył z ziemi ciało, z kamienia kości, z morza krew, z obłoków oczy itd.; tutaj pojawia się cała historia Adama, Ewy, Kaina i Abla etc. etc.

MOTYWY PRECHRZEŚCIJAŃSKIE

stworzony przez Satanaela człowiek zmienia się w wilka, pszczoła szpiegiem Boga;

Anisiman vs Eliade

Eliade twierdzi, że jest inaczej: Kosmiczne Nurkowanie mitem uniwersalnym, szeroko znanym - Ugrofinowie, Słowianie itd.

Legenda Morza Tyberiadzkiego nie należy do dzieła bogomilskiego - jeden z wielu apokryfów funkcjonujących na Słowiańszczyźnie - elementy dualistyczne, określenie Satanael i Bóg nie pasują do tej monarchicznej wersji teorii bogomilskiej, sprzeczne z doktryną bogomiłów; jak więc tak powstała ta legenda? wg Eliadego - apokryf powstały w środowiskach słowiańskich odwołujący się do układu biblijnego, ale wyjściowym źródłem inspiracji nie jest ortodoksja ani teoria bogomilska tylko mit kosmogoniczny - idea funkcjonująca w różnych obszarach Słowiańszczyzny;

problem z terenami, gdzie zebrano mity o dualistycznym stworzeniu świata; brak poświadczenia tam, gdzie były najsilniejsze wpływy bogomilskie - nie ma w Bośni, Hercegowinie itd.; są warianty z Polski, Rosji itd. - tam, gdzie nigdy bogomiłów nie było; bogomiłowie działali w środowiskach prawosławnych; w zachodniej Europie brak przekładów mimo że wpływy bogomilskie tam były; nie jest najsilniej obecna tam, gdzie byli bogomiłowie; warianty są tam, gdzie ich nie było, więc to wcale nie jest koncepcja bogomilska

inną koncepcję ma Nietzsche (Mietsche?) - sprawa bardziej skomplikowana, wpływy wielostronne, apokryfy różnie waloryzowane przez ortodoksję; niektóre apokryfy traktowane jako księgi tajemne - np. Księga Henocha - przy czym nie były heretyckie; skomplikowane interakcje między literaturą apokryficzną a ludowymi przekazami;

w rosyjskojęzycznej nauce przyjął się zwrot „dwojewierje” - dwuwiara, na to, co pojawiło się w epoce chrześcijaństwa; dwuwiara (dwójwiara?) to było wielokrotne przepływanie motywów z chrześcijaństwa do ludowości, z ludowości do chrześcijaństwa; heterodoksja i ortodoksja itd.;

wydaje się, że jeśli w zaklęciach jest ten sam układ struktury, jak i w „apokryfach”, to widocznie jest to wspólna konstrukcja świata;

METAFORY PROCESU KOSMOGONICZNEGO:

• rozrastanie się ziarnka piasku w całą ziemię

• wyrastanie kamienia jako „kości” ziemi

• rośnięcie ciasta chlebowego w formie

wyrastanie rośliny z nasienia (rdzeń „buj”?)

• wylęganie istoty żywej z jajka

Procesy podobne do procesu kosmogonicznego - kategorie myślenia w próbach opisania kosmogonii.

WNIOSEK:

od czegoś bardzo małego do czegoś bardzo dużego

motyw zaczątku ziemi malutkiego jak paliczka itd.

nastawienie do pieczywa - przekonanie - o tym pisał Moszyński - jeżeli ziemia jest ciastem, które wyrosło, to formą jest kopuła nieba; niebo widziane jako trwała struktura, kamienna, jak brytfanna, swoimi rozmiarami ziemia nie mogła przekroczyć wymiaru niebieskiego;

cała gama rytuałów pieczywa obrzędowego - tak kształtowane, aby jego układ miał symbolikę procesu kosmogonicznego;

pierwsza forma - „korowaj” - wzory układu 4 z centrum - konstrukcja świata - 4 strony świata; układ krzyża wykonanego „na świecie”, rozlepione figurki ptaków; ptaki wodne np. kaczuszki; można by podejrzewać, że jedną z form przełożenia rytualnego mitu kosmogonicznego jest pieczywo obrzędowe - podawane przy specjalnych okazjach - zawiera w sobie ideę rośnięcia z czegoś małego do czegoś dużego metaforyzacja tego układu

ważny dla Szyjewskiego jest symbol krzesania ognia

model świdra ogniowego - ruch wirowy, dwie deski na krzyż; szczególny sposób rozpalania; rozmaicie ukonstytuowany - rozpalany tak, że ogień się krzesze, nie z krzesiwa tylko z ciepła ruchu wirowego; opisy z czasów „chrześcijańskich” - Marcin z Urzędowa - noc świętojańska;

ogień świętojański - będzie o kalendarzu słowiańskim na kolejnych wykładach;

ogień wkracza w układ objawienia tego, czego nie było - ogień pojawiający się „z niczego”; dobra metaforyzacja procesu kosmogonicznego;

kładzie się 2 deski, wbija się w nie patyk - otwór w nich; tak się rozpala; druga możliwość jest bardziej skomplikowana: dwie deski bez świdra, 1 deska z otworem, druga deska ma bolec pasujący do tego otworu, obracanie tą górną (ma ona rękojeść), powoduje wykrzesanie ognia;

dwie deski „na krzyż” - istotne; symbolika kierunków kardynalnych; wyznaczenie stron świata;

przekaz krakowski - Bóg Światła miał 2 wieloryby, zarzucił na nich ziarnko piasku, z którego wyrasta ziemia;

przekaz bułgarski - świat oparty na 4 wielorybach;

krzesanie ognia i stwarzanie świata - jedna idea metaforyzacją drugiej, zachodzą na siebie; nie jest to ewenement - związek wieloryba i ognia w przekazach średniowiecznych - motyw celtycki; układ podróży świętego Grandana - załoga statku przybija do wyspy, aby obchodzić tam Wielkanoc, zaczyna rozpalać ogień, a okazuje się, że to wielki wieloryb;

rozdział na 2 partie - 2 grupy współdziałają w tworzeniu ognia - wielki świder - „założne” krzesanie ognia;

idea mityczna - bełtanie oceanu - pierwotny Ocean musiał zostać wymieszany, aby wydzieliła się z niego kwintesencja niezbędna do utworzenia świata, m.in. napój nieśmiertelności; w tej sytuacji dewy - bogowie - dogadały się z asurami - i zaczęły współpracować; konsekwencją tego pojawienie się Lakszmi, pięknego konia, Amrita - napój nieśmiertelności, przedmiot walki między bogami a demonami (asurami) - 2 siły - boska i demoniczna -

ludy irańskie zmienili przyporządkowanie - dew jako demon, asur jako bóg;

pewnie tak mieli Słowianie - przejęli od ludów irańskich

obraz czwórdzielny - podpalenie od 4 stron świata; ruch obrotowy; konsekwencją strukturyzacja - ukosmicznienie paleniska;

na ile można mówić o przedchrześcijańskim charakterze takiego działania?

paralele

Nierika - wejście (brama) do Zaświatów w wizjach Huiczoli, wąski otwór przykryty kamieniem, identyfikowany z lustrem, Słońcem i ogniem (Patewali/Tatewari); odpowiednik axis mundi!; jak się rozpala ogień u Huiczoli - „wyznacza się strony świata”; hikuri - kaktus;

duże polana na skrzyżowaniu kierunków świata, jeden za drugim okrążają ogień;

Busk - rozpalanie ognia - Indianie Południowowschodniej Ameryki - Święto Zielonej Kukurydzy lub Święto Rozpalania Ognia - święto nowego roku - zamiata się wszystko, czyści paleniska, układa się 4 polana, wewnątrz kwadrat z kaczanów kukurydzy, potem świdrem się obraca i rozpala w tym ogień struktura kosmologiczna; ogień wiąże proces krzesania w sposób „założny” z procesem tworzenia świata; krzesanie

Bark beneath notch, circular motion creates friction;

Krzesać ogień - stwarzać ogień

Wskrzeszać - stwarzać na nowo

Odnowienie - rozpalenie „założnego” ognia, trzeba zgasić stary ogień

U Słowian na pewno wykonywano to na Świętego Jana, także być może 24 grudnia w przesileniu zimowym;

Rozpalanie przez tarcie - „żywe rozpalanie” - rozpalanie założne; taki ogień waloryzowany pozytywnie- czysty ogień, boży ogień, dobry itd.

Rozpalanie ognia - przeżegnanie - może to znaczyć coś więcej - 3 krotne przeżegnanie - odwołanie do mitu kosmogonicznego - waga, istota liczby 3 - potrójna powtarzalność rzeczywistości etc.

Założenie ognia dokonuje się przez ruch wirosy - obracanie ognia

Ten ruch też jest istotny, zostaje w przekazie kosmogonicznym - szukanie adwersarza - okrążenie świata;

SYMBOLIKA WIRÓW

syntagma obrzędu nocy świętojańskiej - rozpalenie ognia i tańczenie wokół; ogień niesie ze sobą sens zgromadzenia, zjednoczenia wspólnoty; połączenie ludzi;

średniowieczni kronikarze mówią na korowód ludzi w tańcu „stado”; taki korowód formą rytualną; taniec do upadłego - kręcenie się tak długo, dopóki nie wypadnie się z naszej rzeczywistości; z jednej strony stopienie ludzi, z drugiej strony stworzenie wewnątrz oddzielnej rzeczywistości; odwołanie do układu mitycznego; opisanie pewnych postaci demonicznych z folkloru słowiańskiego - często mają związek z kołem lub wirem - najstarsza polska nazwa na demona to WIŁY - tańczą w noc świętojańską, wiją się;

„wiliny krąg” - wiły obracają się w kręgu, przechodzień może się tam dostać, zostanie urzeczony/porwany - odniesie pewne straty fizyczne, ekscesywne zachowania seksualne, biczowanie - stąd potępienia biskupów w związku z Sobótkami - zgorszenie, magia seksualna - będzie o tym przy okazji świąt, późniejsze wykłady

pierścienie, kręgi elfów - pierścień muchomorów, wydeptana trawa, wydeptane zboże w polu (teraz przypisuje się to UFO)

demony powietrzne to wiry, podobnie demony wodne - utopce, wodniki - topienie ludzi za pomocą wciągnięcia w wir

choro -

( Światowid ze Zbrucza - krakowskie muzeum - w środkowym - końce palców postaci stykają się ze sobą - taneczny krąg - zakładając, że rekonstrukcja tego zbruczańskiego sanktuarium jest właściwa itd. )

SKOKI PRZEZ OGIEŃ - przechodzenie przez ogień

różne formy

czasem sens odkażający - pochylenie się nad ogniskiem, aby dym oczyścił z choroby

podobnie skoki przez ogień - przeprowadzenie na drugą stronę rzeczywistości, oczyszczenie;

prawdopodobnie w obrębie tego układu pogrzebowego chodzenie przez ogień; pojawia się tylko na Bałkanach - u Słowian Zach. i Wsch. nie zauważono tego;

ruch zwany NESTINARSTWEM - Nestinarze istnieli nawet w XX wieku - teraz jest już odrodzenie

nestero - ludzkie poszczenie, ludzie poszczący; układ obrzędowy związany z koniecznością wejścia w trans/stan zmienionej świadomości (chwaszczenie - pochwycenie/opanowanie przez świętego) - tańczenie, palenie ognisk, przechodzenie przez nie; zachowania ekstatyczne związane z ogniem;

u Wschodnich Słowian - podobna sekta - CHŁYSTEW - tańczyli na Świętego Jana - centrum wiadro z wodą oblepione świecami; trzeba było tańczyć, aby ciągle być wpatrzonym w odbicia ognia na wodzie transotwórczy charakter

rozpalanie ognia „założne”, transe itd. - to nie jest przypadkowe; pewne kroniki wspominają, że tak robili Wołchwowie - obracali się w kółko, trans wytworzenie mocy itd.

elementy orgiastyczne w tym układzie - np. Sobótka - rozpalenie ognia, rzucanie wianków ze świecą w środku - pozostałość po zwyczajach powszechnych; kronikarze bardzo zwracali uwagę na nie - ważne; działy się tam takie a nie inne rzeczy;

te rekonstrukcje można krytykować: bo mamy do czynienia z obrzędem raportowanym u Celtów, więc może jest to zapożyczenie, ale cały układ obrzędowy - rola tańca, obrotu, symbolika koła, woda z ogniem, elementem robienie „KÓŁ OGNIEM” - obracanie płonącą żagwią - symbol koła ponownie

WYKŁAD 5

Stefan Czarnewskiego - kosmos jako siedziba, dom; interpretacja domu jako ciała ludzkiego - dom niesie ze sobą konotacje zminiaturyzowanego kosmosu (kosmos w zasięgu ręki)

Prawdopodobnie słowiańskie określenie DOM wywodzi się z indoeuropejskiego rdzenia „*dem” - tworzyć, budować demiurg, ten który buduje świat

Indoeuropejczycy - budowanie domu to budowanie schronu, schronienia

Czy tak samo było u Słowian?

Odniesienia symboliczne - silnie zaznaczenie układu centrum - centrum to jest miejscem generatywne, od niego zaczyna się budowę; budowa kończy się ustanowieniem centrum „w dole”, zwieńczenie budowy „w górze”; sosręb nosi tę symbolikę!!!

Co z tym dolnym?

ROLA DOMU

Rekonstrukcje na podstawie stanowisk archeologicznych

Stała struktura pojawiająca się na obszarach kultur słowiańskich

Musi zawierać: sporniki (dachu), może być ich 4, 1, 8, 9,po rogach lub pośrodku; konstrukcja zwieńczająca - sosręb; w jednym z rogów musi być piec - ze względu na klimat; element grzewczy istotnym punktem odniesienia; całokształt w kulturze praskiej - półziemianki - zagłębienie w ziemi, tam słupy wbijano, a potem obudowano ścianami i obrzucono ziemią; w najprostszej wersji po prostu ziemianka - dół z dachem;

Rodzaj schronu - zadaniem utrzymanie tych, którzy są w środku niezależnie od zewnętrznych warunków

W zimę - cała aktywność mieszkańców w środku, wychodzi się na zewnątrz sporadycznie, gdy jest to niezbędne; celem konstrukcji jest przeczekanie zimy; po zakończeniu zimy się wychodzi i wypuszcza się zwierzęta domowe, które na czas zimy siedziały wspólnie z tą ziemianką; potem one wychodzą i siedzą na zewnątrz aż do pierwszego śniegu

WARIANTY INDOEUROPEJSKIE

„var” - schronienie, podziemne - przechowywano tam nasiona roślin i zwierząt w czasie Kosmicznej Zimy religia/mitologia irańska; przetrwanie mrozy Arymana

indoeuropejski odpowiednik arki Noego

MUNDUS - starożytny Rzym - umbilicum urbis Romae = mundur

konstruowanie miasta/wioski jest takie jak konstruowanie domu, tyle że na większą skalę

w wypadku zakładania Rzymu - wyznaczenie odpowiedniego miejsca, od którego zacznie się działalność zrytualizowana; umbilicus = pępowina symbolika centrum

*meu - proces rozdzielania, ćwiartowania, dzielenia na 4 części; konstruowanie przestrzeni - waloryzowanie jak przy rozpalaniu ognia

Silne Indoeuropejskie tendencje, w których konstrukcje mają charakter kosmologiczny

słowiańskie „feng shui” = wróżby, działania dopuszczające element przypadkowości - wróżbici musieli istnieć albo bydło domowe wyznaczało

wypędzano bydło na łąkę, tam gdzie bydło się zatrzyma/położy, będzie punktem idealnym - konotacje związane ze złożeniem ofiary - wg Eliadego mamy do czynienia z 2 rytuałami - na końcu ofiara; bydło samo wybiera miejsce, pierwsze ze stada, które się zatrzymało zostanie złożone w ofierze;

Eliade opisuje ten mitologem nie tylko w przypadku zakładania jednostek (domów, miast), ale nawet całych kultur

tur, byk, jeleń, zwierzęta rogate, ale nie tylko

o Gnieźnie było tak, że orzeł pokierował Lecha - gniazdo orła, między 2 pagórkami z wodą u stóp; związek pagórek-woda - Chińczycy w feng shui myślą bardzo podobnie

ofiarę zakopywano w 4 rogach, zaczynając zazwyczaj od wschodu

Wschód ważny - konstruuje całą przestrzeń - wyznacza układ sakralny - przerzuca symbolikę centrum na 1 kąt - „złoty węgieł” -

Piecowy kąt / krasny kąt - olbrzymia symbolika płodności

Ofiarą zakładzinową jajko - sens kosmologiczny

Oś od wozu czasem

nakło- rogi tura

spławie - szczęki zwierzęce

PODWÓJNE STWORZENIE I KONFLIKT - Szyjewski powtarza cechy adwersarzy, układ wertykalny (góra-dół), ich otwarta walka/zmagania - jeden z nich używa broń piorunową, aby strącić antagonistę do podziemi

termin Boga - osobowy stwórca

określenie bóg jest starsze od chrześcijaństwa

Cyryl i Metody użyli określenia istoty nadprzyrodzonej, która już funkcjonowała u Słowian!!!

irańskie bhaga

sanskryckie bhagas

indoeuropejskie korzenie boga - istota, która obdarza - łaska albo bogactwo

bogactwo - pochodzi od boga

Dadźbóg i inne bóstwa - złożenie z tym członem

piorun /błyskawica - kluczowy element bóstwa

najważniejszym bóstwem - Perun?

WYKŁAD 6

Wzorzec indoeuropejski

Rekonstrukcja:

- prześladowanie Żmija przez Peruna

- Perun znajduje się na górze (w przenośnym i dosłownym znaczeniu)

- Perun znajduje się w niebie

- Żmij znajduje się w dole

- Żmij chowa się w kamieniu

- Perun szkodzi Żmijowi

- Perun uderza w kamień, gdzie kryje się Żmij, błyskawicą/bronią/młotem

- Żmij prześladowany przez Peruna, ucieka spod kamienia i chowa się w drzewie

- Perun uderza w drzewo, gdzie chowa się Żmij, błyskawicą /bronią/młotem

- Perun pokonuje Żmija

indoeuropejskie *ng^whim -> naga (sans. wąż), gad (polski)

itd.

adwersarz często przybiera kształt zoomorficzny - wężowy

gromowładca jest charakteryzowany przez swoją broń

(tutaj tabelka z Religii Słowian Szyjewskiego - kultura- uraniczny deus otiosus - atmosferyczny następca - adwersarz wężo- lub bykokształtny)

postać starszego władcy panującego nad innymi bogami

broń gromowładcy - „urządzenie do rzucania”

Miöllnir Thora, Zeus Keraunos, Wadżra Indry

(posej-do-on = posiada i wstrząsa ziemią, pierwotnie bóstwo kratofaniczne - wskazuje na to też jego Trójząb)

maczuga - dosyć późna tradycja opowiada o Perunie w Nowogrodzie - uderzył w most nowogrodzki maczugą i odtąd maczuga stała się samodzielnym obiektem kultu (czczona jest broń Perunowa, zamiast niego samego)

to ma swoją paralelę u Zachodnich Słowian - kult miecza

może być też młot

„broń Peruna” może mieć różnorodną postać - broń gromowładcy z punktu widzenia Słowian

Strzałki piorunowe:

- krzemienne groty

- belemnity

- fulguryt (kwarc stopiony piorunem)

to, co można znaleźć w ziemi
„spadłe pioruny, które zastygły”

wyładowania atmosferyczne tworzą podłużne formy kamienne (fulguryty)

strzałki piorunowe są traktowane jako panaceum/uniwersalne źródło mocy, z którego można korzystać na bardzo uniwersalne sposoby

- znak szczęścia (amulet dostarczający powodzenia ludziom - można go wsadzić np. do kolebki niemowlęcia, żeby wyrosło na silnego człowieka; pocieranie wymion krowy - lepsze i więcej mleka; dostarczanie siły do lepszego działania; można pocierać wymiona krowy, która straciła mleko - aby ją uzdrowić - w zasadzie leczono nimi wszystko - choroby oczu, uroki, boleści, komplikacje porodowe, a także (!) ochrona przed piorunami - wsadzano pod dach domu - ochrona dla całej chałupy )

- skoncentrowana moc sakralna (stąd olbrzymie możliwości)

Inne miejsce, z którym wiążą się uderzenia pioruna, to różnorodne cele:

- uderza się w kamień lub w dąb - lub w żmija (w postać destruktora) - nie jest to specyfika słowiańska

wszelkie symbole typu miecz w skale (król Artur itd.) - próba usunięcia negatywnych mocy z tego świata, z naszej rzeczywistości; konsekwencją tego jest gromowładca zabezpieczający dobrą rzeczywistość, chroniący przed negatywnymi wpływami adwersarza

odniesienie folklorowe (zwłaszcza białoruskie)

bajka o kocie w butach, kot w butach próbujący zapewnić swojemu panu nową rzeczywistość - każe mu się rozebrać do naga, wejść do jeziora i krzyczeć o pomoc - wtedy nadjeżdża kareta z królem, Jaś mówi, że jest hrabią, że go napadnięto itd., kot w butach zasięgnął wcześniej informacji, że jadą do zamku złego czarnoksiężnika - kot w butach organizuje magiczny pojedynek, czarnoksiężnik zmienia się w myszkę, którą kot zjada pozostawia pałac, który zostaje dla Jasia

wersja białoruska: kot biegnie przodem, spotyka ludzi przeganiających bydło, oni odpowiadają, że to bydło Żmija Jakiegośtam, to on na to, jak przejedzie kareta, mówcie, że to ziemie Wanii (Jasia) - bo w karecie jedzie Grom

układ dwóch adwersarzy - Żmij i Grom z córką Melanią (Monią = Błyskawicą) grom kontra

BYDŁO PRZEDMIOTEM WALKI

Żmij jest prześladowany przez gromowładcę - Peruna

Czart, Weles i Smok

*vl / *vr - rdzeń indoeuropejski - czynność widzenia lub czarowania wzrokiem - czarowny, uroczny wzrok

*vols - włość, obszar władzy

*valas - włos, sierść, włosie

Weles - imię ogólnosłowiańskie, archaiczne, sfera działania/wygląd tego boga - trudne do rozszyfrowania, brak źródeł, specyficzna teologia słowiańska - nie ma prostego przełożenia, brak jednej funkcji, ogarnianie przez jednego boga wielu układów - to stanowisko Szyjewskiego

Swarożyc personifikacją pogańskości - na tej samej zasadzie Weles został utożsamiony z pogaństwem

Rusini zawierają układ pokojowy z Bizancjum - każda strona musi powołać się na swoich bogów (stary obyczaj znany jeszcze z tekstów klinowych) Grecy całowali krzyż, a Ruscy mieli przyrzekać na Wołosa i Peruna - dwaj najwyżsi bogowie - sfera bydlęca (Wołos) i sfera ludzka (Perun)

Jak może Wołos/Weles mścić się na złych ludziach?

„pozłocić jako złoto” - ziarno/bogactwo żółtaczka? narośle na skórze - „zołotucha” po rusku - skrofuły = nabrzmienia zaszłe ropą, owrzodzenia skóry

słowo wole - związane rdzeniowo z Welesem - chodzi o różne wypukłości -

ludzie działali na rzecz księcia, a on zapewniał im ochronę - Wołos osadowiona w opozycji do tego (?)

pewna relacja kronikarzy - Włodzimierz postawił kapiszcze (świątynię Peruna) - przy zamku królewskim, na wzgórzu - układ zamknięty, do którego się wchodziło, wśród pomniejszych bóstw nie było Wołosa - był tam Dadźbóg, Mokosz, Sieman - nie było Wołosa

ale w Kijowie czczono Wołosa - była osobna jego świątynia - była ona poniżej kijowskiego wzgórza, w „podolu” - Wołos czczony „w dole” - spełnianie układu wertykalnego

utożsamienie postać Wołosa z św. Ilją / ELIASZEM / św. Mikołaj

św. Mikołaj ma olbrzymią rolę u Słowian Wschodnich

wniebowzięcie Eliasza - wóz piorunowy - rydwan po którym się porusza/jego tron -

nawiązanie do Byliny

(tutaj dużo z treści z książki Religie Słowian Szyjewskiego)

tryzna (*tri - trzyletni) - układ potrójnego działania, liczba trzy wyznacznikiem sakralności

23

---