Sylwester Orzechowski, Instytut Psychologii UMCS w Lublinie

GESTY A WIARYGODNOŚĆ

Streszczenie

Komunikacja niejęzykowa (niewerbalna) jest integralną częścią każdej interakcji społecznej. Komunikaty pozasłowne przenoszące informacje zwłaszcza o emocjach i postawach są w dużej mierze nieuświadamiane. Skłania to wielu badaczy do podejmowania prób poznania i zrozumienia prawidłowości występujących podczas tego rodzaju komunikowania się.

Jednym z obszarów badań nad komunikowaniem się niejęzykowym jest gestykulacja. Niektóre dane wskazują na istotne znaczenie częstości wykonywanych przez nadawcę gestów dla ustosunkowania odbiorcy. Głównym problemem badawczym w opisanym w niniejszej publikacji eksperymencie było ustalenie związku pomiędzy częstością gestykulacji a wiarygodnością. W badaniu wykorzystano dwa fragmenty programu telewizyjnego, które obejrzało 50 osób oceniających. W programach występowały dwie osoby, które gestykulowały z różnym nasileniem. Zadaniem oceniających było wytypowanie osoby bardziej wiarygodnej.

Do oceny zależności istotności różnic w ocenach poszczególnych osób posłużono się statystyką chi - kwadrat. Test wykazał istotny związek pomiędzy typowaniem osoby bardziej wiarygodnej a ilością wykonywanych gestów.

Uzyskane wyniki zachęcają do podejmowania dalszych, bardziej szczegółowych badań w tym kierunku.

Wprowadzenie

Problematyką wiarygodności nadawcy w procesie komunikacji społecznej zajmowano się głównie w badaniach nad zmianą postaw. Fakt ten jest zrozumiały ponieważ wiarygodność źródła informacji odgrywa istotną rolę właśnie podczas wywierania wpływu na postawy. Oczywiście wiarygodność powinna cechować nadawcę także podczas informowania w innych celach np. opisowych, definiujących czy dowodowych (Wiszniewski, 1994).

W 1953 roku Hovland, Janis i Kelley opracowali specjalny program badań (Communication and Attitiude Change Program). Badania obejmowały wpływ różnych cech nadawcy, komunikatu oraz odbiorców na skuteczność zmiany postaw (za Zimbardo, 1988). W wyniku przeprowadzonych eksperymentów określono pożądane charakterystyki wszystkich trzech elementów triady komunikacyjnej (nadawca, przekaz, odbiorca) w aspekcie ich wpływu na zmienną zależną, jaką była zmiana postawy. Wyniki tych badań są szeroko znane, ich omówienie można znaleźć w wielu publikacjach (zob. np. Aronson, 1995; Aronson, Wilson, Akert, 1997; Podgórecki, 1974; Zimbardo, l988; Mika, 1981).

W omawianych badanich wiarygodny nadawca rozumiany był, jako ten, "(...)który jest ekspertem, osobą kompetentną, znawcą tej dziedziny, której dotyczy przekaz" (Mika, 1981, s.194). Badacze koncentrowali się na takich atrybutach wiarygodności, jak tytuł naukowy i pozycja społeczna nadawcy, na umiejętności szybkiego i pewnego przekazywania informacji; zdolności przekonywania oraz języku jakim się posługuje (potoczny vs fachowy). Wykazano, że wszystkie wymienione wyżej zmienne mogą wpływać na ogólne wrażenie dotyczące wiarygodności. Chociaż nie sposób kwestionować znaczenia wymienionych zmiennych z pewnością jednak nie jest to lista kompletna. Newcomb, Turner i Converse (1970) mówią o czynnikach "ubocznych" wpływających na wiarygodność. Gdy autor komunikatu jest mało znany lub w ogóle nie jest znany odbiorcom wtedy dla oszacowania jego wiarygodności mogą oni wykorzystać informacje nie związane merytorycznie z treścią wypowiedzi. Taką informacją uboczną może być według omawianych autorów np. stopień zaangażowania w przekazywaną informację. Wiele wskazuje na to, że innymi użytecznymi dla oszacowania wiarygodności informacjami mogą być też komunikaty niejęzykowe, jakie podczas mówienia emituje nadawca.

Jak wiadomo, przekazy niejęzykowe stanowią integralną część każdego aktu komunikacyjnego (Kaczmarek, 1995, 1998a, 1998b). Towarzysząca wypowiedzi ekspresja niejęzykowa pełni podstawową rolę w odczytywaniu rodzaju przeżywanych emocji. Argyle (1991) podaje, że w sytuacji kiedy komunikaty językowe i niejęzykowe są niespójne (gdy treść przekazu językowego jest zaprzeczeniem treści przekazu niejęzykowego), bardziej wiarygodne dla odbiorcy okazują się informacje przekazywane niejęzykowo, treść językowa zaś jest pomijana. Siła wpływu przekazu niejęzykowego jest około pięciu razy większa od siły wpływu przekazu językowego. Wskazano tym samym, że ekspresje pozajęzykowe są znaczącym elementem w percepcji wiarygodności. Wciąż jednak nie stwierdzono, które akty zachowań niejęzykowych odgrywają najważniejszą rolę w ocenianiu wiarygodności. Można przypuszczać, że będą to te same zachowania, które w ogóle mają bogate znaczenie informacyjne, a więc wyrazy twarzy, ton głosu, gesty czy utrzymywanie lub brak kontaktu wzrokowego.

Pewnych wskazówek dotyczących omawianego zagadnienia dostarczają badania przeprowadzone przez Paula Ekmana (1997). Stwierdza on, że ludzie podczas oceniania wiarygodności polegają głównie na słowach wypowiadanych przez nadawcę, oraz jego mimice. Dodaje później, że jak na ironię, akurat te źródła szacowania wiarygodności są najbardziej zawodne, gdyż dosyć łatwo można przy ich pomocy wprowadzić odbiorcę w błąd. Dzieje się tak dlatego, że zarówno dobór treści do wypowiedzi, jak i towarzysząca jej mimika mogą być dowolnie dobierane w zależności od sytuacji. Istnieją wprawdzie takie wyrazy twarzy, które z trudem dają się dowolnie inicjować i kontrolować, ale do wykrycia fałszu w takich udawanych ekspresjach potrzebna jest wprawa nabyta podczas specjalnego treningu. Według Ekmana bardziej wiarygodnymi wskazówkami fałszu są gesty i ton głosu.

Także inne dane (Argyle, 1970, 1991; Zimbardo; 1988) wskazują, że liczba i rodzaj wykonywanych podczas interakcji gestów wpływa na wzajemne ustosunkowanie jej uczestników. Zimbardo (1988) podaje, że Mehrabian zwrócił uwagę na znaczenie gestów wykonywanych podczas interakcji dla wywoływania przychylnej postawy wobec nadawcy. Osoba częściej gestylująca wywołuje sympatię i dążenie do współpracy ze strony innych. Dlatego też nauczyciele, którzy częściej gestykulują osiągają lepsze rezultaty w nauczaniu w porównaniu z nauczycielami mało gestykulującymi. Omawiany autor stwierdza, że żywa gestykulacja jest wskaźnikiem afiliatywności danej osoby. Sztywność i nadmierna kontrola gestów może wzbudzać reakcje przeciwne np. zdystansowanie.

W świetle powyższych danych zachodzi konieczność dokładniejszego zbadania roli, jaką pełni ekspresja niejęzykowa w spostrzeganiu wiarygodności podczas komunikowania się. Niniejszy artykuł jest sprawozdaniem z przeprowadzonych badań dotyczących znaczenia gestów, jako jednej z form ekspresji niejęzykowej, dla spostrzegania wiarygodności.

Jak wspomniano wcześniej, w uproszczonym modelu procesu komunikowania się można wyróżnić trzy podstawowe elementy: nadawcę, komunikat oraz odbiorcę. Wiarygodność jest pewną cechą, którą posiada lub nie nadawca określonego przekazu informacyjnego. Natomiast sam przekaz informacyjny (przekazywana treść) może być określony, jako prawdziwy lub fałszywy. Zależność pomiędzy prawdziwością przekazu a wiarygodnością jego nadawcy jest dwustronna i ma charakter interakcyjny (Mika, 1981). Mianowicie zarówno wiarygodność nadawcy oceniana będzie na podstawie prawdziwości przekazywanej przez niego informacji, jak też prawdziwość informacji oceniana będzie na podstawie wiarygodności nadawcy.

Pierwszy przypadek będzie zachodził w sytuacji, kiedy do określenia wiarygodności nadawcy nie będą konieczne informacje poza tymi, które są zawarte w treści wypowiedzi i zasobie wiedzy odbiorcy. Ilustracją tej zależności może być wypowiedź „Jestem różowym hipopotamem". Ocena braku wiarygodności nadawcy tej wypowiedzi może być dokonana, tylko na podstawie samej treści. Nie ma potrzeby odwoływania się tutaj do jakichkolwiek innych źródeł informacji, aby stwierdzić, że przekazywana informacja jest fałszywa a sam nadawca niewiarygodny. Dzieje się tak nawet gdy mówiący będzie sprawiał wrażenie absolutnie przekonanego że mówi prawdę.

W drugim przypadku kiedy treść wypowiedzi dotyczy bardziej prwdopodobnego stanu rzeczy do oceny nadawcy potrzebne będą dodatkowe informacje. Informacjami takimi mogą być zachowania parajęzykowe i niejęzykowe, jakie podczas mówienia przejawia autor. Ilustracją dla tej zależności może być sytuacja rozmowy kwalifikacyjnej przy zatrudnianiu. Przeprowdzający rozmowę zadaje kandydatowi szereg pytań dotyczących jego osoby i historii jego życia zawodowego. Jeśli odpowiedzi kandydata są prawdopodobne, to na podstawie analizy ich treści i przy braku innych wiarygodnych danych trudno z całą pewnością stwierdzić czy kandydat mówi prawdę. Oceniający musi jednak podjąć określoną decyzję, dlatego informacji, które będą mu w tym pomocne będzie szukał poza treścią wypowiedzi. Najprawdopodobniej odwoła się do obserwacji zachowania kandydata. Tendencja do wykorzystywania zachowań niejęzykowych jako dodatkowych źródeł informacji na temat motywów i uczuć innych ludzi jest powszechna i dość silna. Może się także zdarzyć, że całkowicie zdominuje ocenę. Na przykład jeśli kandydat będzie mówił o sobie szczerą prawdę odpowiadając na pytania, ale będzie przy tym niespokojny, będzie unikał kontaktu wzrokowego, pocił się, jąkał, będą trzęsły mu się ręce i przed każdą odpowiedzią będzie długo się zastanawiał, zostanie oceniony jako mało wiarygodny lub wręcz posądzony o kłamstwo.

Przedmiot i cele badania

Konsekwencją tezy Mehrabiana, według której osoby częściej gestykulujące wzbudzają sympatię u swoich odbiorców powinno być także zwiększenie wiarygodności osoby, która częściej gestykuluje. W związku z powyższym sformułowano następującą hipotezę: osoba, która gestykuluje częściej będzie spostrzegana, jako bardziej wiarygodna w porównaniu z osobą gestykulującą rzadziej. Dodatkowo kontrolowano ważną zmienną jaką była treść wypowiedzi ocenianych osób. Treść wypowiedzi rozumiano, jako informacje przekazywane językowo przez każdą osobę występującą w programie. Kontrola tej zmiennej (treści wypowiedzi) polegała na wyłączeniu dźwięku podczas serii pokazów w jednym z wariantów badania. Celem tego zabiegu była próba ustalenia znaczenia treści wypowiedzi w ocenie wiarygodności w porównaniu ze znaczeniem niektórych zachowań niejęzykowych. Uważa się bowiem, że komunikaty niejęzykowe informują głównie o emocjach i postawach. Do przekazywania informacji innego rodzaju wykorzystywany jest kanał językowy (Argyle, 1991). Dlatego postawiono drugą hipotezę zakładającą, że: treść informacji przekazywanych przez osoby oceniane ma większe znaczenie dla spostrzegania ich wiarygodności niż zachowania niejęzykowye.

Próbowano także ustalić znaczenie gestów, jako źródła informacji na temat wiarygodności na tle pozostałych form ekspresji pozajęzykowej, takich jak: sposób spoglądania, wyraz twarzy, ruchliwość, a także ton głosu, sposób wypowiadania się (podczas pełnego pokazu). Sformułowano hipotezę, według której gesty w porównaniu z pozostałymi rodzajami ekspresji niejęzykowej posiadają dużą przydatność informacyjną podczas oceniania wiarygodności.

Opis Badania

Osoby badane.

W badaniach brali udział studenci obojga płci, drugiego roku Filologii Germańskiej, Filologii Angielskiej, Filologii Romańskiej oraz Pedagogiki UMCS w Lublinie. W sumie w badaniu wzięło udział pięćdziesiąt osób. W części badania zawierającego pełny pokaz wzięło udział 25 osób, tyle samo osób wzięło udział w części zawierającej pokaz "bez fonii" (przy wyłączonym dźwięku).

Wyróżnione zmienne.

Zmienną niezależną główną w opisywanym badaniu była częstość gestykulowania. Obejmowało ono gesty wykonywane głową oraz ramionami i dłońmi. Zmienna ta miała charakter jakościowy, zdychotomizowany: podzielono ją na dwie kategorie: gestykulowanie częstsze - gestykulowanie rzadsze. Dychotomizacji dokonano na podstawie obliczenia liczby gestów wykonywanych przez osoby występujące w programach. U "osoby A" naliczono sto jeden widocznych gestów "Osoba B" wykonała ich trzysta dziewięćdziesiąt pięć.

Zmienną zależną była wiarygodność prezentowanych w programie osób. Zmienna ta była rozumiana zgodnie z definicją podawaną przez Mały Slownik Języka Polskiego (1969): "Wiarogodny, wiarygodny ~dni « zasługujący na wiarę, zaufanie; nie ulegający wątpliwości; prawdziwy, pewny, autentyczny »". Takie rozumienie wiarygodności podano w arkuszach odpowiedzi

dla osób oceniających. Wiarygodność mierzona była liczbą głosów oddanych przez oceniających na osoby występujące w programie.

Aparatura.

W badaniu wykorzystano dwa dziesięciominutowe fragmenty programu telewizyjnego "Bez znieczulenia" zarejestrowane na kasecie video (kasety z programami są w posiadaniu autora). Do pokazu użyto magnetowidu VHS, oraz kolorowego telewizora 21". Osoby biorące udział w badaniu dokonywały swoich ocen i uzasadnień na specjalnie do tego celu przygotowanych arkuszach oceny.

Przebieg badania

Osoby badane wchodziły do pokoju gdzie odbywał się pokaz grupami, po pięć osób w każdej. Po wejściu do pokoju każda z osób zajmowała przygotowane dla niej pojedyncze miejsce przy stoliku. Stoliki ustawione były w jednym rzędzie tak, aby po zajęciu miejsc osoby skierowane były twarzą w stronę telewizora. Odbiornik telewizyjny znajdował się w odległości około 1,5 metra od osób oceniających. Następnie eksperymentator podawał każdej osobie arkusz oceny i zaraz po rozdaniu przedstawiał się. Nie precyzował przedmiotu badania, nie wyjawiał, że dotyczy ono wiarygodności występujących w programach osób. Wspomniał ogólnie, że badanie dotyczy spostrzegania interpersonalnego. Zaraz po tym odczytywał następującą instrukcję (dla grupy, która dokonywała ocen na podstawie pełnego pokazu): "Za chwilę obejrzycie dwa kilkuminutowe, niezwiązane ze sobą programy. W każdym z nich wystąpią dwie osoby: prowadzący rozmowę oraz gość programu. Ta sama osoba, prowadzący rozmowę pojawi się w obu programach. Zmieni się w nich natomiast gość. Osobę występującą jako gość w pierwszym programie oznaczmy literą A, natomiast osobę występującą w drugim pokazie oznaczmy literą B. Zadaniem waszym będzie ocena tych osób pod względem ich wiarygodności. Prosimy wytypować jedną z oglądanych w programie osób (A lub B), która według was jest prawdziwa, szczera, zasługuje na wiarę, nie budzi wątpliwości, jest autentyczna i pewna. Swoją ocenę i uzasadnienie należy wpisać na podanym arkuszu oceny. Nie zastanawiajcie się długo nad wyborem i wpiszcie pierwszą myśl, jaka przyjdzie wam do głowy. Badanie jest oczywiście anonimowe.

Przed pokazem bez fonii, informowano badanych, że: "Będą one (programy) prezentowane przy wyłączonej fonii". Pozostała część instrukcji była identyczna, jak dla pokazu pełnego. Po zakończeniu odczytywania instrukcji eksperymentator prezentował przygotowane programy. Pokazywane były one zawsze (dla obu rodzajów pokazu) w takiej samej kolejności. W pierwszym z pokazywanych programów występowała osoba A, w drugim osoba B. W sumie odbyło się dziesięć pokazów: pięć pokazów obu programów w wersj i pełnej oraz pięć w wersj i bez fonii. Po zakończeniu pokazu osoby proszone były o wybranie osoby, która ich zdaniem była bardziej wiarygodna. Wybór polegał na zaznaczeniu kółkiem jednej z liter (A lub B) zamieszczonych w arkuszu oceny. Wybory dokonywane były jednocześnie przez wszystkie znajdujące się w pokoju osoby. Procedura była identyczna (z wyjątkiem instrukcji i arkusza ocen) dla obu pokazów: pełnego i bez fonii. Arkusz oceny w przypadku badania przy pełnym pokazie zawierał także kategorie dotyczących zachowań parajęzykowych mogących stanowić kryterium możliwego wyboru.

Wyniki

Po obliczeniu ilości głosów oddanych na poszczególne osoby otrzymano wyniki, które przedstawia tabela l. Zawiera ona liczbę głosów oddanych na poszczególne osoby oceniane oraz procentowy rozkład tych głosów.

wstaw tabelę 1.

Przy "pokazie pełnym" osoba A (mniej gestykulująca),jako bardziej wiarygodna określona została przez sześć spośród dwudziestu pięciu osób, co stanowi dwadzieścia cztery procent ogółu oceniających. Osoba B (częściej gestykulująca), jako bardziej wiarygodna została oceniona przez dziewiętnaście osób spośród dwudziestu pięciu, co stanowi siedemdziesiąt sześć procent ogółu oceniających.Procentowy rozkład wyników przy pokazie bez fonii przedstawia tabela 2.

wstaw tabelę 2.

Przy pokazie "bez fonii" dwadzieścia trzy osoby spośród dwudziestu pięciu, - stanowi to dziewięćdziesiąt dwa procent ogółu oceniających - uznało osobę B za bardziej wiarygodną. Dla dwóch osób spośród dwudziestu pięciu oceniających, co stanowi osiem procent ogółu oceniających, osoba "A" była bardziej wiarygodna. Wykres 1. przedstawia rozkład liczby głosów oddanych na poszczególne osoby występujące w programach. Jak widać zarówno przy pokazie „pełnym" jak "bez fonii" osoba "B" wybierana była częściej niż OSOba "A".i

wstaw wykres l.

Osoby oceniające proszono także, aby w arkuszu oceny zaznaczyły kategorie, którymi kierowały się podczas dokonywania swoich ocen. Zestaw kategorii podany był w arkuszu oceny. Poniżej w tabelach 3. i 4. przedstawiono częstość wybierania poszczególnych kategorii w formie rang. Wartości podane w nawiasach określają liczbę wyborów danej kategorii.

wstaw tabelę 3.

wstaw tabelę 4.

Statystyczna istotność uzyskanych danych.

Na podstawie danych procentowych nie można określić, czy częstsze wybieranie osoby "B" ,jako bardziej wiarygodnej uzależnione było tylko i wyłącznie od tego, że gestykulowała ona częściej. Inną ważną zmienną mogącą mieć duży wpływ na rozkład wyborów mogła być treść wypowiedzi osób ocenianych. Kontrola treści dokonywana była poprzez wyłączenie fonii w jednej serii pokazów. Obniżyło to liczbę wyborów osoby "B" jako bardziej wiarygodnej przy pokazie pełnym (por. tabele l. i 2.). Dla sprawdzenia istotności tej różnicy wykorzystano test chi - kwadrat.

Rozkład porównywanych wyników po zastosowaniu testu przedstawia tabela 5. Wartość testu chi - kwadrat z poprawką Yatesa (zastosowaną ze względu na małe liczebności w niektórych polach tabeli) dla wyników przedstawionych w tabeli poniżej wynosi l, 34 , stopień swobody df - l, p - , 2472 . Wartość testu wskazuje więc na brak istotnego związku pomiędzy liczbą wyborów, osób ocenianych a treścią ich wypowiedzi. Ocenianie osoby "B" jako bardziej wiarygodnej nie było więc uzależnione od treści jej wypowiedzi. Różnica w liczbie wyborów tej osoby przy obu rodzajach pokazów z treścią lub bez okazała się nieistotna.

wstaw tabelę 5.

Dyskusja

Uzyskane wyniki pokazują, że bez względu na rodzaj pokazu - "z fonią" czy "bez fonii" osoba B była częściej wybierana, jako bardziej wiarygodna. Zaznaczyć należy, że ta sama osoba wykonała podczas pokazu więcej gestów w porównaniu z osobą A. Oczywiście częstsza gestykulacja nie stanowiła jedynego kryterium oceny. Na dokonywane wybory wpływały także inne zachowania niejęzykowe i trudno rozpatrywać je z osobna. Pokazują to dane zamieszczone w tabeli rang (tab. 3 i 4). Kategorie, którymi kierowali się oceniający były różne zarówno dla każdej z ocenianych osób, jak też dla obu wersji pokazów. Jednak gestykulacja była ważnym kryterium oceny, co szczególnie wyraźnie widać w odniesieniu do osoby B. W przypadku osoby A, która rzadziej gestykulowała znaczenie gestów, jako kryterium oceny było mniejsze. Można przypuszczać, że osoby wykorzystywały podczas oceniania informacje, które wyraźnie dawały się zauważać. Inaczej mówiąc podczas dokonywania ocen posługiwano się raczej informacją pozytywną tzn. taką, która występowała i była możliwa do zaobserwowania. Brak czy zubożenie pewnych zachowań było traktowane, jako mniej ważna informacja. Znaczenie gestów w przypadku ocen osoby A (rzadziej gestykulującej) było mniejsze niż w przypadku osoby B.

Wnioski

Jak wynika z przeprowadzonych badań liczba wykonywanych gestów może wpływać na spostrzeganie danej osoby, jako bardziej lub mniej wiarygodnej. Częstsze gestykulowanie sprzyja spostrzeganiu nadawcy, jako bardziej wiarygodnego. Przeprowadzone badanie miało charakter pilotażowy. Uzyskane wyniki zachęcają jednak do dalszych bardziej szczegółowych poszukiwań zależności pomiędzy zachowaniami niejęzykowymi a wiarygodnością nadawcy.

LITERATURA

Argyle, M., Salter, V., Nicholson, H., Williams, M. oraz Burgess, P. (1970). The communication of interior and superior attitiudes and nonverbal signals. British Journal of Social and Clinical Psychology.

Argyle, M. (1991). Psychologia stosunków międzyludzkich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Aronson, E. (1995). Człowiek istota społeczna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Aronson, E., Wilson, T. D., Akert, R. (1997). Zachowanie niewerbalne. W: E. Aronson, T. Wilson, R. Akert. Psychologia Społeczna. Serce i umysł, s. 173-182, Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c.

Ekman, P. (1997). Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce, małżeństwie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Kaczmarek, B. L. J. (1993). Komunikacja niewerbalna czy niejęzykowa? W: Opuscula logopaedica. Lublin. UMCS,

Kaczmarek, B. L. J. (1995). Specyfika komunikacji interpersonalnej. W: J. Trempała (red.), Materiały z IV Ogólnopolskiej Konferencji Psychologów Rozwojowych. Bydgoszcz: WSP.

Kaczmarek, B. L. J. (1998a). Mózg, język, zachowanie. Lublin: UMCS.

Kaczmarek, B. L. J. (1998b). Psychologia komunikowania się. W: T. Rzepa (red.) Teoretyczne refleksje nad językiem i komunikowaniem się. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński.

Mały Słownik Języka Polskiego, (1969). Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Naukowe.

Mika, S. (1981). Psychologia społeczna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Newcomb, Th., Turner, R. H., Converse, Ph. E. (1970). Psychologia społeczna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Naukowe.

Podgórecki, A. (red.). (1974). Socjotechnika. Funkcjonalność i dysfunkcjonalność instytucji. Warszawa: Książka i Wiedza

Wiszniewski, A. (1994). Jak przekonująco mówić i przemawiać. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Zimbardo, P. G., Ruch, F. L. (1988). Komunikowanie się bez słów. W: P. G. Zimbardo, F. L. Ruch, Psychologia i życie, s. 149-154. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Tabela 1. Procentowy rozkład głosów oddanych na poszczególne osoby występujące w prezentowanych programach przy pełnym pokazie.

Badane zmienne	Wysoka Wiarygodność	Niska Wiarygodność
Gestykulacja częstsza - 395 gestów „Osoba B”	76% 19/25	24% 6/25
Gestykulacja rzadsza - 101 gestów „Osoba A”	24% 6/25	76% 19/25

Tabela 2. Procentowy rozkład głosów oddanych na poszczególne osoby występujące w prezentowanych programach przy pokazie bez fonii.

Badane zmienne	Wysoka Wiarygodność	Niska Wiarygodność
Gestykulacja częstsza - 395 gestów „Osoba B”	92% 23/25	8% 2/25
Gestykulacja rzadsza - 101 gestów „Osoba A”	8% 2/25	92% 23/25

Wykres 1. Ilość głosów oddanych na osoby występujące w programach ze względu na ich wiarygodność.

Tabela 3. Rangi kategorii, którymi w swojej ocenie kierowali się biorący udział w badaniu przy ocenianiu osoby oznaczonej literą A.

Pełny pokaz	Pokaz bez fonii
1. Wyraz twarzy (5) Sposób spoglądania (5) Ton głosu (5) Sposób wypowiadania się (5) 2. Treść rozmowy (3) 3. Gestykulacja (2) 4. Ułożenie ciała (1) Ruchliwość (1)	1. Wyraz twarzy (2) Sposób spoglądania (2) 2. Ułożenie ciała (1) 3. Gestykulacja (0) Ruchliwość (0)

Osoba B

Tabela 4. Rangi kategorii, którymi w swojej ocenie kierowali się biorący udział w badaniu przy ocenianiu osoby oznaczonej literą B.

Pełny pokaz	Pokaz bez fonii
1. Sposób spoglądania (12) Treść rozmowy (12) 2. Gestykulacja (11) 3. Ton głosu (10) Sposób wypowiadania się (10) 4. Wyraz twarzy (9) 5. Ruchliwość (8) 6. Ułożenie ciała (5)	1. Gestykulacja (22) 2. Wyraz twarzy (21) 3. Sposób spoglądania (17) 4. Ruchliwość (12) 5. Ułożenie ciała (7)

Tabela 5. Rozkład wyników dla tabeli czteropolowej z zastosowaniem testu x² (chi - kwadrat).

	WIARYGODNOŚĆ OSOBY „B”	WIARYGODNOŚĆ OSOBY „A”	SUMA W WIERSZACH
POKAZ PEŁNY	19 38%	6 12%	25 50%
POKAZ BEZ FONII	23 46%	2 4%	25 50%
SUMA W KOLUMNACH	42 84%	8 16%	50

10

---