CZESŁAW CZAPÓW- WYCHOWANIE RESOCJALIZACYJNE

MANIFESTOWANIE WYKOLEJENIA SPOŁECZNEGO

Wykolejenie społeczne jest zawsze w swej istocie, pewnym stanem skłonności, ujmowany jako:

• Manifestacje

• składniki ( składające się na postawę nastawienia)

• determinanty ( czynniki przyczynowe i wynikające zeń zdarzenia, stanowiące elementy procesu genezy wykolejenia społecznego).

Wszystkie te elementy, skłonności tworzą zintegrowany zbiór postaw.

Pojecie postawy- dotyczy psychicznej reakcji człowieka, zakłada to istnienie hipotetycznych stanów psychicznych pozwalających nam wyjaśnić co zaszło pomiędzy bodźcem a reakcja nań, dlaczego w taki a nie inny sposób został potraktowany bodziec. Pojecie te odnosi się do czegoś wyabstrahowanego z większej ilości zdarzeń. Tymi zdarzeniami są ludzkie zachowania wyróżnione ze względu na charakteryzujące ich cechy.

Czynności człowieka możemy traktować jako wskaźniki postawy, po to aby podkreślić, że są one nie tylko szczególna odmianą zachowania, ale i odznaczają się takim lub innym ustosunkowaniem wobec bodźców ze środowiska zewnętrznego lub wewnętrznego, sygnalizują tym samym istnienie względnie trwałych psychicznych dyspozycji osób, na które owe bodźce oddziałują.

Wskaźnik postawy- wskaźnikiem jakiegoś zdarzenia P nazywać będziemy zjawisko U, którego spostrzeżenie pozwoli nam określić, że zaszło zdarzenie P. Wskaźnik to zawsze coś, po czym można poznać, że coś zaszło, że coś występuje.

Wskaźnik definicyjny- to inaczej tzw. manifestacje. Dobór takich wskaźników na podstawie przyjętych kryteriów jest zarazem zdefiniowaniem określonego terminu

Dyspozycja- to każda postawa, to częste pojawianie się w danych warunkach określonych zachowań lub też określonych cech zachowania.

Manifestacje postawy- są nie tylko czynności reaktywne lub impulsywne, ale i czynności proaktywne ( inicjowane przecz podmiot postawy i respektujące przyjęty przez ów przedmiot system celów życiowych). Manifestacje to nie tylko czynności okazjonalne i krótkotrwałe ale i czynności trwające niejednokrotnie całe miesiące a nieraz i lat czyli tzw. serie przebiegów czynnościowych. Możemy je tez nazwać czynnościami syndromatycznymi, czyli inaczej ustosunkowanie się człowieka do obiektu zdarzeń, to relacje miedzy człowiekiem a rzeczywistością. ( takie postawy są wymienione poniżej)

Mówiąc tak, możemy wyróżnić postawy wobec zdarzeń ( wobec pożaru, miłości, śmierci, pokoju, wojny- zdarzenia materialne i społeczne) i wobec obiektów (wobec ludzi , zwierząt, rzeczy). Postawy wobec obiektów bywają rozmaite, dlatego tez ważne jest przy charakterystyce czyjeś postawy to o jaki obiekt chodzi, z jakich względów stanowi on przedmiot postawy. Poza tym trzeba tez mówić o zakresie postawy, wyróżnić też możemy:

• postawy ogólne- klasy zdarzeń czy obiektów ( konkretne typy więzi społecznych)

• postawy jednostkowe- poszczególne zdarzenia i obiekty np. śmierć bliskiej osoby

Postawy różnią się również pod względem znaku, mogą być dodatnie lub ujemne (negatywny- wykolejenie społeczne może być przykładem) postawy. Idąc dalej mamy tez oceny czyli kierunek postawy:

• oceny właściwe- wewnętrzna ocenia zdarzeń czy obiektów, umożliwia zaspokojenie określonych potrzeb o rozładowanie określonych napięć

• oceny utylitarne- to zewnętrzna ocena, orzeka, że coś może być środkiem lub sposobem osiągania wartości właściwej ( chęć uniknięcia pobicia przez kolegów uczeń kradnie więc rodzicom pieniądze)

W reakcjach negatywnych czyli ujemnych wyróżnić możemy czynności oporne i zaczepne.

• oporne- odmowa jakiegoś, czyjegoś zalecenia, nacisk z zewnątrz jest bezskuteczny

• zaczepne- słowne lub fizyczne zaatakowanie zleceniodawcy, eliminacja nacisku lub jego źródła

Dalej idąc wyróżnić możemy ucieczki- usunięcie się z pola np. udawanie choroby, a kolejne to izolacje. Natomiast paradoksalne formy zachowania się to demonstrowanie przesadnej uprzejmości wobec osoby, której dało się zrozumieć, że się ją ocenia ujemnie, lub tez wykonywanie szkodliwych czynności i wykonywanie je ze świadomością ich funkcji tak by dowiedziała się o nich osoba, której pragnie się w ten sposób sprawić przykrość

Wykolejenie przestępcze i społeczne to przede wszystkim negatywna postawa wobec treści i zleceniodawcy, niechęć do pewnej kategorii osób, negatywna postawa wobec zdarzeń, których zaistnienie domaga się zleceniodawca. Może być to związane również z uniemożliwieniem realizacji pożądanego celu lub z nakazem realizacji celu niepożądanego , posługiwaniem się dezaprobowanymi środkami lub odrzucenie środków aprobowanych.

Jeśli chodzi o zleceniodawcę do tej grupy zaliczymy m.in. :

• rodziców

• nauczycieli

• kuratora

• wychowawcę

• ognisko wychowawcze

• przełożonych

• kolegów z pracy itd.

Ale trzeba pamiętać, że wykolejenie społeczne to nie tylko swoisty układ ustosunkowań negatywnych, ale i pozytywnych np. to co jest niezgodne z normami -kradzież dla kręgu chuligańskiego może być spostrzegane pozytywnie, a co dalej z tego idzie będzie posiadał dobra materialne - korzyść.

Ustosunkowania- to cecha aktywności, wyznacza relację między człowiekiem a rzeczywistością, te sytuacje zależą w znacznym stopniu od kontekstu sytuacyjnego, w który ów człowiek wchodzi w interakcje z takimi lub innymi zdarzeniem czy obiektami. Wszystko zależy od motywacji człowieka. Motywacje to jakieś intencje, zamiary, pragnienia, życzenia- to inaczej to co występuje w psychice ludzkiej, gotowość dążenia do określonych celów. Owa gotowość jest gotowością zamierzoną ku określonym wynikom. Cel nie zawsze pokrywa się z wynikiem, choć zawsze dążenie do celu stanowi konieczny warunek występowania manifestacji postaw czyli czynności ukierunkowanych na cel.

Lista motywacji najczęściej spotykana wśród młodzieży wykolejonej społecznie :

• niezadowolenie z obecnych warunków i pragnienie warunków lepszych, dobrobytu, przeżycie przygody i zdobycie rozgłosu

• pragnienie zdobycia bogactwa w sposób łatwy i bez wysiłku

• tendencja do rozładowania napięcia przez picie alkoholu i używanie narkotyków

• uczucie nudy wynikające z braku poważnych, jasno i wyraziście określonych obowiązków oraz z braku okazji do konstruowanej społecznie reakcji

• dążenie do uzyskiwania zadowolenia seksualnego, wzmacniane przez filmy, czasopisma, przez uczucie niepewności izolacji i lęku

• chęć dokonania czegoś i zwrócenia na siebie uwagi innych

• dążenie do wyładowania wrogości, pokazania swej przewagi i dominacji

NASTAWIENIA JAKO SKŁADNIKI POSTAWY

Same przedstawienie pojęcia postawy nie wystarczy nam do charakterystyki wychowanka. Niezbędne jest również przedstawienie struktury postawy, ukazanie elementów z jakich postawa jest zbudowana, oraz ukazanie związków jakie występują pomiędzy tymi elementami. Wówczas gdy to wszystko poznamy możemy przejść do kolejnego etapu, czyli sformułować metodyczne zalecenia interwencyjne lub adaptacyjne.

Każda postawa to ustosunkowanie, a ustosunkowanie to zewnętrzny wyraz procesu psychicznej regulacji czynności, który nazywamy motywacją. A przyjmując że postawa jest określona co do struktury całością, „ zbudowaną” z nastawień, czyli jest swoistym układem psychicznym, powiemy że ustosunkowania są zewnętrzną funkcją tego układu, a motywacja jego funkcją wewnętrzną.

Nastawienia mogą być percepcyjne (poznawcze) i preferencyjne ( emocjonalne). Każde nastawienie jest zarówno nastawieniem motywującym, jak i nastawieniem ustosunkowującym. W emocjonalnym istotną cechą jest względnie trwała skłonność do wybierania celów określonej kategorii, a w poznawczym względnie trwała skłonność do spostrzegania i pojmowania tych cech zdarzeń i obiektów, które decydują o przebiegu i realizacji preferowanych celów.

NASTAWIENIE PREFERENCYJNE

To takie układy psychiczne, których funkcja są emocje wywierające wpływ na procesy motywacyjne. Emocja powstaje wówczas gdy pojawi się niezaspokojenie potrzeby, mobilizujące odpowiednią porcje energii psychicznej, co z kolei wywołuje napięcie wewnętrzne domagające się wyładowania. Pojawienie się emocji prowadzi do organizowania się nowych form reagowania.

POPĘDOWE

Do nastawień preferencyjnych możemy zaliczyć nastawienie popędowe. O takim zjawisku mówimy wówczas gdy pewne emocje lub cały ich kompleks występują periodycznie lub dość często. Nastawienia te nie maja tylko charakteru wrodzonego, powstają one także jako rezultat doświadczeń, to jest uczenia się.

Ze względu na nastawienia popędowe możemy wyróżnić ludzi rozwiązujących swoje problemy życiowe raczej przez atak, oraz takich, którzy często stosują wycofanie się. Zdaniem wielu autorów, większość wypadków przestępczego wykolejenia należy traktować przede wszystkim jako swoista formę agresywności. Poza tym zwraca się uwagę na występowanie upośledzeń emocjonalnych, polegających na skrajnym egocentryzmie, zaniku uczuć bezinteresownej życzliwości oraz obniżeniu poziomu antycypacji winy i innych konsekwencji czynów przestępczych i nieobyczajnych. Niedojrzałość, infantylność emocjonalna inaczej mówiąc. Inną odmianą zaburzeń w sferze nastawień popędowych jest nadmierne rozbudzenie seksualne u osób wykolejonych seksualnie, chodzi często o takie rozbudzenie, któremu towarzyszy poczucie niższości i chęć stałego sprawdzania swej sprawności seksualnej.

Często mówimy o społecznej nadmiernej popędliwości, czyli nadmiernej emocjonalności. O tym nadmiarze mówimy wówczas, gdy zbyt często poziom aktywacji jest tak wysoki, że paraliżuje reaktywacje emocjonalną, przykładem może tu być aktywacja związana ze strachem powoduje stan osłupienia uniemożliwiający ucieczkę, lub dezorganizację np. aktywacja związana z gniewem utrudnia skuteczność ataku, albo tez wywołują taką konsekwencję emocji i takie nasilenie, że wszystkie inne procesy psychiczne tracą walory jako procesy regulujące czynności- utrata wrażliwości na sygnały niebezpieczeństwa występujące wskutek zapamiętania się w gniewie. O nadmiernej emocjonalności mówimy także wówczas, gdy tak lub inna reaktywacja emocjonalna wypiera względnie trwałe wszystkie inne rodzaje emocji, wywołując skutki niekorzystne społecznie i nie pozostające w związku adekwatnym wobec bodźców z zewnątrz i wewnątrz organizmu.

POBUDZENIOWE

Nastawienia popędowe to skłonność do emocji i czynności, które pozwalają rozładować napięcia na skutek uruchomienia motywacji i wprowadzonego w życie ustosunkowania. Natomiast pobudzeniowe to skłonności do emocjonalnie doniosłego spostrzegania i pojmowania zdarzeń i obiektów, co do których podmiot owego spostrzegania i pojmowania jest przekonany, że mają dlań wartość właściwą lub utylitarną. Mówiąc o zdarzeniach czy obiektach mamy tu namyśli o takie których walor polega na ich roli w wymianie energii miedzy dana jednostką a otoczeniem.. Nastawienia pobudzeniowe to skłonności do emocjonalnego reagowania na określone obiekty katektyczne i na manifestujące te obiekty zdarzenia. Obiektem katektycznym jest obiekt pobudzający nie tylko ze względu na uprzednie doświadczenia emocjonalne ale i ze względu na uprzednie doświadczenie poznawcze. Nastawienia te, szczególnie często występujące wśród młodzieży wykolejonej społecznie, cechuje wyraźna jednostronność. Nastawienia te maja najczęściej charakter bardzo egocentryczny. Wartości preferowane przez takie osoby są ubogie i związane przede wszystkim z uczestnictwem w kręgu skupiającym osoby wykolejone społecznie lub z wzorowaniem się na nim.

POTRZEBY A NASTAWIENIE PREFERENCYJNE

Ludzie zmierzając do zaspokojenia swych potrzeb, poszukują obiektów i faktów podobnych ze względu na te ich cechy, dzięki którym człowiek może utrzymywać równowagę energetyczną- uzupełniając jej niedobór i wydatkować jej nadmiar. To jest szukanie takich obiektów i faktów mających podobną wartość emocjonalną. Wybór ich mających wartość ze względu na określone potrzeby zależy od warunków, w jakich się człowiek znajduje, oraz od człowieka potrzebującego. Potrzeby są źródłem każdego emocjonalnego nastawienia.

NASTAWIENIA PERCEPCYJNE

Ustosunkowanie się człowieka wobec elementów i aspektów rzeczywistości jest nie tylko funkcją nastawienia preferencyjnego ale i funkcja nastawienia percepcyjnego czyli poznawczego. Postawy to stany organizmu, dzięki którym energia zostaje „selektywnie” skierowana ku określonym elementom rzeczywistości.

Postawa istnieje więc tylko wówczas, gdy istnieje prawdopodobieństwo wzbudzenia tego rodzaju stanów.. Nastawienie percepcyjne jest układem którego funkcje zależą zarówno od nastawienia spostrzeżeniowo - pojęciowego, jak i od nastawienia pojęciowo- przekonaniowego.

Spostrzeżenie stanowi proces myślowy, zależny od repertuaru pojęć wyuczonych i uwarunkowanych poziomem rozwoju intelektualnego. Tak więc to pierwsze nastawienie jest względnie trwała skłonność do odbierania wrażeń związanych ze spostrzeganiem, na określonym poziomie spostrzegawczości- obiektów i zdarzeń odznaczających się określoną katektycznością. Określony poziom spostrzegawczości pomaga rozwiązywać problemy i odpowiednio zachować się w sytuacjach wymagających spostrzeżenia tego, co istotne a niełatwe do wykrycia znaczenia. Natomiast drugie nastawienie jest odmienne. Pojęcie jest tym trwalsze, bardziej motywujące, im mocniej jest związane z odpowiednimi przekonaniami. Przekonaniami nazwiemy swoistą odmianę sądów. Ilekroć mamy do czynienia ze zjawiskiem przekonań to mamy tez do czynienia ze zjawiskiem sądów. Sady tym bardziej mają charakter przekonań, im bardziej motywują określone czynności i skłaniają do określonych ustosunkowań. Przekonanie istnieje zaś tylko wtedy kiedy danemu sądowi towarzyszy przeświadczenie o jego prawdziwości. Mówiąc o przekonaniach należy wyróżniać racjonalne i irracjonalne. Analizując przekonania często występujące wśród młodzieży wykolejonej społecznie, spotykamy tak wiele nieuzasadnionych, przedwczesnych uogólnień opisowych i oceniających, a także przekonań wynikających z pragnienia, by od razu posiadać całą wiedzę. Tak więc większość przekonań wśród tej młodzieży, czy też w kręgach podkulturowych to przekonania oceniające i irracjonalne. Jeśli chodzi o przekonania oceniające mogą to być postawy utylitarne, bądź przekonania na temat ocen właściwych. W pierwszym wypadku chodzi o wypowiedzi orzekające, że coś jest dobre do czegoś. W drugim wypadku dodatek „do czegoś” poczytywały jest za zbędny.

Tak więc podstawowymi składnikami postawy są nastawienia przekonaniowe i nastawienia popędowe.

INTEGRACJA POSTAW

Wskaźnikiem integracji postaw jest zbiór wartości, które uznaje się w codziennych ustosunkowaniach za najważniejsze, i które - w przypadkach kolizji miedzy wartościami- wybiera się jako najważniejsze. O postawach zintegrowanych optymalnie mówimy wtedy, gdy każdy składnik postawy, o ile jest zaktywizowany, oddziałuje pobudzająco lub hamująco na każdy inny składnik każdej innej postawy. Równocześnie jest tak kiedy każdorazowym rezultatem takiego całościowego oddziaływania są czynności odznaczające się ustosunkowaniem podobnym ze względu na cechy uznawane za najważniejsze. Im bardziej są postawy zintegrowane, tym są one trwalsze, mniej między sobą kolizyjne i mające większy i ujednolicający wpływ na ujednolicenie własnego postępowania i kontrolowania go, tak więc charakter człowieka zależy od stopnia i zakresu jego wewnętrznej integracji. Integracja postaw to produkt indywidualnego rozwoju i rezultat oddziaływań społecznych. Człowiek integruje napływające informacje, dzięki czemu każda z nich zostaje umieszczona w odrąbie jednolitej „mapy” obejmującej obraz świata i własnej osoby. Poza tym integruje różne kierunki aktywności w „ nurt” jednej realizacji.

Mówiąc o integracji postaw u osób wykolejonych społecznie należy wyróżnić jej odmiany.

Odmiany integracji postaw

Integracja asocjalna Integracja dysocjalna

(skrajna dominacja asymilacji) (skrajna dominacja akomodacji)

integracja ekspansyjna restrykcyjna ekspansyjna restrykcyjna

czyli czyli czyli czyli

nihilistyczno-agresywna nihilistyczno-wycofująca dogmatyczno-ekspansyjna dogmatyczno-

restrykcyjny

NIHILISTYCZNO-AGRESYWNA INTEGRACJA POSTAW

• brak zaufania do ludzi spoza kręgu przestępczego

• nie przejawianie kompleksu niższości

• kompleksu winy

• są zadufani w sobie

• nie porównują się z innymi

• osoby skrajnie egocentryczne i egoistyczne

• nie przejawiają żadnych tendencji do identyfikowania się z jednostkami lub grupami

• nie odczuwają żadnej potrzeby wzajemnej emocjonalnej zależności

• ubóstwo w sferze zinternalizowanych treści kulturowych- ubóstwo wiedzy światopoglądowej

• nienawiść do ludzi

• niski poziom lęku

• za wszelką cenę próbują zaspokoić własne potrzeby przybierające formę motywacji skrajnie egoistycznej.

NIHILISTYCZNO-WYCOFUJACA INTEGRACJA POSTAW

• dotyczy się przede wszystkim osób alkoholizujących się i narkotyzujących się

• narkotyzowanie podzielone na 5 rodzajów konsumpcji

• środek odurzający to sposób na zmęczenie, zniechęcenie, rozdrażnienie-to konsumpcja neurasteniczna

• konsumpcja kontaktywna- polega na zmniejszeniu dystansu wobec innych ludzi, przełamania poczucia izolacji i osamotnienia

• konsumpcja dionizyjska- chęć uzyskania stanu zamroczenia, oderwania się od codzienności, ekstaza

• konsumpcja heroiczna zapewnia poczucie mocy i poczucie gotowości do dokonania wielkich czynów

• konsumpcja samobójcza wynika z pragnienia zapomnienia o tym , co boli, wiąże się ona z autoagresją, często z niską samooceną i pragnieniem samozniszczenia

• negacja powszechna uznawanych autorytetów

• nieliczenie się z normami społecznymi

• akceptowanie tylko ubogich, które obowiązują w kręgach zabawowych

• brak ochoty do pracy i nauki, wysiłku umysłowego i fizycznego

• często łamią reguły szkolne i szkolne obyczaje

• nienależną do żadnej organizacji młodzieżowej ani do grupy nieformalnej, która zrealizuje jakieś zadania społeczne

• osoby takie szukają często przeżyć

• czując się izolowani, skłoni są należeć do grup społecznych, ale tylko takich które zapewniają im oparcie i aprobują ich sposób bycia

• są to osoby odznaczające się egoizmem egocentrycznym

• niezdolne do bardziej długofalowych działań, do osiągnięcia celów odległych, wymagających samokontroli i rezygnowania z pragnień przeciwstawnych długofalowym zadaniom życia

• żyją chwilą teraźniejszą, przejawiają niechęć do myślenia o przyszłości i do działania dla realizacji odległych zamierzeń

• obraz własnej osoby jest u nich dość niejasny i słabo ukształtowany, co wiąże się z niskim poziomem autorefleksji.

DOGMATYCZNO-DYSOCJALNA INTEGRACJA POSTAW

• im silniej człowiek doznaje poczucia zagrożenia, tym bardziej jest skłonny do akceptowania wszystkiego, co pochodzi od pozytywnych autorytetów , a do odrzucenia wszystkiego, co pochodzi od określonych negatywnych autorytetów

• silniejsza jest skłonność do oceniania innych zależnie od tego, czy oni zgadzają się z poglądami, które głoszą uznawane przez danego człowieka autorytety

• to wszystko powyżej to dogmatyczne preferencje

• osoby, które nie czują się zagrożone, posiadają zdolność do samodzielnej, realistycznej oceny, niezależnej od życzeń zewnętrznych autorytetów

• u większości młodzieży wykolejonej szerzą się stereotypy i przekonania o wyraźnie dogmatycznym charakterze

• przykładem może być tu tzw. kręgi grypserów, gdzie widoczne jest podporządkowanie się interesom grupy wbrew interesom społeczeństwa - egoizm socjocentryczny- towarzysza temu rytualne obyczaje i skrupulatne przestrzeganie prawa i obowiązki elit i tych którzy mają im służyć

• świat dzielą takie osoby na „wrogów” i na „swoich”

• troska o własne interesy, swojej grupy przestępczej, a nie o interes społeczny

• uzyskiwanie korzyści materialnych za wszelka cenę- złodzieje

• członkowie grup chuligańskich, gitowcy to ludzie antagonistyczno-destruktywnej zabawy

CZYNNIKI I GENEZA WYKOLEJENIA SPOŁECZNEGO

Wykolejenie społeczne to swoisty proces, w którym możemy uwzględnić dwa etapy. W pierwszym etapie dokonuje się kształtowanie się nastawień, które składają się na podatność sprzyjającą wpływom antagonistyczno-destruktywnego środowiska społeczno- kulturowego; ona proponuje wzory aktywności, a przed wszystkim wzory motywacji i ustosunkowań, uniemożliwiających zaspokojenie potrzeb i rozładowania napięć. W drugim etapie następuje przyswajanie wspominanych wzorów aktywności

CZYNNIKI BIOLOGICZNE I ZWIĄZANE Z OTOCZENIEM

Oba etapy są rezultatem oddziaływania czynników bardzo rozmaitych, a niejednokrotnie analogiczne stany osobowościowe są efektem występowania czynników o zdecydowanie odmiennym charakterze. Tak np. psychopatia może być spowodowana uszkodzeniami tkanki mózgowej, bądź może stanowić rezultat specyficznego ubóstwa wczesnego doświadczeń społecznych; w niektórych wypadkach podłożem prawdopodobnie są uwarunkowania dziedziczne. Wiele wskazuje na to, że zaburzenia garnituru genetycznego w pewnych okolicznościach sprzyjają niektórym odmianom wykolejenia społecznego. Mówiąc o zaburzeniach rozwoju mamy na myśli wszelkie niekorzystne odchylenia zarówno w budowie organizmu, jak i w sposobie jego funkcjonowania i to niezależnie od stopnia, zakresu i przyczyn, które spowodowały te odchylenia. Bierzemy tu pod uwagę wrodzone defekty organów zmysłowych i układu nerwowego, jak i przebyte schorzenia. To właśnie te ostatnie szczególnie często spotykane są jako sprzyjający czynnik wykolejenia społecznego, bywają określane jako mikrozaburzenia lub mikrodefekty. Wykolejenie społeczne również szczególnie rozwija się na podłożu charakteropatii, agresywności nerwicowej oraz debilizmu.

Rozwój zachowań antagonistyczno-destruktywnych dokonuje się pod wpływem jak już wspominałam powyżej z czynników biologiczno-organicznych, jak i z czynników pozabiologicznych, występujących w otoczeniu człowieka. Do tych czynników zaliczymy:

• środowisko, które wpaja młodzieży wzory podkulturowe, lansując aktywność przestępczą lub sprzeczną z obowiązującymi normami i obyczajami

• środowisko kształtujące nawyki agresywnego zachowania, związanego ze stanami irracjonalnego lęku lub irracjonalnej złości

• środowisko, które kształtuje dyspozycję do zachowań impulsywnych, a więc pozbawionych autokontroli

• środowisko, które kształtuje mechanizmy samokontroli, wykluczające bezinteresowną życzliwość i poczucie winy.

Te wyróżnione funkcje mogą cechować zarówno środowisko rodzinne młodzieży, jak i środowisko szkolne i rówieśnicze oraz środowisko zakładu pracy. Poza tym na młodzież oddziałują w pewnym stopniu książka, prasa, radio, telewizja, filmy itp. poprzez przyswajanie niepożądanych wzorów aktywności występujących w tych nośnikach kultury.

Tak więc czynności człowieka zależą zarówno od wpływów wpajających określone wzory zachowania, jaki i od sytuacji, w których tkwi człowiek. W przypadku zachowania przestępczego są to przede wszystkim sytuacje, które stwarzają szereg utrudnień na drodze zgodnego z prawem zaspokojenia potrzeb raz sytuacje, które dostarczają ułatwień, okazji do sprzecznego z prawem zaspokojenia potrzeb.

TYPOLOGIA PROCESÓW WYKOLEJENIA SPOŁECZNEGO

Możemy wyróżnić trzy odmiany wykolejenia społecznego:

• zwichniętą socjalizację

• demoralizację

• socjalizację antagonistyczno-destruktywną

Zwichnięta socjalizacja jest to proces zaburzenia socjalizacji, dokonuje się wskutek niekorzystnych sytuacji społecznych lub także czy tylko wskutek czynników dziedzicznych, urazowych czy chorobowych. Często źródłem są sytuację rodzinne.

Z demoralizacją mamy do czynienia wówczas, gdy dotychczasowe efekty konstruktywnej socjalizacji zostają eliminowane pod wpływem nowych warunków środowiskowych- przezywanie konfliktu między dawnymi a nowymi wzorami postępowania, a odrzuciwszy dawne autorytety i nie przyjąwszy nowych egzystuje w warunkach rozluźnionej kontroli społecznej i wskutek tego staje się podatny na wpływy kręgu chuligańskiego.

Typowym przykładem socjalizacji antagonistyczno- destruktywnej jest proces kształtowania się osobowości dziecka, które wychowuje się w środowisku ludzi wykolejonych społecznie- stykanie się ze wzorami przestępczymi.

STADIA WYKOLEJENIA SPOŁECZNEGO

Wyróżnić możemy trzy stadia wykolejenia społecznego:

1. stadium pierwsze cechuje występowanie uczucia odtrącenia, frustracji, potrzeby emocjonalnej zależności, reakcje negatywne, których funkcja jest zwrócenie uwagi na ich podmiot: narastająca agresywność wobec jednego lub obojga rodziców, dziecko reaguje nieproporcjonalnie silnie do podniety, występują reakcje impulsywne, przy czym dziecko żałuje swoich wybryków, w zachowaniu nieletniego dostrzega się brak cierpliwości i wytrwałości, brak koncentracji uwagi, często nie kończy on rozpoczętych prac, wykonuje je nie dokładnie

2. drugie stadium to reakcje wyraźnie wrogie, obejmują one nie tylko rodziców ale i nauczycieli; obserwuje się bunt wobec wszelkich autorytetów; próby zjednania sobie życzliwości nieletniego wywołują wzmożoną agresję; nieletni wykazuje tendencje do zaspokajania swoich potrzeb poza domem rodzinnym; nieletniego często cechuje rozwydrzenie seksualne oraz upijanie się alkoholowe

3. trzecie stadium może mieć dwa nierzadko współwystępujące warianty- młodzież nabywająca agresywnych nawyków na tle przeżyć frustracyjnych z reguły zasila szeregi zbiorowości, które maja charakter luźnych zrzeszeń, uprawiających działalność zabawową, która polega na zbiorowym popełnianiu czynów godzących w godność osobistą, zdrowie, a nieraz i życie obywateli.( Cloward i Ohlin )

PODKULTUROWE DETERMINANTY WYKOLEJENIA SPOŁECZNEGO

Zarówno trzy typy wykolejenia społecznego stwarzają podatność na wpływy środowisk przestępczych i nieobyczajowych i skłaniają do włączenia się do tych środowisk, jak najbardziej odpowiadających dotychczas wytworzonym nastawieniom i postawom. W rezultacie wytwarza się egoistyczna integracja postaw lub co najwyżej skłonność do respektowania wąsko partykularnych interesów społecznych. Następuje także przyswajanie wzorów podkulturowych, ukierunkowujących i powstrzymujących antagonistyczno-destruktywne zaspokojenie potrzeb.

PODKULTURA PRZESTĘPCZA I JEJ ODMIANY

Każda podkultura czerpie z tych samych treści kulturowych, czy to jest chuligan czy policjant, identyczne także są sfery ich dążeń i odrzuceń. Inna jest jednak selekcja i modyfikacja tych samych elementów kultury, inna strukturalizacja, inny zakres i charakter ich wykorzystania jako podstawy i okazji interakcji. Jest to rezultat konsekwencji przynależności do odmiennych zbiorowości, wchodzących do tego samego kulturowego kręgu.

Wspólne przekonania, określenia sytuacji, normy postępowania i myślenia- wszystko to stanowi specyficzną kulturę danej grupy. W tym ujęciu problematyka podkultury, to przede wszystkim problematyka ustosunkowania się członków zbiorowości do zbiorowości szerszej. Dla specyfiki danej podkultury sprawą podstawową jest bowiem psychiczna wartość danych wzorów, wyznaczających kierunek i charakter selekcji i modyfikacji określonych treści kulturowych. Poza tym podkultura jest zawsze mniej lub więcej pozytywną lub negatywną wersją kultury. Analizują podkultury podnormalne, można stwierdzić, że są to rzeczywistości kulturowe, stanowiące wyraz społecznej reakcji na te samą kulturę. Przedstawiciele różnych podkultur, objętych polskim kręgiem kulturowym, łączy więc ten sam system partycypowania, wyrażania i rozumienia, przy różnej swym zakresie i treści internalizacji przekonań, wartości i umiejętności, stanowiących wtórną wersję podstawowych elementów kulturowych

TRZY TYPY PODKULTUR WG. CLOWARDA I OHLINA

1. osoby wskutek specyficznego przebiegu socjalizacji są skłonne do nielegalnego zaspokajania potrzeb, mechanizmy autokontroli są operatywne , pierwszy typ reprezentują selekcja i modyfikacja treści kulturowych, stanowiący warunek istnienia i prosperowania zbiorowości inicjującej, organizującej i akceptującej profesjonalną przestępczość traktowaną utylitarnie, jako środek uzyskiwania właściwych wartości, tak więc cel tak, środek nie.

2. Osoby dla których wartością podstawową są wszelkie zaakceptowane społecznie rozwiązania, równocześnie ich kontrola przez strach i kontrola przez antycypację winy jest nikła, poszukują aktywności zabawowo- agresywnej. Emocjonalne traktowanie agresji, maksymalne odrzucenie zobowiązań.

3. Osoby , które cechuje stałe niepowodzenie w osiąganiu celów życiowych legalnymi środkami, sposobami oraz niemożność zastosowania środków agresywno- nielegalnych, wskutek uprzedniej internalizacji czynników wewnętrznej kontroli, eksponuje i sankcjonuje różnorakie sposoby ucieczki ze sfery konfliktu przez zastosowanie alkoholu i narkotyków, tworzenie sztucznej euforii.

UCZENIE SIĘ WYKOLEJENIA SPOŁECZNEGO

Oddziaływania społeczne kształtują układy psychiczne, warunkujące aktywność antagonistyczno- destruktywną. Chodzi tu przede wszystkim o proces uczenia się. Im wcześniej nieletni zaczyna popełniać przestępstwa tym mniejsze jest prawdopodobieństwo udanej resocjalizacji. Dana reakcja jest bardziej odporna na wygaszanie, im wcześniej została wyuczona. Ale proces ten jest odwracalny. Trzeba tu przypomnieć o koncepcjach psychologicznych : behawiorystycznej, psychodymicznej i poznawczej.

• Pierwsza zakłada, że zachowanie ludzkie jest sterowane przez środowisko zewnętrzne, a nagrody i kary przesądzają o tym, czego człowiek unika a do czego dąży.

• Druga akcentuje aspekt emocjonalny, zachowanie ludzi stanowi konsekwencję wewnętrznych sił dynamicznych, popędów, potrzeb i pobudzeń oraz związanych z nimi konfliktów

• Trzecia akcentuje aspekt poznawczy, nakazuje w człowieku widzieć przede wszystkim układ przyjmujący, selekcjonujący, rejestrujący i przetwarzający informacje

ANTROPOTECHNIKA W STEROWANIU RESOCJALIZUJĄCYM

Antropotechnika stanowi jedną z podstawowych technik sterowania społecznego w warunkach naturalnego środowiska osoby poddawanej sterowaniu społecznemu. Opiera się na interakcjach jednostki z otoczeniem. Jest ona formą autorealizacji, albowiem bez świadomego udziału człowieka, poddanego oddziaływaniu środków antropotechnicznych, kształtowanie jego osobowości nie jest możliwe. Stopień autorealizacji zależy od osobistego zaangażowania jednostki poddanej oddziaływaniu.

Antropotechnika jako sterowanie społeczne dzieli się na:

- antropotechnikę interakcji dwuosobowej,

- antropotechnikę grupową,

- antropotechnikę środowiska.

Antropotechnika interakcji dwuosobowej nazywana jest psychotechniką. Przybiera ona formy oddziaływania bezpośredniego lub pośredniego.

W ramach tej formy oddziaływań wyróżniono:

• wychowawczą technikę osobową,

• opiekuńczą technikę osobową

• psychoterapeutyczną technikę osobową

WYCHOWAWCZA TECHNIKA OSOBOWA

Cechą charakterystyczną jest kontakt między dwiema osobami oparty na wzajemnym indywidualnym stosunku, mający walory wychowawcze. Walorami tymi są: siła stymulacji i środki wzmacniające, którymi dysponują osoby kontaktujące się.

Siła stymulacji jest to czynnik socjalizacji skłaniający osobę stymulowaną do wzorowania się na osoby stymulującej. W wielu przypadkach siła ta jest wprost proporcjonalna do pozycji zajmowanej przez osobę stymulującą.

Określone zachowanie człowieka można również wywołać poprzez działania polegające na tym, aby osoba stymulowana uwierzyła w to, że osoba stymulująca jest do niej podobna. Reguła ta opiera się na twierdzeniu celowościowym, z którego wynika, że zdolność wywoływania czynności danego człowieka przez osobę oddziałującą nań poprzez kontakt i przykład osobisty jest tym większa, im bardziej osoba będąca podmiotem oddziaływań wydaje się człowiekowi będącemu ich przedmiotem, podobna do niego samego.

Należy podkreślić, że aby działania wychowawcze czy konsultowanie, były możliwe, obok zachowanych zależności wewnętrznych między osobą znaczącą socjalizująco, a osobą będącą przedmiotem socjalizujących oddziaływań, osoby stymulujące muszą reprezentować autorytet oparty na zależności zewnętrznej m.in. np. zależności ze względu na zbiorowość społeczną.

Wychowawcza technika osobowa ma zastosowanie głównie w ramach kurateli sądowej. Wyróżnia się:

• kuratelę opartą na systemie kontroli - gdzie kurator stara się zmusić podopiecznego do zmiany stylu życia poprzez tworzenie systemu nacisku i kontroli, do którego włączane są osoby, od których wychowanek jest zależny, np. rodzice, opiekunowie i inni. W przypadku zaobserwowanych odchyleń kurator krytykuje podopiecznego i grozi ponownym odwołaniem do decyzji sądu.

• kuratelę opartą na caseworku (technice indywidualnych przypadków)- gdzie kurator stara się wytworzyć system zachęt, wiążąc wychowanka więzami zależności, przede wszystkim wewnętrznej.

Należy podkreślić, że chociaż stosowanie procedury caseworku w wychowaniu młodzieży niedostosowanej społecznie w wielu przypadkach okazało się owocne, to w klasycznej formie nie można go stosować wobec młodzieży wykolejonej przestępczo, albowiem technika ta nie uwzględnia specyficznej sytuacji wychowania resocjalizującego oraz stanów osobowościowych charakterystycznych dla przestępczego wykolejenia. W odniesieniu do tej młodzieży proponuje się system odmienny od wyżej wymienionych. Jest to:

• system oddziaływania aktywizującego - kurator jest organizatorem działań resocjalizujących będąc równocześnie autorytetem kierowniczym i wyrazicielem woli sądu.

Stara się także stosować wszechstronną antropotechnikę z uwzględnieniem oddziaływania opartego na zależności wewnętrznej, wzajemnej sympatii i przyjaźni. W proces sterownia społecznego włączane są rodziny nieletnich, ich przyjaciele oraz osoby, które ze względu na swe cechy społeczne wskazane są dla podopiecznego.

System ten umożliwia rozwijanie osobowości wychowanka w sposób zgodny z przyjętymi założeniami, unika zaś niebezpieczeństw wynikających ze stosowania klasycznego caseworku i eliminuje aspekt przymusu zawarty w systemie kontroli.

Kuratela sądowa jest metodą indywidualnego i społecznego działania wychowawczego w warunkach środowiska naturalnego. Jej celem jest doprowadzenie do poprawy podopiecznego i ukształtowanie u niego prawidłowych i pozytywnych z punktu widzenia interesu ogólnospołecznego postaw i cech charakteru. Poprzez nawiązywanie nowych konstruktywnych kontaktów wychowawczych np. ze świetlicami itp. możliwie jest przezwyciężenie wpływu wykolejających bodźców środowiskowych. Kurator interesując się atmosferą wychowawczą domu wychowanka, jego nauką lub pracą, organizując czas wolny swemu podopiecznemu, decyduje o kierunku i charakterze procesu wychowawczego. Nakłada to na niego obowiązek zdobywaniu wszechstronnej wiedzy na temat wychowanka pochodzącej z różnorodnych źródeł. Jest to warunek konieczny do tego, aby proces wychowania resocjalizującego przyniósł oczekiwane efekty.

Omawiana technika osobowa spełnia także ważną funkcję w pracy wychowawcy internatowego, czy nauczyciela, albowiem dzięki jej stosowaniu kształtują się przede wszystkim nastawienia emocjonalne. Oddziaływanie pośrednie zaś pozwala, aby inne osoby wychowujące daną jednostkę mogły w pozytywny sposób wpływać na te nastawienia.

Nieco inną rolę pełni nauczyciel młodzieży wykolejonej czy funkcjonariusz policji. Różnica ta polega na tym, iż obok oddziaływań na nastawienia emocjonalne, nacisk kładzie się na oddziaływanie na sferę nastawień poznawczych i na związane z nią umiejętności. Z uwagi na charakterystyczne dla młodzieży dążenia do dorosłości oraz nie rzadko funkcjonujące stereotypy postrzegania dorosłych jako uosobienie przemocy i znienawidzonego przez nią porządku, szczególnie ważna jest odpowiednia postawa osoby stosującej w procesie wychowania resocjalizującego nieletnich, techniki wychowawcze bezpośredniego oddziaływania. Postawa nacechowana życzliwością, gotowością niesienia pomocy wraz z umiejętnością opanowywania własnych emocji, konsekwencją i stanowczością w postępowaniu, wywołuje u nieletniego dysonans poznawczy rozbijając istniejące stereotypy i agresywne nawyki. Prezentowana postawa, oparta na rzetelnej znajomości mechanizmów psychicznych rządzącym zachowaniem młodzieży wykolejonej społecznie, umożliwia traktowanie nieletniego jako osobę, którą trzeba zmienić, a nie karać.

Stosowanie w resocjalizującej działalności wychowawczej techniki osobowej wytwarza więź między wychowawcą a wychowankiem. Jest to głównie zależność zewnętrzna oraz zależność ze względu na zbiorowość społeczną. Dominację wewnętrznej zależności ze względu na osobę, wiążącą wychowawcę i wychowanka kształtuje stosowanie opiekuńczej techniki osobowej.

OPIEKUŃCZA TECHNIKA BADAWCZA

Opiekuńcza technika osobowa jest kolejną formą psychotechniki dwuosobowej. Stosowanie tej techniki wytwarza wewnętrzną zależność ze względu na osobę w interakcjach między podmiotem i przedmiotem oddziaływań resocjalizujących. Nazywana jest techniką indywidualnych przypadków - casework. Jest to systemem środków służących udzielaniu pomocy podopiecznemu, które mają na celu ułatwienie zaspokojenia jego potrzeb i rozwiązywaniu trapiących go problemów, głównie związanych z jego życiem rodzinnym. Aby pomoc mogła być zakwalifikowana jako casework musi mieć działanie terapeutyczne i wychowawcze. Ważne jest, więc, aby stosować taką pomoc, która umożliwiałaby rozładowanie napięcia nerwowego oraz by dzięki tej pomocy podopieczny usamodzielniał się, uczył się dawania rady ze swymi problemami, nabierania wiary we własne możliwości i konstruktywnego udziału w życiu społeczeństwa. Działalność caseworkera jest, więc przede wszystkim udzielaną podopiecznemu indywidualną, bezpośrednią pomocą w drodze osobistego kontaktu. Celem stosowania caseworku jest obudzenie u wychowanka woli wykorzystywania własnych możliwości dla konstruktywnej zmiany własnej sytuacji życiowej i dla własnego rozwoju. Opiekun, wychowawca powinien pomóc wychowankowi by ten zechciał pomóc sobie samemu. A chodzi tu o dopomożenie osobie radzącej się zdobycia umiejętności współżycia z otaczającym ją środowiskiem.

Drugą regułą caseworku, jako techniki, jest kompleksowe ujmowanie danego przypadku. Związane jest to z traktowaniem jednostki jako niepowtarzalnej indywidualności grającej jednak rozmaite role społeczne. Implikuje to kolejną regułę tej techniki mówiącą, że nie udzieli się skutecznej pomocy jednostce, jeśli nie udzieli się pomocy jej rodzinie.

PSYCHOTERAPEUTYCZNA TECHNIKA OSOBOWA

W sterowaniu społecznym, którego rezultatem mają być zmiany osobowości, określane, przyjętą strategią i warunkujące proces resocjalizacji, ważną rolę odgrywają psychoterapeutyczne ukierunkowania i pobudzenia nazywane psychoterapeutyczną techniką osobową.

Opierając się na analizie zachowania pacjenta, w toku prowadzonych z nim rozmów, psychoterapeuta ułatwia pacjentowi uzewnętrznianie określonych przeżyć psychicznych, co prowadzi do uzdrowienia. Poprzez wzbudzanie świadomego życia wewnętrznego stwarzana jest nowa sytuacja psychiczna ucząca pacjenta usuwania postaw utrudniających mu współżycie społeczne i pozwalająca na „rozpoczęcie życia od nowa”.

Poznając źródło gubiących obaw i niepokojów pacjent, pod wpływem psychoterapeuty, nabywa woli całkowitego dokonania przewrotu w strukturach swoich przeżyć psychicznych oraz swoich skłonności. Głównym narzędziem psychoterapeuty jest słowo własne i pacjenta. Poza tym praktyczne jest stwarzanie określonych sytuacji, w które wprowadza się pacjenta. C Całkowita akceptacja i szacunek dla osoby poddawanej psychoterapii. Całkowita akceptacja i szacunek dla człowieka warunkuje oddzielenie go od jego zachowania, które może być nieakceptowane. Tak, więc „zamiast oceniać zachowanie człowieka w kategoriach dobra i zła staramy się zrozumieć jego powody i orientować na przyszłość, na to czym człowiek stać się może, niezależnie od tego, z jakiego punktu startujemy”.

Proponowana przez C. Rogersa psychoterapia zachęca pacjenta do szczerych odpowiedzi, otwierania się, dając mu zrozumienie, że psychoterapeuta jest świadomy jego przeżyć i trudności. Powoduje to z reguły wzrost poczucia własnej wartości pacjenta i samoakceptacji, co z kolei sprzyja zmianie postaw wobec ludzi. Zmiana postaw wobec ludzi jest warunkiem przystosowania społecznego.

Aby resocjalizacja przyniosła oczekiwane efekty konieczne jest zastosowanie, obok antropotechniki interakcji dwuosobowej, sterowania społecznego odwołującego się antropotechniki grupy i antropotechniki środowiska.

Stwarzając odpowiednie grupy społeczne, przekształcając takie grupy lub odnajdując je, a następnie sterując nimi, możemy oddziaływać resocjalizująco na osobowości członków tych grup.

Sterownicze walory grupy społecznej względem jej członków zależą od jej stymulującej funkcji. W wychowaniu resocjalizującym nie można zrezygnować z techniki grupowej, której istotą winna być zarówno zależność zewnętrzna jak i wewnętrzna ze względu na zbiorowość społeczną.

W ramach antropotechniki grupy wyróżnić możemy: wychowawczą technikę grupową, opiekuńczą techniką grupową i psychoterapeutyczną technikę grupową.

Takie same kryterium zastosowano w odniesieniu do antropotechniki środowiskowej odwołującej się do nacisku członów określonego środowiska i konsekwencji procesów przemian dokonujących się dzięki aktywności grup stanowiących istotne elementy tego środowiska. Wyróżniono wychowawczą technikę środowiskową, opiekuńczą technikę środowiskową i psychoterapeutyczną techniką środowiskową. Antropotechnika grupowa i antropotechnika środowiskowa określane są czasem jako socjotechnika.

Stosowanie antropotechniki jako formy sterowania społecznego w procesie wychowania resocjalizującego, przy właściwym doborze techniki resocjalizujących i osób stymulujących, umożliwia rozwijanie osobowości wychowanka w sposób zgodny z przyjętymi założeniami. Prowadzi to do poprawy podopiecznego i ukształtowania u niego prawidłowych i pozytywnych z punktu widzenia interesu ogólnospołecznego postaw i cech charakteru. Na skutek stosowania antropotechniki następuje „obudzenie” u wychowanka woli wykorzystywania własnych możliwości dla konstruktywnej zmiany własnej sytuacji życiowej i dla własnego rozwoju. Poprzez wzbudzenie świadomego życia wewnętrznego stworzona jest nowa sytuacja psychiczna ucząca wychowanka usuwania postaw utrudniających mu współżycie społeczne i pozwalająca na „rozpoczęcie życia” od nowa w zgodzie z innymi ludźmi i obowiązującymi normami społecznymi.

KULTUROTECHNIKA

Kulturotechnika wychowawcza oznacza operowanie kulturą dla osiągnięcia celów wychowawczych. Mówiąc zaś o kulturze mamy na myśli względnie zintegrowaną całość, obejmującą wyuczone czynności ludzi, które mogą być scharakteryzowane z jednej strony, przez wskazanie wzorów zachowania się wykształconych i przyswojonych w toku rozwoju społecznego, a z drugiej strony, przez wskazanie wytworów tych zachowań. Równocześnie przyjmujemy, iż chodzi tu o wzory zachowania się wspólne dla określonych zbiorowości społecznych i związanych z nimi systemów społecznych.

Zgodnie z powyższymi ustaleniami, jako kryterium wyróżnienia odmian kulturotechniki przyjmujemy po pierwsze, rodzaj czynności, do których odnoszą się wzory i wytwory kultury, a po drugie, rodzaj zbiorowości oraz związanych z nimi systemów społecznych i instytucji, do których odnoszą się określone rodzaje, a także układ wzorów i wytworów kulturowych.

Przyjęcie pierwszego kryterium, a więc uwzględnienie podstawowych odmian aktywności ludzkiej, pozwala nam mówić o kulturze:

1. uczenia się(rozumianego jako przysposobienie się w sferze instrumentalnej do pełnienia ról społecznych)

2. pracy

3. rekreacji, w tym także zabawy.

Przyjęcie zaś drugiego kryterium, a więc uwzględnienie zbiorowości i instytucji mających wpływ na młodzież resocjalizowaną, pozwala nam mówić o kulturze np. szkoły, zakładu pracy oraz instytucjonalnej rekreacji. Uwzględniając łącznie oba kryteria wyróżniamy kulturotechnikę: nauki szkolnej, pracy zawodowej, zorganizowanej rekreacji.

Przedstawioną w ten sposób kulturotechnikę można by określić jako technikę środowiska kulturowego. Chodzi tu bowiem o kształtowanie elementów świata zewnętrznego związanych z nauką szkolną, pracą zawodową i rekreacją poprzez wprowadzanie do tego świata określonych dóbr kultury. Stosujemy tu pojęcie środowiska, gdyż uznajemy za słuszny pogląd J.Szczepańskiego, który stwierdza:

„Mówiąc o środowisku, mamy na myśli tylko te elementy świata zewnętrznego, które są odniesione do zachowań człowieka. Chcę przez to podkreślić, że w opisie środowiska opis przedmiotów zewnętrznych bez opisu organizacji wewnętrznej osobnika jest uproszczeniem odbierającym sens badaniom środowiska, sprowadzając je do badań określonego fragmentu rzeczywistości”.

ORTODYDAKTYKA

Ortodydaktyka uwzględnia stany psychofizyczne stanowiące podłoże wykolejenia społecznego oraz jego nasilenie, dynamikę i typ. Podkreśla szczególne znaczenie nauczyciela i członków grupy klasowej jako osób znaczących. Akcentuje rolę aktywności szkolnej jako uczenia się określonych dyspozycji motywacyjnych i związanych z nimi względnie trwałych ustosunkowań. Ważnym zaleceniem jej jest zalecenie indywidualizacji, a więc nauczania opartego na dobrej znajomości każdego ucznia, a przede wszystkim jego nastawień, postaw i stanu ich integracji.

Środowisko kulturowe

Należy podkreślić, iż kształtowanie środowiska kulturowego w ścisłym związku z kształtowaniem zbiorowości społecznej wpływającym na zachowanie się człowieka - jest to w wychowaniu sprawa centralna, ponieważ działalność wychowawcza jest najściślej sprzężona ze środowiskiem społecznym i kulturowym człowieka.

Zajmiemy się wychowaniem resocjalizacyjnym poprzez:

- szkołę

- pracę

- sport

- sztukę

SZKOŁA

Przy organizowaniu nauczania młodzieży skupionej w zakładach poprawczych i karnych bierze się pod uwagę z reguły nauczanie ogólnokształcące, jak również nauczanie zawodowe w zasadniczych szkołach zawodowych czy na specjalnie prowadzonych kursach. Bardzo często stosuję się łączenie nauki szkolnej z pracą zawodową. Walory nauki szkolnej jako czynnika resocjalizacji są tym większe, im większą swobodę mają wychowankowie w wyborze kierunku dalszej nauki po ukończeniu szkoły podstawowej, i im bardziej uwzględniają przy dokonywaniu takiego wyboru swoje zainteresowania i uzdolnienia. Należy nie tylko zapewnić młodzieży prawo do samodzielnego wyboru, ale trzeba także zatroszczyć się o odpowiednie rozpoznawanie jej zainteresowań i uzdolnień oraz zapewnić doradzanie indywidualne i zbiorowe, ułatwiające i skłaniające młodzież do właściwego wyboru kierunku dalszego nauczania przygotowującego do wykonywania określonego zawodu. Resocjalizująca funkcja nauki szkolnej zależy także od dostosowania systemu wychowania szkoły do swoistego stanu postaw i osobowości cechującego młodzież mniej lub bardziej wykolejoną społecznie. Przy projektowaniu takiego systemu należy pamiętać, iż młodzież wykolejona z reguły ma za sobą szereg niepowodzeń szkolnych. Jest to często młodzież, której trudno zdobyć się na systematyczny wysiłek i podporządkować kierownictwu nauczyciela i szkoły. Dlatego też zorganizowane nauczanie obejmujące młodzież wykolejaną musi różnić się od nauczania w szkole normalnej, w każdym razie musi się ono różnić od takich zajęć szczególnie wyraźnie w początkowym okresie resocjalizacji.

Różnice te powinny polegać na tym, że nacisk powinien być położony na aktywizowanie zainteresowań uczniów, a nie na przyswojenie im w określonym czasie możliwie dużej porcji wiedzy. Chodzi przy tym o rozbudzanie zainteresowań związanych nie tylko z konsumowaniem dóbr kultury, ale i z wytwarzaniem ich. Trzeba bowiem pamiętać, iż młodzież niedostosowaną społecznie cechuje na ogół niepokój, nadruchliwość oraz niechęć do werbalno - pamięciowego uczenia się, a więc można ją zainteresować w większym stopniu nauką szkolną, gdy stworzy się jej szansę aktywnego udziału w zajęciach szkolnych.

W początkowym okresie resocjalizacji zajęcia szkolne muszą więc bardzo przypominać zajęcia rekreacyjne, sprzyjając przy tym wytwarzaniu aktywnego stosunku do dóbr kultury. Należałoby zatem tak opracować program zajęć szkolnych, aby nauczyciel miał więcej czasu na pokazy ciekawych eksponatów, organizowanie wycieczek, aby wykorzystując filmy mógł inspirować dyskusję i zainteresować uczniów treścią swoich wypowiedzi.

Musimy pamiętać, iż większość młodzieży resocjalizowanej wykazuje infantylny stosunek do zleconych jej zadań. Wykonuje ona chętnie tylko to, co sprawia jej doraźnie przyjemność, natomiast niechętnie realizuje zadania wymagające ciągłej, długofalowej i systematycznej aktywności. Wynika stąd konieczność odpowiedniego dozowania zadań szkolnych oraz właściwego nagradzania za każde bardziej długofalowe osiągnięcie.

W procesie resocjalizacji przez nauczanie można by więc wyróżnić dwa etapy:

1. etap rozbudzania zainteresowań i adaptacji szkolnej

2. etap podtrzymywania zainteresowań, aktywizowania uczniów i wyrabiania dyscypliny szkolnej.

Otóż, na poziomie szkoły podstawowej można wprowadzać scharakteryzowany wyżej model nauczania, natomiast na poziomie szkoły średniej i w ogóle wtedy, kiedy nauczyciel musi bardziej liczyć się z treściami nauczania, których przyswojenie stanowi warunek podjęcia przez ucznia bliskich już obowiązków zawodowych, etap pierwszy polega na swoistym traktowaniu uczniów. Chodzi tu o zajmowanie się indywidualnie każdym uczniem i wykorzystywanie doradzania wychowawczego, a ponadto o położenie na interesujące przekazywanie treści nauczania, a nie zaś na sprawdzanie postępów ucznia i formułowanie ocen.

PRACA

Niewątpliwie nie tylko nauka szkolna, lecz również praca powinna stanowić ważki czynnik resocjalizacji, a kontakt np. z zakładem pracy powinien istotnie przyczyniać się do zmian w sferze motywacji, postaw i charakteru młodzieży resocjalizowanej.

Mówiąc o pracy mamy na myśli czynności odróżniające się od innych rodzajów czynności wynikami, które wywierają wpływ na otoczenie człowieka. Wchodzą tu w grę zarówno wytwory materialne, jak np. w wypadku pracy produkcyjnej, oraz wytwory „idealne”, np. treści literackie, pomysły techniczne. Można tu także wymienić odmianę czynności skierowane na otoczenie, które wywierają wpływ na innych ludzi, jak w wypadku pracy nauczyciela, czy też wpływ nietrwały, jak w wypadku pracy aktora. Zawsze jednak jako pracę określamy czynności wykonywane dla zaspokojenia czyichś istotnych potrzeb, a nie tylko potrzeb sprawcy, przy czym wytwory tych czynności mają wartość społeczną.

Praca zawodowa

Przez pracę zawodową rozumiemy aktywność związaną z zawodową rolą społeczną, a więc i z uczestnictwem w określonym systemie społecznym, mianowicie - systemie społecznym zakładu pracy. Człowiek pracujący zawodowo podporządkowany jest przede wszystkim zadaniom roboczym, a nie aktualnie odczuwanym potrzebom. Jako zadania robocze traktujemy wynik, który człowiek ma osiągnąć zgodnie z przypadającą mu funkcją w społecznym podziale pracy. Oczywiście, nie znaczy to, że wykonywanie zadań roboczych nie może samo przez się zaspokajać tych lub innych potrzeb; istnieją przecież ludzie, którzy lubią swoją pracę nie mniej jednak istotą pracy jest to, że człowiek bierze na siebie zobowiązania wobec innych ludzi, które nie tylko zmuszają do wykonywania określonych zadań w takiej a takiej ilości, ale także wyznaczają czas, sposób i jakość ich wykonania określając równocześnie społeczną pozycję sprawcy.

Możemy powiedzieć, iż człowiek pracując zawodowo wykonuje daną czynność nie dla niej samej i jej bezpośredniego produktu, lecz dla uzyskania środków zaspokojenia swoich potrzeb. Tak więc praca zawodowa polega na wykonywaniu czynności społecznie użytecznych, które wyróżniają się od innych tym, że człowiek otrzymuje za nie nagrodę materialną, co pozwala na zaspokojenie innych potrzeb niż te, jakie zaspokaja ewentualnie sam fakt pracy.

W wielu zakładach resocjalizujących skupiających młodzież, przygotowanie zawodowe poprzez praktyczne doświadczenia związane z pracą zawodową staje się głównym elementem resocjalizującej kulturotechniki.

SPORT

Szczególnie doniosłym środkiem resocjalizacji młodzieży jest sport. Jak wynika z wielu danych, u młodzieży przebywającej w zakładach poprawczych i karnych stwierdza się zainteresowanie sportem, rozbudzone jeszcze przed pobytem w zakładzie. Nawiązanie do tych zainteresowań pozwala włączyć wychowanków w nurt konstruktywnego życia społecznego. Dla znacznej bowiem części młodzieży resocjalizowanej rola sportowca nie koliduje z rolą, która wynika z uczestnictwa w grupie kradnącej, czy w kręgu chuligańskim. Co więcej, sport odwołuje się do wielu z tych cech, które są cenione w środowiskach przestępczych: do sprytu, tężyzny fizycznej, wytrzymałości, odwagi, zdolności do współdziałania zbiorowego. Rozrywki sportowe przypominają młodzieży resocjalizowanej to, co było dla niej atrakcyjne w dokonywaniu przestępstw, a mianowicie element napięcia, ryzyko wymagające wykazania cenionej przez nią sprawności fizycznej, szybkiej orientacji, a odniesione zwycięstwo daje poczucie przewagi nad innymi ludźmi. Wszystko to bardzo ułatwia wejście w konstruktywne role społeczne poprzez udział w zespołach sportowych, kształtujących takie postawy jak np. poszanowanie zasad gry, kultura obcowania z przeciwnikiem, wytrwałość. Mimo niewątpliwej atrakcyjności, jako dla wychowanków zakładów resocjalizujących mają zajęcia sportowe, wychowawcy muszą się liczyć z dużymi trudnościami, których przyczyną jest nie tylko osłabienie kontroli wewnętrznej u wielu wychowanków, lecz także znacznie niższa fizyczna sprawność w porównaniu z ich rówieśnikami, przebywającymi na wolności. Niemniej jednak właśnie rekreacja poprzez sport może być w wielu wypadkach punktem wyjścia procesu resocjalizacji. Po pierwsze - zajęcia sportowe mają znaczne walory terapeutyczne, ponieważ rozładowują napięcie charakterystyczne dla stanów neurotycznych, redukując lęk w sposób społecznie konstruktywny. Po drugie wzmacniają mechanizmy kontroli wewnętrznej przyczyniając się do rozwoju zdolności antycypacji konsekwencji własnych czynów. Nadzieja na osiągnięcie sukcesu w sporcie, podtrzymywana dopingiem ze strony kolegów, staje się ważkim czynnikiem zwiększonej samokontroli, uwzględniającej także bardziej odległe gratyfikacje. Po trzecie - sukcesy indywidualne, stając się sukcesami zespołu i całej zbiorowości, np. zakładu poprawczego, przyczyniają się do wzrostu poziomu uspołecznienia.

TURYSTYKA

Szereg korzyści wychowawczych daje także odpowiednio zorganizowana turystyka. Młodzież, a szczególnie młodzież niedostosowana społecznie, bardzo często ulega skłonnościom do ucieczek i zakazanych podróży, zaspokajając potrzebę nowych wrażeń i manifestując w ten sposób swe pragnienia znalezienia lepszych, dających większe zadowolenie warunków życiowych. Odpowiednio zorganizowana turystyka może nadać tym skłonnościom konstruktywny charakter, ułatwić zintegrowanie grupy, zbliżyć wychowanków do wychowawcy i zainteresować ich historią własnego narodu.

ZAJĘCIA KULTURALNO-OŚWIATOWE

Aktywność tego rodzaju obejmuje czytelnictwo, korzystanie z radia, telewizji, kina, teatru, a także aktywny udział w kołach zainteresowań, w zespole np. w zespole muzycznym, plastycznym, czytelniczym, klubie filmowym itp. Osiągnięcie sukcesu w dziedzinie kulturalno-oświatowej jest dla dużej części wychowanków znacznie trudniejsze niż w sporcie.

MUZYKA

Muzyka jest jedną z najstarszych form oddziaływania na psychikę człowieka i zastosowania jej wpływu do terapii i wychowania. Muzyka jest formą porozumienia, odzwierciedlenia stanów psychicznych, różnych sytuacji. Występuje w każdej twórczości prymitywnej, ludowej jest rozumiana przez każdego i nie trzeba się jej uczyć, ponieważ przyswajanie następuje w sposób naturalny, spontaniczny. Muzyka i kontakty z nią są bardzo ważnym czynnikiem rozwoju uczuć osobistych społecznych, rozwoju postaw moralnych. Jest także środkiem ułatwiającym wyładowanie niezaspokojonych uczuć i popędów dynamizujący i stymulujący, ożywiający fantazję zaprowadzający rytm, synchronizację i ład funkcji psychofizycznych, ułatwiający ujawnienie własnego zachowania się i wyrażania siebie.

Muzykoterapię stosuje się w zakresie profilaktyki niedostosowania społecznego, jak i w ramach resocjalizacji nieletnich. Muzyka uważana jest jako lek. Aby móc się nim posługiwać świadomie celowo i skutecznie, konieczna jest wszechstronna wiedza o niej. Wskaźnikiem określania funkcji resocjalizacyjnej utworu muzycznego powinno być uwzględnienie jego wartości emocjonalnych. Muzyka, która wnika w głębokie warstwy ludzkiej psychiki kształtuje ją, dostarcza potrzebnych nastrój. Można ją łączyć z innymi środkami ekspresji i metodami resocjalizacji. Odczucia muzyczne można interpretować słowem, gestem, rysunkiem, tańcem. Muzykoterapia może być resocjalizacyjnym i profilaktycznym sposobem oddziaływania na jego psychikę, emocje i stan somatyczny. Jest cenna podczas grupowego słuchania. Forma ta pozwala na odreagowanie emocji, stwarza możliwość eksploracji istotnych dla wychowanków treści, dostarcza im wiedzy o sobie.

W całokształcie muzyka pojmowana jest jako środek służący wzmacnianiu przeżyć, pobudzaniu katatonicznego myślenia obrazkowego w stanie relaksacji wychowanka. Nastroje wywołane muzyką mogą być wykorzystywane do wpływania na dezintegrację osobowości wywołując obniżenie nastroju czy silny niepokój, mogą wzbudzać agresję, a tym samym ujawniać konflikty i patologiczne przeżycia.

---