DOKTRYNY POLICZYTCZNE i PRAWNE

1. Doktryna Sokratesa (V - IV w. p.n.e)

Podstawa rozważań filozoficznych Sokratesa opiera się na dwóch tezach:

• Poza człowiekiem istnieje niezależny od niego porządek obiektywny, ustanowiony

i rządzony przez jakąś wyższą i nad człowiekiem panującą Mądrość

• Człowiek ma w sobie samym lustro/zwierciadło, które odbija prawa rządzące obiektywnym porządkiem świata i zgodnie, z którymi każdy człowiek powinien postępować.

Z tych założeń Sokrates wyciągnął wniosek, że bezpośrednim źródłem mądrości dla każdego człowieka jest poznanie samego siebie. Poznawszy samego siebie człowiek poznawał znajdujące się w nim zwierciadło praw, które rządzą ludzkim życiem i mógł nauczyć się postępować zgodnie z nimi. Człowiek powinien dążyć do poznania praw kierujących życiem, zarówno po to, aby zaspokoić swoją żądzę wiedzy teoretycznej, ale również ze względów praktycznych, czyli po to, aby umiał sprostować obowiązkom życia prywatnego

i publicznego.

Dla Sokratesa cnota łączyła się nierozerwalnie z wiedzą o tym, co jest dobre a co złe. Wiedzieć, że dany uczynek jest dobry, oznaczało chęć spełnienia go. Wg Sokratesa nikt nie popełnia zła świadomie i w sposób zamierzony. Złe uczynki wynikają z niewiedzy (pogląd filozoficzny głoszący, iż złe postępowanie wynika z braku wiedzy);

Z etyki sokratejskiej wypływają kolejne tezy:

• Sprawiedliwość utożsamiał z legalnością, tj. zgodnością postępowania obywateli

z ustawami obowiązującymi w państwie.

• Wśród ustaw wskazywał dwie kategorie: normy wydawane przez państwo, które zmieniają

się odpowiednio do tej lub innej sytuacji politycznej. Druga grupa- normy ustanowione przez bogów jako prawo niepisane o niezmiennej treści.

I pierwsze i drugie normy wiązały, wg Sokratesa, moralnie obywateli, ponieważ wolą bogów było, aby okazywać posłuszeństwo nawet złym prawom. Człowiek sprawiedliwy miał jednak obowiązek potępiania złych ustaw państwowych i zwracanie uwagi tym, którzy rządzą, na wady tych praw.

• Każdy człowiek powinien zajmować w państwie tylko takie stanowisko, do którego dorósł

swoją wiedzą, oraz trudnić się tylko tą profesją, do której sprawowania posiada odpowiednie kwalifikacje.

2. Państwo i społeczeństwo w filozofii Platona (V - IV w. p.n.e.)

Platon był ojcem idealizmu obiektywnego.

Twierdził, że istnieją dwa światy: świat idei i świat odbijający te idee.

Pierwszy z nich - doskonały - jest identyczny z bóstwem bądź też stanowi jego twór, drugi zaś jest niedoskonałym odbiciem pierwszego.

Utworzył w ateńskich ogrodach Akademosa tzw. Akademię. Widział w niej szkołę cnoty dla elity - przyszłych rządzących w idealnym państwie.

Państwo Platona było dosyć niewielkie, liczbę mieszkańców szacował na 5040.

Elitarna koncepcja państwa - polis; Platon podzielił społeczeństwo na 3 kategorie:

- ludzie wykształceni (mędrcy, filozofowie) - mieli rządzić. Elita nie potrzebuje własności prywatnej, rodziny (istnieją wolne związki, a potomstwo wychowywane jest przez społeczeństwo)

- wojownicy - broniący społeczeństwo przed wrogiem

- reszta społeczeństwa, ci którzy zaspokajają potrzeby

W państwie na szczycie uplasowani są wyróżniający się inteligencją „mędrcy”, niżej stoją broniący społeczeństwo przed wrogiem wojownicy „strażnicy”, na samym dole reszta społeczeństwa, mająca za zadanie zaspokajanie potrzeb materialnych ogółu. Żadna z owych trzech grup nie może istnieć bez dwóch pozostałych, dopiero jako całość tworzą harmonię. Hierarchia społeczna oparta jest na hierarchii wiedzy. Mędrcy wiedzą najwięcej, tajemnice świata idei stoją przed nimi otworem, mniej wiedzą wojownicy, prostacy znają zaledwie strzępy wiedzy.

Państwo podporządkowuje sobie jednostkę.

Platon stwierdził, że polis jest ideą, nie rzeczywistością, a zatem póki nie można jej osiągnąć, należy skonstruować rozwiązanie pośrednie - Państwo drugiego stopnia (kompromis):

Jest to państwo, w którym istnieje własność prywatna, jest zamknięte (obywatele nie opuszczając państwa cudzoziemcy, którzy chcą się osiedlić pozbawieni są praw) Przewidziane są kary dla bezbożników, donosicieli. Państwo miało regulować wszystkie aspekty życia.

3. Myśl polityczno-prawna Arystotelesa (IVw. p.n.e.)

Punktem wyjścia Arystotelesowej nauki o państwie jest stwierdzenie, że państwo należy do tworów natury (…) człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie(społeczeństwie), taki zaś, który z natury, a nie przypadku żyje poza państwem, jest albo nędznikiem, albo nadludzką istotą.

Państwo to naturalny, doskonały związek wsi, zdolny osiągnąć pełnię całkowitej samowystarczalności. Powstaje po to, aby zaspokajać potrzeby ludzi, istnieje zaś

w celu popierania dobrego życia.

Dokonał klasyfikacji ustrojów (podzielił je na dobre i złe, w zależności od tego, czy władza jest sprawowana w interesie ogółu, czy dla własnej korzyści rządzących); dobre ustroje to: monarchia, arystokracja i politeja; złe: tyrania, oligarchia i demokracja.

Politeja to wg Arystotelesa ustrój optymalny (rządy warstwy średniej, ludzi honoru).

Oddzielił prawa przyrody od prawa natury (które zawiera reguły swoiste tylko dla ludzi).

Łączył prawo z moralnością (naczelna reguła: czyń to co jest dobre, a nie to co złe).

Arystoteles uznał za prawo natury:

• władza męża, ojca w rodzinie

• rządy ludzi oświeconych nad prostakami

• własność

• władzę pana nad niewolnikiem

Podzielił całe prawo na znamienne postanowienia ludzkie oraz posiadające wszędzie tę samą moc nakazy natury.

4. Koncepcja polityczna Jana z Salisbury ( XII - XIII w. )

Jan wychodził z założenia, że wszystko jest tworem Boga, w tym natura i człowiek, dlatego też państwo jest także imitacją natury, stanowi organizm („ciało polityczne”):

Dusza - duchowieństwo

Głowa - monarcha

Oczy, uszy i język - sędziowie i najwyżsi urzędnicy

Serce - rada monarsza

Ręce - wojsko i aparat administracyjny

Żołądek - aparat skarbowy

Nogi - chłopi

Stosunek „głowy” do „duszy” był centralnym punktem doktryny politycznej Jana.

Odróżnił postępowanie monarchy od postępowania tyrana. Według jego koncepcji król rządzi zgodnie z prawem, a tyran swą samowolą czyni z poddanych niewolników. Monarcha jest obrazem Boga na ziemi, tyran natomiast jest ucieleśnieniem grzechu.

Władca powinien w swoim postępowaniu brać pod uwagę zdanie hierarchii kościelnej (ponieważ władca pełni niższy urząd duchowy, jednak jego władza jest niezbędna Bogu

i Kościołowi, a jej treść wyraża się w monopolu stosowania przymusu).

Wg Jana władza świecka i duchowna uzupełniają się. Obie władze są państwu konieczne.

Książę może karać, wymierzać sankcję wobec sprawców naruszenia prawa (krew na mieczu księcia jest wyrazem jego powinności stosowania prawa).

Jan był autorem koncepcji władzy księcia:

- książę jest sługą dobra publicznego i sługą prawości;

- powinien działać dla dobra poddanych i dla prawości;

- władza księcia ma wymiar służby społeczeństwu.

Jan twierdził, że dobro publiczne panujący powinien osiągać przez: szacunek dla Boga

i okazanie Bogu czci, dyscyplinę wewnętrzną, wykształcenie i prawość.

5. Marsyliusz z Padwy o suwerenności i zadaniach państwa ( XIII - XIV w.)

Marsyliusz z Padwy twierdził, że interesy i dążenia jednostek nie mogą być sprzeczne

z interesami i dążeniami zbiorowości.

Państwo to najwyższa zbiorowość, strażnik bezpieczeństwa i pokoju między ludźmi, gwarant ładu w społeczeństwie.

Zdaniem Marsyliusza władza państwowa powinna się oprzeć na woli prawodawcy (utożsamianej przez Marsyliusza z wolą suwerennego ludu). Tylko wtedy, gdy lud będzie suwerenem, państwo może spokojnie i trwale funkcjonować oraz szanowane będą ustanowione w nim prawa.

Suwerenność ludu oznacza udział wszystkich obywateli w powoływaniu organów państwowych oraz stanowieniu prawa. Ponadto suwerenny lud - prawodawca może wyłaniać rząd i kontrolować, a nawet korygować jego błędne decyzje (zasada wywodząca władzę

i legitymizację od ludu określana jest mianem zasady suwerenności ludu).

Marsyliusz za prawo uważał tylko normę opatrzoną sankcją przymusu i wydaną przez uprawnionego ustawodawcę (nawet prawo niesłuszne i niesprawiedliwe jest prawem, jeśli tylko posiada właściwą formę).

Uznanie sankcji przymusowej za jedną z istotnych cech prawa pozwoliło mu stwierdzić, że tzw. prawo boże, pozbawione sankcji, nie jest żadnym prawem, ale tylko doktryną.

Druga istotna cecha prawa, czyli pochodzenie od uprawnionego ustawodawcy, pozwoliła Marsyliuszowi zakwestionować moc obowiązującą wszystkich praw kościelnych, ponieważ nie pochodzą od uprawnionego ustawodawcy - ludu.

Marsyliusz został uznany przez Kościół za heretyka.

6. RENESANSOWE UTOPIE SPOŁECZNE

Thomas More [Morus] (XV - XVI w.)

- reprezentant utopii renesansowej

- przeciwnik protestantyzmu

- był adwokatem i zastępcą szeryfa Londynu

- został skazany i ścięty za zdradę stanu (odmówił uznania za nieważne małżeństwa Henryka VIII z Katarzyną Aragońską)

- kanonizowany przez Kościół katolicki za wierność Bożym przykazaniom

- ważniejsze prace: Utopia

W Utopii zawarł krytykę władzy królewskiej, zarzucając jej rozrzutność, bezprawność działań, psucie pieniądza oraz zaniedbywanie bezpieczeństwa poddanych.

Morus uważał, że jedynym dobrem państwa jest równy podział własności. Mądre reformy nie są w stanie naprawić zła tak długo, jak długo utrzymywać się będzie własność prywatna (uważał, iż owa własność prywatna jest źródłem ludzkich cierpień, nieszczęść; gdyż rodzi ona nierówność ekonomiczną).

W nowym państwie na wyspie Utopii jedyną formą własności jest własność wspólna. Wszyscy obywatele pracują (czas pracy ograniczany do 6 godzin dziennie) na rzecz wspólnoty. W Utopii nie ma pieniądza.

Ustrój jest hierarchiczny i jednocześnie demokratyczny. Co roku 30 rodzin wybiera swych urzędników, którzy spośród siebie wybierają swych przełożonych. Najwyższą władzę sprawuje wybierany dożywotnio książę.

Mowa mieszkańców i obyczaje, urządzenia i prawa są jednakowe. Uprawa roli jest w Utopii tym zajęciem, z którym wszyscy muszą być obeznani, zarówno mężczyźni, jak i kobiety.

Wszyscy mieszkańcy wyspy noszą odzież jednakowego kroju bez względu na wiek;
jeśli w ubiorze są pewne różnice, mają one tylko na celu odróżnienie mężczyzn od kobiet oraz bezżennych od żonatych.

W Utopii spotyka się różne wierzenia religijne.

Kapłanów wybiera lud tak samo jak urzędników (i to w tajnym głosowaniu).

Kapłani wychowują dzieci i dorastającą młodzież, i najpierw większy nacisk kładą na urobienie moralnego charakteru niż na wiedzę ściśle naukową.

Żonami kapłanów są najcnotliwsze z ludu kobiety. Niewiasty dopuszcza się również do
godności kapłańskiej, lecz rzadziej.

W Utopii, gdzie wszystko należy do wszystkich, ludzie są równi.

Tommaso Campanella [Giovanni Domenico Tommaso Campanella] (XVI - XVII w.)

- przedstawiciel myśli utopijnej

- wstąpił do zakonu Dominikanów, przybrał imię Tomasz

- odrzucił scholastykę - wielokrotnie aresztowany i torturowany

- ważniejsze prace: Civitas Solis (Miasto słońca)

W Mieście słońca przedstawił projekt idealnego społeczeństwa.

Owe miasto znajduje się na jednej z odległych wysp Oceanu Indyjskiego.

Mieszkańcy nie znają własności prywatnej (źródła wszelkiego zła i zepsucia).

Powszechny obowiązek pracy, wykorzystanie w niej zdobyczy nauki sprawia, że nie jest ona dla nikogo ciężarem, trwa zaledwie 4 godziny dziennie i zapewni każdemu obfitość dóbr.

Pieniądze służą tylko w obrocie zewnętrznym, zbywające towary zamienia się na inne, brakujące, bez pośrednictwa złota.

Idea wspólnoty dominuje powszechnie, posiłki spożywa się wspólnie, brak jest tradycyjnej rodziny, zaś dzieci wychowywane są przez przygotowanych do tego pedagogów.

Wydawanie na świat potomstwa ma na celu dobro państwa, dobro zaś osób prywatnych o tyle tylko, o ile stanowią oni część państwa.

Państwo posiada w swej dyspozycji szereg środków społecznej kontroli: usankcjonowane korzystanie z donosicielstwa (donosicielstwo stanowi źródło zatrudnienia dla osób pod jakimś względem upośledzonych, a obdarzonych świetnym słuchem czy wzrokiem), spowiedź powszechna (ważne źródło informacji), surowe kary za przestępstwa przeciwko państwu.

Ustrój polityczny w owym państwie ma charakter republiki kapłańskiej, z wielkim Metafizykiem na czele, zwanym Słońce, wybieranym z grona 24 najwybitniejszych duchownych. Sprawuje on władzę przy pomocy trzech współrządców: Mocy, Mądrości

i Miłości, których tytuły określają wykonywane przez nich funkcję.

Zgromadzenie ludowe, w którym uczestniczy każdy Solaryjczyk po ukończeniu 20. roku życia, daje społeczeństwu możliwość wypowiadania się we wszystkich najważniejszych sprawach i dokonywania wyboru kandydatów na urzędników (węższe zgromadzenie dokonuje wybory urzędników).

Prawa na wyspie są nieliczne i bardzo jasne, ich łamanie zdarza się rzadko (lecz w przypadku najcięższych zbrodni można nawet orzec karę śmierci, jednak jej ogłoszenie musi być poprzedzone przyznaniem się do winy przez przestępcę i jego prośba o taką właśnie karę).

Solaryjczycy to ludzie religijni, wierzą w jednego Boga.

Obok religii i miłości ojczyzny, ogromną rolę odgrywa u nich nauka, a jej osiągnięcia wykorzystywane są w celu poprawy warunków pracy i życia.

Prawo do nauki leży u podstaw wychowania młodzieży, posiadanie wykształcenia umożliwia obejmowanie stanowisk państwowych i pozwala na wpływać na sprawy publiczne.

Francis Bacon (XVI - XVII w. )

- przedstawiciel empiryzmu i twórców myśli utopijnej

- był adwokatem generalnym dworu Jakuba I

- jego kariera skończyła się z powodu oskarżeń o korupcję

- twierdził, że człowiek w swoim umyśle posługuje się „idolami”, czyli mylnymi wyobrażeniami dotyczącymi rzeczywistości (przekonywał o potrzebie odrzucania idoli

i zastąpienia ich wiedzą pozyskaną dzięki doświadczeniu)

- przeciwstawiał się poszukiwaniu wiedzy dla niej samej: celem nauki winno być dobro powszechne

- państwo, w przekonaniu Bacona, powinno być centralistyczne i rządzone przez króla. Ważne decyzje w państwie powinny być podejmowane przez monarchę w parlamencie. Król powinien reprezentować wszystkie stany

Przykładem idealnego państwa miała być Nowa Atlantyda, znajdująca się na wyspie Bensalem leżącej rzekomo gdzieś na Oceanie Spokojnym.

W państwie tym dominującą rolę odgrywać miała własność uspołeczniona (choć Bacon przewidywał również zachowanie własności prywatnej w zakresie niezwiązanym bezpośrednio z produkcją).

Ustrój Nowej Atlantydy powinien opierać się na tradycyjnej patriarchalnej monarchii

z senatem doradzającym władcy w sprawach politycznych oraz Domem Salomona służącym królowi radą w sprawach gospodarczych.

Nowa Atlantyda to państwo chrześcijańskie, w którym panuje harmonia pomiędzy urzędami

a kościołami.

Wszyscy mieszkańcy państwa oddają się uprawianiu nauk przyrodniczych. Działalnością naukową kieruje Dom Salomona, który w założeniu miał być rodzajem akademii nauk

(w jego skład wchodziło 36 mędrców).

Utopie renesansowe:

Myślą wspólną tych wszystkich trzech traktatów utopijnych, było przekonanie, że wspólna własność i powszechny obowiązek pracy zapewnić może społeczeństwu najlepsze dobra. Pomocne miały być przy tym zasady demokratycznego sprawowania władzy: przejrzystość prawa, wykorzystanie ludzkiej nauki w celu lepszej pracy, tolerancja religijna, wychowanie współżycia w duchu z innymi ludźmi. To wszystko miało zapewnić harmonię społeczną

i wyeliminować wszelkie dążenia do przewagi nad innymi. Możemy powiedzieć, że te renesansowe utopie nawiązywały do tradycji platońskiej i dlatego w wyraźny i oczywisty sposób są nieprzystosowane do epoki w której powstały.

Te utopie ukazują państwa samodzielne, samowystarczalne. Z wielką ufnością odnoszą się do państwowego planowania. Twórcy utopii stawali się bardzo często urbanistami. Utopiści uważali, że można zmienić ludzi organizując przestrzeń w jakiej się poruszają.

Miasta takie są nierealne. Utopiści przekonywali, że natura zostanie kiedyś całkowicie przetworzona przez człowieka. Domagali się ograniczenia dnia pracy, oświaty dla wszystkich, podkreślali doniosłą rolę kultury, głosili hasła tolerancji religijnej.

* Erazm z Rotterdamu doktryna konsensusu politycznego i religijnego (XV - XVI w.)

- filozof niderlandzki wczesnego odrodzenia, humanista („papież humanistów”)

- myśliciel i reformator religijny

- ważniejsze praca: Pochwała głupoty

Erazm był przedstawicielem nurtu reformatorskiego w religii chrześcijańskiej, nie włączył się jednak w nurt reformacji, ale prowadził polemikę z M. Lutrem. Odnowienie religii widział

w powrocie do pierwotnych źródeł chrześcijaństwa (np. poprzez swobodny dostęp do Pisma Świętego). Według niego idealny władca nie powinien opierać się jedynie na władzy rozumu. Powinien być moralny, znać naturę ludzką, służyć poddanym; musi być silny i dysponować wieloma uprawnieniami. Erazm odpowiadał się za republikańską formą rządów, wyrażającą się w zwierzchniej władzy ludu w państwie (lud dysponowałby prawem weta wobec samowolnych decyzji panującego). Władca chrześcijański to wzór cnót moralnych

i obywatelskich, nie może być tyranem. W stosunkach panującego z poddanymi powinna dominować miłość, a lud powinien szanować władcę ze względu na jego zalety, a nie dla spodziewanych korzyści. Erazm nawoływał do tolerancji, do dyskusji i kompromisu jako drogi do rozwiązania problemu. Był przeciwnikiem kary śmierci i zwolennikiem pacyfizmu.

Zakładał pełną zgodność zasad chrześcijańskich z naturą człowieka, dlatego postulował wychowanie polegające na wykształceniu w jednostce pełnej wolności, która pozwoli jej zrozumieć i przyjąć religię jako wzorzec postępowania.

Był przeciwnikiem umacniania się państw narodowych (widział w tym źródło możliwych konfliktów).

* Niccolo Machiavelli (XV - XVI w. )
- przedstawiciel doktryny politycznego realizmu

- uchodzi za najwybitniejszego teoretyka państwa współczesnego, a jego doktryna polityczna otwiera nowy etap w historii rozważań nad państwem i prawem

- twierdził, że zachowanie człowieka poddane jest zawsze dwom zasadom: Fortunie (los, przeznaczenie) i virtu (przedsiębiorczość człowieka)

- swoje rozważania polityczne opiera na przekonaniu o złym charakterze natury ludzkiej

7. Dyktatura księcia według Machiavellego

Machiavelli zakładał, że ludzie są źli, bierni, chciwi, niewdzięczni i obłudni. Wśród powszechnego zepsucia potrzeba jest władza absolutna monarchy, gdyż nowy porządek może zostać utrwalony jedynie przez władzę jednostki i użycie wyjątkowych środków. Dyktatura jest niezbędna, gdyż nowy ustrój musi rozprawić się ze swoimi wrogami - przestrzeganie reguł moralnych nie może być przeszkodą (cel uświęca środki; polityka nie ma nic wspólnego z moralnością w tym sensie, że nie jest ani moralna, ani niemoralna. W polityce nie liczy się to, czy czyn jest dobry, czy nie, tylko czy jest skuteczny). Okrucieństwo księcia we właściwych rozmiarach i we właściwym czasie jest cnotą. Władca powinien prowadzić politykę silnej ręki, zachowując przy tym pozory łagodności. Zdaniem Machiavellego panujący powinien używać wszelkich środków, które pomogą mu osiągnąć zamierzony cel. Skuteczny władca powinien być lisem i lwem i zależnie od sytuacji stosować podstęp, wiarołomstwo lub siłę. Znaczącą rolę przyznawał propagandzie władzy (nie jest najważniejsze, jaki jest władca naprawdę, ale najistotniejsze jest to, jak postrzegają go poddani). Władca musi być realistą, musi mieć wyczucie tego co jest wykonalne, a co niewykonalne, musi posiadać zdolność przewidywania, musi odróżnić to co przypadkowe, od tego co stanowi konieczność. Musi też umieć wykorzystać okazję. Władca powinien dobrze znać historię, dzięki czemu będzie mógł zapobiec wielu kryzysom politycznym bądź ekonomicznym.

8. Ustrój republikański według Machiavellego
Machiavelli jest autorem (trzeciej) definicji państwa, na oznaczenie którego użył określenia „stato” - „Wszelkie państwa, wszelkie rządy, które miały lub mają władzę nad ludźmi, bywają republikami albo księstwami”. Przeciwstawiał trzy dobre formy państwa: monarchia, arystokracja, demokracja, trzem złym: tyrania, oligarchia, anarchia. Sam opowiadał się za republiką (to ustrój stabilny i bezpieczny; najlepsza republika miała łączyć elementy rządów monarchicznych, arystokratycznych i demokratycznych). Wolne państwa to dla niego te, które rządzą się same wedle własnego uznania. Wolność związana jest więc z niepodległością państwa i samorządnością obywateli. Oznacza brak władzy narzuconej z zewnątrz oraz możność udziału obywateli w rządach. Machiavelli wyciąga wniosek ogólny, że republiki arystokratyczne żyją dłużej, gdyż, po pierwsze, elity są w większym stopniu niż masy zainteresowane utrzymaniem własnego status quo i unikają zbędnego ryzyka, a po drugie, ponieważ elity skutecznie „ograniczają dojście do władzy niespokojnym umysłom spośród ludu, które są powodem niezliczonych niesnasek i burd w republice”. Twierdzi, że
w republice najwyższe urzędy winny być otwarte dla osób mężnych i najbardziej zdolnych, ale te zdolności często rozumie jedynie w wąskim znaczeniu umiejętności wojskowych.
W ten sposób odchodzi od klasycznej tradycji republikańskiej i opiera republikanizm o nowe ramy konceptualne, jakimi są jego realizm polityczny i militaryzm.
*Republika gwarantuje trwałość ustroju i lepiej chroni powszechną wolność. Powinna łączyć elementy rządów monarchicznych, arystokratycznych i demokratycznych. Władzę jednak rezerwuje nie dla ogółu społeczeństwa w skład, którego wchodzi motłoch którym gardził
i pasożytnicza szlachta, a dla bogatego i średniego mieszczaństwa. Rząd najzamożniejszych powinien prowadzić politykę popierania produkcji i handlu, wpajając nawyk oszczędzania oraz umacniać dbałość o nietykalność własności poddanych. Gwarancją trwałości i rządności republiki powinna być silna armia i prawo, które ustanawia jedynie państwo. Armia powinna stać na straży prawa i państwa. Dobra armia musi składać się z oddziałów złożonych z obywateli którzy odczuwają moralny obowiązek ochrony państwa.

9. Teoria suwerenności Jeana Bodina (XVI w.)
Państwo definiował jako „prawe (sprawiedliwe) rządzenie” wieloma rodzinami (tworzącymi społeczeństwo) oraz tym, co jest tym podstawowym komórkom wspólne (m.in. sądy, podatki, obowiązek zewnętrznej obrony) z władzą suwerenną na czele.
Suwerenność, wg Bodina, to trwała i absolutna władza, która powinna być niezależna od czynników wewnętrznych (poddani), zewnętrznych (władcy innych państw) oraz niezwiązana decyzjami podjętymi przez poprzedników aktualnie panującego monarchy. Za najważniejszy przejaw suwerenności uważał możność tworzenia i znoszenia prawa.

10. Prawo w poglądach Jeana Bodina
Prawo określał jako sprawiedliwy, czyli zgodny z prawem boskim i naturalnym oraz prawami fundamentalnymi państwa, rozkaz suwerena wydany bezpośrednio przez niego samego (w formie ustawy) lub przez upoważnionego przez suwerena urzędnika (w formie edyktu). Na przestrzeganiu wyższego porządku prawnego miało polegać „prawe rządzenie” przez suwerena.

Prawo - tworzone przez państwo, słuszny rozkaz suwerena:

• czyli sprawiedliwy - prawo wydawane przez sprawiedliwy rząd nie może być niesprawiedliwe;

• wydawane bezpośrednio (ustawa ważniejsza od innych norm, edykty są wydawane przez suwerena za pośrednictwem innych osób w jego imieniu.

11. DOKTRYNA POLITYCZNA TWÓRCÓW REFORMACJI

Jan Kalwin (XVI w. )
- reformator religijny, teoretyk absolutyzmu Boga, twórca kalwinizmu
Kalwin uznał, tak jak Luter, że natura ludzka jest zła z założenia, tak więc człowiek nie ma wyboru, musi postępować źle.
Według niego władza nie pochodzi od ludu ani nie jest osobistym prawem monarchy, ale jest instrumentem Boga, który sam kieruje postępowaniem rządzących. Absolutyzm władzy jest absolutyzmem Boga. Poddani nie mają prawa oporu wobec władzy (chyba, że istnieją organy powołane do stawiania oporu złej władzy).
W kwestiach ustrojowych opowiadał się za modelem oligarchicznej republiki elekcyjnej. Ponieważ głównym zadaniem państwa jest ochrona i utrzymanie czystej i prawdziwej religii, państwo musi być podporządkowane organizacji kościelnej.

Marcin Luter (XV - XVI w.)
- twórca wyznania zwanego luteranizmem
W 1517r. w Wittenberdze wystąpił z 95 tezami przeciwko sprzedaży odpustów.
Odrzucił tradycję kościelną w imię „wolności chrześcijańskiej”.
Fundamentem założeń teologicznych Lutra stanowiła teza św. Augustyna o złej naturze człowieka, który winien jedynie zdać się na łaskę Boga i wierzyć w niego.
Przyjął (augustiański) podział na państwo boże i państwo ziemskie; przedstawił koncepcję kościoła jako wspólnoty sumień, gdzie wszyscy są sobie równi i wolni (jednakże pewne funkcje liturgiczne zostały powierzone ludziom przez ludzi, a nie przez Boga).
Potępiał celibat księży, a z sakramentów uznawał tylko chrzest i komunię.
W liturgii odrzucał wszelkie widzialne przejawy kultu takie jak czczenie obrazów, procesje, pielgrzymki i kult świętych.
Głosił że głos Boga tkwi w Piśmie Świętym, Biblii, zawierającej czyste słowo Boże.
Głównym celem państwa, wg Lutra, jest uniemożliwienie ludziom grzeszenia, co najlepiej zostanie osiągnięte przez silną i niepoddana kontroli władzę monarszą (zdeprawowana natura człowieka wyłącza jakiekolwiek formy demokratyczne, monarcha może poddanych zastraszać i surowo karać, a poddani nie maja prawa opiera się nawet rządom tyrana).
Państwo powinno być zwierzchnikiem Kościoła (panujący powinien być uznany za najwyższego zwierzchnika Kościoła).
Trwałym elementem jego teorii było poparcie dla surowości i bezwzględności prawa.

Thomas Münzer ( ok. XV - XVI w.)
Głosił, że nie należy sztywno trzymać się litery Pisma Św.
Według niego człowiek powinien porzucić powaby ziemskiego świata, a wtedy zbliżając się do prawdy odróżni dobro od zła. Wierzący nie powinien dać się zwodzić duchownym, ale samodzielni poszukiwać prawdziwej drogi.
Oskarżał Lutra o schlebianie możnowładcom.
Pragnął urzeczywistnić królestwo Boże i wzywał do zniszczenia tych instytucji i przywilejów, które bronią prywatnych interesów, ze szkodą dla ogółu.
Stanął na czele powstania chłopskiego w Niemczech (wzywali szlachtę i duchowieństwo do oddania swych majątków i samodzielnej uprawy roli. Żądali prawa wybierania i odwoływania duchownych przez gminy, zniesienia poddaństwa oraz ograniczenia danin i podatków).

Ulrich Zwingli (XV - XVI w. )
Potępiał instytucję dziesięciny, celibat kapłański, posty, kulty świętych i obrazów, spowiedź w konfesjonale, pielgrzymki. Wystąpił przeciwko zakonom i klasztorom oraz odrzucił katolicka naukę o sakramentach. W jego przekonaniu to wszystko było niezgodne
z Ewangelią. Przekonywał władze miejskie (w czasie debaty zurychskiej) do swoich koncepcji. Forsując dwie podstawowe zasady - że obowiązkiem władz cywilnych jest sprawowanie kontroli nad kultem publicznym oraz, że jedynym kaznodziejstwem uznawanym z Zurychu będzie kaznodziejstwo zgodne z tekstem Biblii (twierdził, że wszystko co nie jest potwierdzone w Piśmie Świętym powinno zostać wyplenione i potępione).
W jego przekonaniu władza państwowa pochodzi od Boga i dlatego posiada boski autorytet, potwierdzony przez samego Jezusa Chrystusa. Natomiast żadnego umocowania w Biblii nie maja roszczenia papieża czy biskupów do sprawowania władzy.
Uważał, że celem państwa jest utrzymywanie bezpieczeństwa i ładu. Opowiadał się za oszczędnym, pracowitym życiem, postulował, aby państwo mogło odbierać bogactwo tym, którzy mają za dużo. Poddani są zobowiązani do wypełnienia obowiązków: płacenia podatków i innych danin,
a posłuszeństwo władzy mogą wypowiedzieć tylko wtedy, gdy jej polecenia sprzeciwiają się Biblii. Najszczęśliwsze i najtrwalsze są te państwa, w których panuje prawdziwa religia - chrześcijaństwo wsparte na autorytecie Pisma Świętego. Najlepsi urzędnicy to zarazem najlepsi chrześcijanie.
Uważał, że nawet zły rząd jest lepszy niż anarchia. Najlepszą formą państwa, w opinii Zwingliego, była arystokratyczna republika, w której władzę sprawują najlepsi, to znaczy wykształcony patrycjat miejski.

12. MYŚL ODRODZENIOWA W POLSCE

Filip Kallimach (XV w.)
- z pochodzenia Włoch
- przedstawiciel wczesnej polskiej myśli renesansowej
Opowiadał się za wzmocnieniem władzy królewskiej w Rzeczypospolitej i ograniczeniu roli szlachty w życiu politycznym kraju. Jego zdaniem jedność władzy powinna być wyrażona przez jedność państwa, któremu wszyscy powinni się podporządkować. Twierdził, że król stoi ponad prawem i nie jest związany prawem, który sam wydaje. Musi on być suwerenny wewnątrz i na zewnątrz państwa. Proponował wprowadzenie tajnej Rady Królewskiej, której celem miało być osłabienie przywilejów szlacheckich
W polityce zagranicznej Kallimach sugerował daleko idącą niezależność państwa polskiego od papieża, a także zaniechanie apelacji do Rzymu.
W sferze społecznej, jego zdaniem, władza królewska powinna się opierać na bogatym mieszczaństwie, którego monarcha miał być opiekunem.
W poglądach na prawo Kallimach twierdził, że ma ono służyć tylko utrzymaniu się przy władzy osób ją sprawujących.

Andrzej Frycz Modrzewski (XVI w.)
- przedstawiciel polskiej myśli humanistycznej i odrodzeniowej
- dzieło: O poprawie Rzeczypospolitej
Przedstawił gruntowny program naprawy Rzeczypospolitej, która oznaczała dla niego „zgromadzenie i pospólność ludzką, związaną prawem, łączącą wielu sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowioną”.
Był zwolennikiem rządów królewskich elekcyjnych. Opowiadał się za silną władzą królewską, ale decyzje monarchy powinny być uzgadniane z senatem. Sugerował ograniczenie roli sejmów - twierdził, że posłowie nie powinni bezpośrednio tworzyć prawa, lecz opiniować projekty ustaw tworzone przez wykształconych prawników.
Krytykował nadmierną rolę szlachty w życiu Rzeczypospolitej, a opowiadał się za zwiększeniem roli mieszczaństwa.
Postulował opiekę króla nad wszystkimi stanami, w szczególności nad chłopami (protestował przeciwko nadmiernej pańszczyźnie i kwestionował poddaństwo). Domagał się równości wobec prawa karnego i zniesienia sądownictwa patrymonialnego wobec chłopów. Uważał, że prawo powinno obowiązywać jednakowo wszystkich obywateli, niezależnie od ich społecznego położenia.
Był zdecydowanym przeciwnikiem wojen a zwolennikiem trwałego pokoju (jednak uważał, że istnieją wojny sprawiedliwe, które służą naprawieniu krzywd, a prowadzić je mogli tylko ludzi pojednani z Bogiem).
Postulował też demokratyzację Kościoła, która zakładała wybieralność biskupów oraz dopuszczenie „nieszlachty” do dostojeństw kościelnych.

Stanisław Orzechowski (XVI w.)
- przedstawiciel polskiej myśli renesansowej
Państwo definiował następująco: „Rzeczpospolita jest zebraniem obywateli, społecznością prawa i towarzystwem pożytku”. Jednak coraz bardziej skłaniał się on do poglądu, że Rzeczpospolita nie jest państwem wspólnym wszystkich stanów, lecz wspólnotą całej szlachty.
Wyróżniał 6 stanów w państwie (trzy istotne: kapłani, rycerze i król, trzy nieistotne - „przygodne części”: oracze, rzemieślnicy, kupcy). Najważniejszym stanem dla Orzechowskiego było rycerstwo, czyli szlachta (która była ostoją wolności i godności Rzeczypospolitej).
Przekonywał, że król ma być tylko stróżem przywilejów szlachty i wykonawcą tworzonych przez szlachtę ustaw.
Rzeczypospolita jest suwerenna, wyraża się to w wolnej niezależności od monarchy, a suwerenem była tylko szlachta.
Król miał stać na straży czystości wiary, powinien bezkompromisowo walczyć z wszelkimi przejawami różnowierstwa, Polska powinna pozostać wyłącznie krajem katolickim. Przekonywał, że w sprawach wiary nad królem władzę wyższą sprawują - arcybiskup gnieźnieński i papież.
Myśl polityczna Orzechowskiego przyczyniła się do ukształtowania się w Polsce ideologii „złotej wolności szlacheckiej”.

Jan Ostroróg (XV - XVI w.)
- prawnik, przedstawiciel polskiej myśli renesansowej
Postulował wzmocnienie władzy królewskiej poprzez uniezależnienie jej od zwierzchności władzy papieskiej i cesarskiej, a także poprzez reformy wewnętrzne reformy sprzyjające rozwojowi gospodarczemu.
Opowiadał się za uniezależnieniem władzy państwowej od kościelnej przez zniesienie opłat kościoła polskiego na rzecz Rzymu („świętopietrze”). Uważał, że kościół powinien być zobowiązany do płacenia podatków, niesienia pomocy biednym. Sugerował, by wnoszoną na rzecz kościoła dziesięcinę uznać za świadczenie dobrowolne.
Jego zdaniem, król powinien mieć prawo obsady biskupstw.
W poglądach na państwo głosił postulat władzy praworządnej, niezależnej od jakichkolwiek wpływów zewnętrznych. Krytykował stosowanie w miastach polskich prawa niemieckiego
i posługiwanie się w sądach językiem niemieckim (był przeciwny praktykom odwoływania się w sprawach wątpliwych do sądu w Magdeburgu). Proponował ustanowienie sądu sejmowego (który byłby najwyższą instytucją, zbierającą się corocznie).
Był zwolennikiem polskiego prawa pisanego opartego na zasadach prawa rzymskiego.
W prawie sądowym proponował ujednolicenie wymiary sprawiedliwości poprzez zniesienie jego wieloinstancyjności. Krytykował stosowanie tortur i nieuwzględnianie przez sądy obrony koniecznej.
Opowiadał się za powszechnym obowiązkiem obrony granic państwa przez wszystkich poddanych (łącznie z mieszczanami i chłopami).

Jan Skarga [P. Powęski] (XVI - XVII w. )
- teolog, kaznodzieja, przedstawiciel polskiej myśli politycznej doby Renesansu
Postulował wprowadzenie w Rzeczypospolitej silnej władzy królewskiej. Krytykował sytuację polityczną w Polsce wywołaną anarchicznymi stosunkami panującymi wśród szlachty. Niezgoda, zanik miłości do ojczyzny, różnowierstwo, upadek moralności, łamanie prawa i brak patriotyzmu - wszystkie te czynniki przyczyniały się do zaniku autorytetu państwa. Receptą na kryzys moralny państwa, według Skargi, miało być wzmocnienie władzy królewskiej.
Polski król miał dbać o sprawiedliwe i mądre prawa i wiarę chrześcijańską.
Skarga krytykował wolność szlachecką, za to, że doprowadziła do osłabienia władzy królewskiej.
Twierdził, że ograniczenie władzy Sejmu, a w szczególności Izby Poselskiej (z jednoczesnym poszerzeniem prerogatyw królewskiego senatu) byłoby recepta na polską kłótliwość i brak patriotyzmu.
Opowiadał się za jednolitym państwem stanowym (w którym również mieszczanie i chłopi znaleźliby swoje, należne im miejsce).
Krytykował sądownictwo patrymonialne i uważał, że należy znieść „przypisanie chłopa do ziemi” oraz dać mu wolność osobistą.
Skarga był żarliwym katolikiem, który pragnął wzmocnienia pozycji Kościoła i wykluczenia różnowierców z życia społeczno-politycznego kraju.

13. Hugo Grocjusz o prawie natury (XVI - XVII w. )
Według Grocjusza prawo natury, choć ma swe praźródło w woli Boga, opiera się na nakazach rozumu, który wskazuje, że pewna czynność jest moralnie zdrożna albo moralnie konieczna.

Zaś zakazy i nakazy natury wynikały stąd, że pewne czyny były dobre lub złe ze swej istoty, nie zaś stąd, że takie zostały uznane przez ludzi. Reguły prawa natury były
w ujęciu Grocjusza statyczne i uniwersalne: obowiązywały zawsze, wszędzie i każdego człowieka.

Głosił, że niezmiennymi cechami natury ludzkiej były rozumność oraz popęd społeczny, czyli skłonność do życia z innymi ludźmi „w sposób pokojowy i zorganizowany odpowiednio do właściwości ludzkiego umysłu”.
Sprecyzował katalog prawa natury. Obejmował on:
1) obowiązek nienaruszania cudzej własności
2) obowiązek wynagradzania szkód wyrządzonych z własnej winy
3) obowiązek dotrzymywania umów (pacta sunt servanda)
4) obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa
Wedle Grocjusza wojnę prowadzić można sprawiedliwie tylko w obronie praw natury. Podkreślał konieczność humanizacji wojny, godził się jednak z istnieniem niewolnictwa oraz z brakiem równouprawnienia państw w stosunkach międzynarodowych.
Podzielił prawa podmiotowe na uprawnienia, prawa w stosunku do innych i prawa nad rzeczami.

14. Koncepcje ustrojowe Grocjusza

Grocjusz nie wierzył w możliwość istnienia idealnego ustroju. Każda forma rządów jest niedoskonała. O ustroju decydował lud, ale nie jest to tożsame z trwałą jego suwerennością, gdyż zrzec się może suwerenności (tak jak zrzec się można własności). W momencie, kiedy lud przekaże władzę jednostce, to zgodnie z zasadą pacta sunt servanda nie może zerwać umowy. Dowodził, że jeżeli ludzie w umowie tworzącej państwo przekazali jednostce pełnię władzy, to absolutyzm jest formą legalną, a społeczeństwo jest zobowiązane dotrzymać warunków umowy, nawet gdyby żałowało, że zrzekło się suwerenności.

Przeciw władcy można wystąpić tylko w przypadku łamania warunków umowy.
Sposobem zdobycia władzy (analogicznie jak własności) może być podbój.

Filozof sympatyzował z władzą absolutną; wychodził z założenia, że kuratela silnego państwa jest niderlandzkiemu mieszczaństwu jeszcze potrzebna.

15. Wolność i demokracja u Barucha Spinozy (XVII w.)

U podstaw doktryny Spinozy tkwiła zasada tolerancji, wywiedziona z krytyki Pisma Świętego. Twierdził że Pismo Święte nie jest źródłem wiedzy; absurdem byłoby przypisywanie mu wartości naukowej. Religia nie stanowi synonimu prawdy; to tylko wykład zasad moralnych. Religię należy oddzielić od polityki, która powinna opierać się na nieskrępowanej myśli. Wolność przekonań to naturalne prawo każdego człowieka. Nawet umowa społeczna nie jest w stanie mu tego prawa odebrać. Można zakazać głoszenia doktryn niebezpiecznych dla państwa, ale nie można kogoś zmusić do czegoś, co jest sprzeczne z jego naturą. Zatem każdy może mówić i czuć, co myśli, nie naruszając prawa i powagi najwyższej.

Spinoza głosił, że państwo to organizacja, która za pomocą siły i gróźb zapewnia bezpieczeństwo i stwarza warunki dla szczęścia i wolności. Celem państwa jest w gruncie rzeczy wolność. Wolny zaś jest ten kto żyje zgodnie z nakazami rozumu. Ludzie przekazali społeczeństwu wszystkie swe prawa (z wyjątkiem prawa do swobodnego myślenia), gdyż gdyby zachowali ich część musieliby również zachować środki ich obrony. Dla Spinozy najbardziej naturalnym i użytecznym ustrojem państwa jest ustrój demokratyczny.

W demokracji bowiem jednostka w najszerszym zakresie działa na pożytek ogółu, a skutkiem tego na swój własny. Demokracja to jedyny ustrój, w którym trwa równość, cechująca stan natury. Pozwala też na zachowanie najszerszej sfery wolności, bo stwarza warunki do rozumnego życia. Demokracja stanowi ukoronowanie procesu ewolucji ustrojów politycznych od anarchii (stan natury) poprzez monarchię (starożytne państwo żydowskie) i arystokrację (państwa chrześcijańskie od Średniowiecza) do republiki. Spinoza nie opowiadał się za pełnym ludowładztwem. W demokracji rządy powinna sprawować Rada Najwyższa, czyli „starsi” i „pierworodni”.

16. Stan natury i prawo naturalne według T. Hobbesa (XVI - XVII w.)

Punktem wyjścia dla Hobbesa, było to, iż człowiekiem rządzą namiętności.

Według Hobbesa zgodne ze stanem ludzkiej natury było życie samotne, biedne, zwierzęce i krótkie (bez przerwy nad ludźmi unosiła się groźba konfliktu zbrojnego).

Hipotezą Hobbesa było to, że stan natury to odwieczna „wojna wszystkich ze wszystkimi”.

STAN NATURY
Jest to forma życia społecznego istniejąca jeszcze przed powstaniem państwa. Stan natury postrzegany jest jako idealna postać anarchii (gdzie toczy się ciągła walka wszystkich przeciw wszystkim). Charakteryzuje się dwoistą naturą; z jednej strony jest, bowiem okres chaosu i niebezpieczeństwa,
z drugiej natomiast- okres absolutnej wolności, w którym człowiek, by osiągnąć to, czego chce, używa do tego swojej siły i rozumu. Jednostka ludzka w stanie natury posiada pełnię uprawnień, dzięki którym ma pełną swobodę w zakresie wyboru dróg własnego postępowania; nie posiada natomiast żadnych obowiązków. Głównym problemem, z jakim boryka się człowiek w stanie natury jest przezwyciężenie chaosu i niebezpieczeństwa (wynikających z jego egoizmu). By zdobyć bezpieczeństwo i osiągnąć uporządkowany poziom życia, człowiek opierając się na własnym rozumie nakazującym wyjście ze stanu natury i przejście do stanu państwowego, zawiera umowę społeczną, która prowadzi do powstania państwa, a tym samym do osiągnięcia bezpieczeństwa.

PRAWO NATURY

Prawo natury, to według Hobbesa, zbiór przepisów bądź reguł ogólnych, które człowiek poznaje za pomocą rozumu i które zabraniają człowiekowi czynić to, co jest niszczące dla jego życia. Nakazuje ono człowiekowi dążyć do pokoju, zrezygnować (w imię pokoju) z wolności naturalnej na rzecz praw innych ludzi, dotrzymywać umów, powściągać odruchy zemsty, odwdzięczać się za dobrodziejstwa, przystosowywać się do innych.

Jest to prawo w pełni obiektywne i niezmienne. Źródłem prawa natury jest wola suwerena jednostronnie przesądzającego o sposobie zachowania się ludzi w społeczeństwie. Toteż warunkiem jego obowiązywania jest ustanowienie państwa i jego praw; wtedy bowiem prawo natury uzyskuje moc prawną i ludzie mają obowiązek jego respektowania. Przestrzeganie praw naturalnych polega na dążeniu do ich realizacji, ale nie zawsze na faktycznym ich spełnieniu. Według Hobbesa głównym celem obowiązywania praw naturalnych jest ochrona życia ludzkiego. Dostrzegał możliwość usuwania za ich pośrednictwem przyczyn walki, np. poprzez dążenia do pokoju, przerwania walki bez pomocy rozjemcy poprzez przebaczenie sprawcy winy, który żałuje za swoje przewinienia czy przerwania walki przy pomocy rozjemcy poprzez zapewnienie rozjemcy bezpieczeństwa.

17. Zadania państwa według Hobbesa

• W pewnym momencie dziejowym ludzie żyjący w stanie natury kierując się instynktem

• i pewnymi przesłankami racjonalnymi podejmują decyzję by ten stan naturalny przekształcić w coś bardziej ucywilizowanego. Decyzja ta przywiera formę umowy społecznej. Umowę zawiera każdy z każdym, na mocy czego tworzy się struktura społeczna i warunki funkcjonowania państwowości. Ludzie tracą swoje naturalne uprawnienia do zdrowia, życia

• i mienia innych ludzi, w to miejsce odzywa się utajniony system praw naturalnych by ludzie żyli w harmonii. Władza państwowa nie jest stroną umowy społecznej. W zależności od tego komu władza zostanie przekazana kształtują się ustroje polityczne.

• Gdy już powstanie państwo to jedna z jego funkcji jest tworzenie i znoszenie prawa. Podstawową funkcją państwa (Lewiatana, monarchy) jest tworzenie prawa, które ma gwarantować poczucie bezpieczeństwa. Przymus wynikający z norm pranych i przymus fizyczny (siły zbrojne, sami urzędnicy), człowiek może realizować swoje naturalne prawo do wolności w poczuciu bezpieczeństwa i prawo do własności również w poczuciu bezpieczeństwa. Jedyną instytucją, która zakazuje i nakazuje jest państwo by gwarantować prawa naturalne.

18. Niemiecka szkoła prawa natury w XVII w.

Rozważania nad prawem natury nie są wymysłem XVII wieku, zrodziły się one bowiem w starożytności. Prawo natury odzwierciedlało ogólny klimat intelektualny i ideowy swojego czasu (inne były zasady w starożytności, inne w średniowieczu, itd.). cechą szkoły prawa natury XVII w. był jej racjonalizm, dzięki czemu „oczyszczono” to prawo z nawarstwień religijnych, mitologii i zasad objawionych. Treść zasad średniowiecznego prawa natury przedstawiała się u różnych autorów rozmaicie

Samuel Pufendorf (1632-1649) - Niemiec. Uważany jest za jednego z bardziej znaczących teoretyków prawa natury, który rozwinął jego racjonalistyczną koncepcję i rozszerzył ją na różne dyscypliny nauk prawnych. Oddzielił on sferę prawa naturalnego od teologii i prawa pozytywnego (ustaw państwowych). Odróżniał religię od etyki. Etyka dzieli się na normy prawa naturalnego i religię naturalną.

Pufendorf uważał, iż w stanie obywatelskim oddziałuje wyłącznie władza świecka, której wszyscy podlegają. Odgranicza on doktrynę teologiczną stanu natury od doktryny prawniczej stanu natury.

Pufendorf odróżniał ius naturale i ius positivum. Dowodzi przewagi tego pierwszego, m.in. dlatego, iż jest ono wcześniejsze niż państwo, zatem dominuje nad prawem stanowionym. Ustawę rozumie jako wolę lub rozkaz przełożonego, za pomocą którego narzuca on osobom, które od niego zależą, konieczność postępowania w określony sposób. Uważał, że człowiek z natury posiada dwie skłonności. Są to: instynkt samozachowawczy i instynkt życia społecznego. Podstawowe zasady prawa natury wyrażają następujące treści:

1. każdy powinien chronić swoje życie i majątek (własność - podstawowe prawo natury);

2. nikt nie może działać na szkodę społeczeństwa.

Państwo:

Państwo powstaje na skutek 3-stopniowej umowy społecznej. Pierwszym aktem jest porozumienie o zrzeszeniu się jednostek w społeczeństwo, akt drugi ma przesądzić o ustroju konstytucyjnym tego społeczeństwa, trzeci akt zaś stanowi decyzje o podporządkowaniu się społeczeństwa, ustanowionej w akcie poprzednim władzy suwerena. Obowiązkiem ustanowionej władzy jest zapewnienie społeczeństwu bezpieczeństwa i porządku. Społeczeństwo nie może korzystać z prawa oporu przeciwko władcy, jeśli ten wywiązuje się z przyjętych na siebie obowiązków.

Christian Thomasius (1655-1728)

Uważał, że stan natury jest równocześnie stanem wojny i pokoju; dobrowolnego uznania cudzego prawa, lecz także i przemocy.

Prawo naturalne podzielił na prawo naturalne w znaczeniu szerszym i prawo naturalne w znaczeniu węższym.

Prawo naturalne w znaczeniu szerszym obejmuje normy moralne (honestum), normy obyczajowe (decorum) i normy prawa naturalnego w sensie węższym (iustum). Życie ludzkie aby było szczęśliwe musi realizować honestum - uczciwość, decorum - przyzwoitość, iustum - sprawiedliwość - w stosunku do tych cnót czyny zostały uznane za złe, średnie i dobre.

Czyny dobre to takie, które dążą do uzyskania pokoju wewnętrznego, średnie to te, które nie zakłócają pokoju wewnętrznego, ale go nie zabezpieczają, natomiast złe niweczą pokój wewnętrzny. Nakazy wyrażały się w:

- honestum: czyń dla siebie to, co chcesz, aby inni dla ciebie czynili

- decorum: czyń innym to, co chcesz, aby inni tobie czynili

- iustum nie czyń drugiemu tego, czego nie chcesz dla siebie

Prawo natury wykłada tylko zasady sprawiedliwości i niesprawiedliwości i w ten sposób wyróżnia się od etyki i polityki. Zgodnie z takim rozróżnieniem szacunek dl norm moralnych zależy od samego człowieka, poszanowanie dla norm prawnych można wymuszać za pomocą sankcji państwowych. Zobowiązanie moralne jest wewnętrznym obowiązkiem sumienia, natomiast zewnętrzny obowiązek prawny wynika ze strachu przed przymusem. Takie rozróżnienie skutkuje wyłączeniem moralności spod kontrolo władzy państwowej.

Christian Wolff (1679-1754)

Twierdził, że fundamentem prawa naturalnego powinna być wiedza o istocie człowieka. Prowadząc człowieka do doskonałości prawo naturalne wymaga , aby postępował on zgodnie z zasadą sprawiedliwości i swoimi naturalnymi zdolnościami. Prawo naturalne zobowiązuje każdego człowieka do zachowywania doskonałości wobec innych na tyle, na ile inni jej potrzebują. Wolff uważał, że niezbywalne są te uprawnienia, których nie można nikomu odebrać. Istotnym uprawieniem wrodzonym miała być zgodność ludzkiego działania z godnością człowieka. Inne uprawienia wrodzone to m.in. wolność, bezpieczeństwo, równość, prawo do samoobrony, obowiązkowe karanie naruszających prawo.

W swoich rozważaniach o państwie zwracała uwagę, że jego władza, pochodząca z pierwotnej umowy społecznej, wspiera się na społeczeństwie. Powinna ona służyć dobru powszechnemu, a nadto nie wolno jej naruszać wolności jednostek. Pomimo tych ograniczeń, wynikających z prawa natury, władza pozostaje suwerenna (nikt ni posiada naturalnego uprawienia do jej obalenie).

19. Geneza społeczeństwa i państwa u Johna Locke'a (XVII - XVIII w.)

Mimo wszystkich zalet stanu natury, człowiek zdecydował się jednak „...porzucić wolność
i swoje władztwo i poddać się panowaniu i kontroli jakiejś innej władzy...”, z tego względu, że korzystanie ze wspomnianej wolności jest zagrożone w stanie natury i trzeba pamiętać
o możliwości jej naruszenia. Poczucie zagrożenia nakazało ludziom szukać wyjścia z tego stanu; by uniknąć zamętu związanego z eskalacją przemocy wynikającej z „bycia sędzią we własnej sprawie”, jednostki powołały w drodze umowy społeczeństwo i państwo

Owa społeczność nie powstała poprzez działalność boską czy działalność natury, ale jako akt rozsądnego zachowania się człowieka. Jest wynikiem indywidualnego zachowania się obywateli, gdyż jej powstanie wymaga wyrażenie zgody przez każdego z osobna. Natomiast do ustanowienia instytucji państwowych wystarcza zgoda większości. Z tego względu Locke wyróżnił dwa rodzaje umów społecznych:

• umowa o powstaniu społeczeństwa

• umowa dotycząca powstania państwa (stworzenie rządu)

PIERWSZA UMOWA SPOŁECZNA - umowa każdego z każdym, polega na zrzeczeniu się prawa do zaprowadzania porządku publicznego. Umowa ta tworzy społeczeństwo. Społeczeństwo ujęte w ramy - tworzy PAŃSTWO.

Umowa ta jest aktem jednorazowym, nieodwracalnym.

DRUGA UMOWA SPOŁECZNA - umowa o powstaniu państwa polega na powierzaniu rządowi pełnomocnictw na zasadzie powiernictwa. Gdy rząd działa wraz z warunkami zawartymi w umowie społecznej, wtedy zagwarantowana jest stabilność polityczna. Jednak

w chwili ich naruszenia lud może wypowiedzieć mu władzę, a nawet doprowadzić do rewolucji. Ponadto umowa społeczna daje państwu podstawę do represjonowania ludzi, którzy naruszają prawa natury. W tym celu władza stanowi ustawy, powołuje instytucje (sądy), które zapewniają ich przestrzeganie.

Zadania rządu:

• Ochrona wspólnoty przed zagrożeniami zewnętrznymi

• Ochrona własności

• Karanie przestępców.

Upadek rządu nie niweczy społeczeństwa, które było pierwotne w stosunku do państwa. Jednostka zaś jest pierwotna w stosunku do społeczeństwa. Powołanie państw Anie oznacza utraty przez nią praw naturalnych, lecz ich wzmocnienie.

W wyniku umowy powołującej państwo jednostka przenosi na państo dochodzenie sprawiedliwości

20. Zasada podziału władzy według Locke'a (XVII - XVIII w.)

Podział władz jest gwarancją poszanowania wolności jednostki i społeczeństwa.

Locke wyróżnił trzy podstawowe rodzaje władzy:

• władzę ustawodawczą

• władzę wykonawczą (rządzenie i sądownictwo)

• władzę federacyjną (polityka zagraniczna)

Postulował za rozdzieleniem władz, bo nie jest dopuszczalne, żeby połączyć władzę ustawodawczą z wykonawczą, gdyż to byłoby zagrożeniem wolności człowieka. Uważał także, że władza prawodawcza nie może łączyć się nawet z federacyjną.

Idea podziału nie oznaczała jednak gwarancji ich równości. Przewaga należała do legislatywy, jednakże nie była to władza nieograniczona. Parlament podporządkowany był prawom natury oraz prawu pozytywnemu, na straży, których stały niezawisłe sądy. Władza wykonawcza i federacyjna podlega władzy ustawodawczej, a ta podlega władzy całego ludu, gdyż jest jedynie „władzą powierniczą”, działająca w określonych celach, a to lud zachowuje władzę najwyższą i ma możliwość usunąć lub zmienić ją, gdy stwierdzi jej nieodpowiednie działanie.

21. Klasyczny absolutyzm monarszy we Francji w XVI i XVII w.

Założenia absolutyzmu:

• Pełna i absolutna władza monarsza, nieskrępowana ani przez prawo („nie istnieje bowiem żadna siła, która mogłaby go zmusić do czegokolwiek”), ani przez Kościół, ani przez stany („cały świat układa się za wzorem króla”)

• Krytyka zgromadzeń stanowych, ponieważ mogły prowadzić do powstania opozycji

• Król miał prawo do dysponowania życiem poddanych oraz ich mieniem

• Racjonalizm: król jest symbolem rozumu, władza monarchy jest podległa tylko Bogu
  i rozumowi

• Państwo przypomina organizm człowieka-> jedynym lekarzem jest król; albo jest budynkiem, którego architektem jest monarcha

• „Król może wszystko, czego chce, ale powinien chcieć tego, co jest słuszne”

• Tylko król decyduje o tym, co jest racją stanu-> Ludwik XIV powiedział: „Państwo to ja”

• Król miał władzę z łaski Bożej (Dei gratia)

• charakterystyczna cechą monarchii absolutnych był silnie rozbudowany aparat państwowy, całkowicie podporządkowany królowi.

Ojczyzną absolutyzmu w ustroju Europy XVII wieku była Francja. Zanim jednak osiągnął swoje apogeum za czasów Ludwika XVI był konsekwentnie budowany przez dwa wieki. Głównymi myślicielami tego ustroju są Jean Bodin (1530-1596), Armand Jean du Plessis Richelieu (1585-1642), Ludwik XIV (1638-1715), oraz Jacques Beninge Bossuet(1627-1724).

Jean Bodin (1530-1596), dał podwaliny temu systemowi swoją tezą

o suwerenności władzy państwowej, która jest głównym znamieniem państwa. Jako naturalny ustrój uznawał monarchię na czele, której stoi władca, skupiający w swoim ręku pełnie władzy, która jest absolutna, nieustająca i niepodzielna, gdyż - jeśli stanowienie prawa jest w jakimkolwiek stopniu zależne od czynników zewnętrznych to nie możemy mówić o suwerennym państwie. Władca jako najbliższy obrazowi boga wie najlepiej, co jest dobre dla państwa

i jego ludu, dlatego ma wyłączność na tworzenie prawa. Jednak prawo stanowione powinno być sprawiedliwe i zgodne z prawem bożym i naturalnym. Władcę wiąże zatem prawo wyższe, którego powinien przestrzegać
i pozytywne; jednak lud nie ma prawa zastosować sankcji nieposłuszeństwa wobec władcy jeśli złamie on te prawa.

Armand Jean du Plessis Richelieu (1585-1642), jako rzecznik systemu absolutystycznego nadrzędnym pojęciem było dla niego państwo i związana
z nim racja stanu wobec, której władca i rządzący mają prawo do rezygnacji
z ludzkich uczuć. Racja stanu ma prawo unicestwić miłosierdzie, hojność
i poczucie honoru. Przekonywał króla do tego, aby nie ulegał słabością
i postępował bezwzględnie, bowiem monarchowie nie są zwykłymi ludźmi
i można im czynić więcej niż ludziom. Dążył do rozbudowania etykiety
i świetności dworu.

Ludwik XIV(1638-1715) i Jacques Beninge Bossuet(1627-1724) opowiadali się za pełnią władzy monarszej niczym nie skrępowanej, ani przez prawo ani przez kościół ani przez stany. Byli wrogami zgromadzeń przedstawicielskich. Przyznawali królowi prawo do rozporządzanie życiem, sumieniem i mieniem ludu. Swoją władzę i dziedziczność tronu uzasadniali wolą bożą porównując króla do lekarza a państwo do chorego. Król jest symbolem rozumu
i identyfikowany z państwem. Celem państwa jest szczęście poddanych, ale pomyślność poddanych całkowicie zależy od pomyślności władcy. Włądca nie jest związany prawem i do nieczego nie jest zobowiązany. Lud ma wolność o ile nie wchodzi ona w kolizję z wolą władcy. Doskonalona jest teoria policji
i współpracy króla z nią. Na dworze w Wersalu król był czczony i poddawany adoracji.

22. Doktryna kardynała Richelieu (XVI - XVII w.)

Armand Jean du Plessis Richelieu urodzony w średnio zamożnej rodzinie szlacheckiej.
W wieku 20 lat został biskupem, brał udział w Stanach Generalnych w 1614 jako przedstawiciel kleru. W 1622 otrzymał kapelusz kardynalski, dwa lata później został powołany do Rady Królewskiej i został jej przewodniczącym, gdzie do końca życia kierował polityką zagraniczną.

Pojęciem nadrzędnym dla niego było państwo. W swych koncepcjach wskazywał na rację stanu, bezpieczeństwo państwa, prawa państwa czy też jego potrzeby. Na czoło wybijała się racja stanu, która polegała na podporządkowaniu spraw prywatnych- dobru państwa. Racja stanu mogła unicestwić miłosierdzie ( egzekucje wbrew prośbom arystokracji), hojność (królowie mogą odbierać dobra poddanym, zamiast im je darować) poczucie honoru (racja stanu może nakazać władcy złamanie danego słowa). Racja stanu, jako kwintesencja sztuki rządzenia pozwalała na rezygnację z ludzkich uczuć w jej imię. Richelieu i jego doktryna dążyła do podporządkowania spraw indywidualnych i prywatnych dobru państwa. Klasyczny absolutyzm w jego wydaniu oparty na etatyzmie obawiał się wszelkiego rodzaju więzi społecznych. Za niebezpieczne uważał nie tylko powiązania i solidarność w obrębie stanów, ale również więzi rodzinne miały być groźne dla władcy i państwa. Zyskiwał mimo wszystko sporą popularność dzięki jego umiejętnościom propagandowym i poparciu dla wolności wewnętrznej, rozpalaniu Narodowej ambicji. Surowo traktował lud twierdząc, że jeżeli ściągnie się z niego podatki to lud uzna, że nie musi być już posłuszny władcy. Richelieu
w sprzedawalności urzędów widział gwarancję lojalności wobec króla twierdząc, że dzięki temu uniknie się wewnętrznych walk i intryg dążących do obalenia monarchy, które krwawo tłumił. Jak pisał: „nic nie rozprasza tylu intryg jak terror i rzucanie postrachu”.

Jako zwolennik scentralizowanej monarchii absolutnej, bezwzględnie zwalczał opozycję arystokracji i hugenotów.

Rządzenie nazywał sztuką, która jest zakryta przed prostakami i ignorantami. Ludwika XIV utwierdzał w jego bezwzględności gdyż według niego „królowie nie grzeszą w taki sam sposób jako ludzie i jako władcy”. Nalegał na rozbudowę etykiety i świetności dworu. Dążył do rozbudowy armii i floty.

23. Ideologia rewolucji amerykańskiej - B. Franklin i T. Jefferson

Stany Zjednoczone powstawały pośród ostrych i powikłanych konfliktów społecznych
i politycznych. Głębokie przedziały dzielące wielką burżuazję i bogatych plantatorów od ogółu ludności oraz eksploatowanie kraju przez Anglię doprowadziły do wojny
o niepodległość. Wśród koncepcji na strukturę nowego państwa dwie zajęły szczególne stanowisko. Autorami ich byli Thomas Jefferson i Benjamin Franklin.

Thomas Jefferson(1743-1826) był synem bogatego plantatora tytoniu z Walii. Karierę prawnicza porzucił dla działań politycznych. Był członkiem parlamentu stanu Wirginia, uczestniczył w Kongresie Kontynentalnym i jest jednym z autorów Deklaracji Niepodległości z 4lipca 1776r. W przyszłości został prezydentem USA. Uważał że człowiek broni swych przyrodzonych praw przez dobrowolny kontrakt, organizując opiekuńczy rząd, który jest tolerowany i słuszny dopóki dotrzymuje umowy społecznej, której ideologię Jefferson zaciągnął z Johna Locka co leżało u podstaw jego doktryny. Lud ma prawo rząd upomnieć, zmienić a nawet obalić - jeśli ten zacznie łamać jego prawa. Teza, że Imperium Brytyjskie jest związkiem równych praw połączonych tylko osoba monarchy, że w związku
z tym koloniści mają pełen tytuł do tego by rządzić się własnymi prawami i że tytuł ten oznacza prawo do buntu przeciw królowi Jerzemu III pretekst do buntu. Opowiadał się za demokracją polityczną i ograniczał władzę prezydenta. Potępiał niewolnictwo uznając, że każdy człowiek ma pewne niezbywalne i niepodzielne prawa takie jak wolność, równość oraz pochodne im prawo do życia, wolności, własności, szczęścia i wolnego sumienia.

Benjamin Franklin (1706-1790) działalność polityczną rozpoczął zakładając klub literacko- naukowy, który przekształcił się w 1769r w amerykańskie towarzystwo filozoficzne. Podstawą jego poglądów było przekonanie o możliwości samodoskonalenia się
i poznawania natury społeczeństwach jest konieczne do prawidłowego jego funkcjonowania. Opowiadał się za demokratycznymi metodami sprawowania władzy, zarówno przy jej kreowaniu jak i podejmowaniu przez nią decyzji, a udział obywateli w nim zmusza ich do posłuszeństwa. Uważał, że dwuizbowy parlament niepotrzebnie dzieli społeczeństwo, dlatego dla demokratycznego ustroju najlepszy jest parlament jednoizbowy co usprawnia i pielęgnuje zasadę równości. Celem parlamentu ma być zabezpieczenie i potwierdzenie naturalnych praw człowieka, do których zaliczał wolność wypowiedzi, wyznania i swobody ekonomiczne. Był zwolennikiem nie ingerowania państwa w stosunki gospodarcze. W późniejszych czasach zaczął głosić ideę wolnego handlu. Opowiadał się za ścisłą współpracą kolonii z metropolią. Jego program zjednoczenia kolonii angielskich został odrzucony na zjeździe w Albany
w 1754 z powodu zbytniego ograniczania swobód kolonistów. Ta idea odżyła 10 lat później, gdy doszło do buntu przeciwko polityce podatkowej i celnej Wielkiej Brytanii. Jednak i ta próba zjednoczenia nie powidła się i została odrzucona przez parlament Angielski.

24. Kierunki doktrynalne w oświeceniu francuskim

Francja wieku XVIII była areną politycznych wielkich zmian. Rewolucja Francuska przyniosła obalenie monarchii i zmiany w sposobie postrzegania świata. Największy wpływ na arenie politycznej Francji tego wieku miały takie doktryny jak absolutyzm, humanitaryzm, fizjokratyzm, liberalizm nad którym dyskusję rozpoczął Monteskiusz, a także utopia komunistyczna i koncepcja nowożytnej demokracji.

Absolutyzm francuski wprowadzany przez dwa wieki przez takich myślicieli jak Bodin, Richelieu i Ludwik XVI na najważniejszą osobę w państwie kreuje monarchę. W jego ręce skupiona jest całą władza, która dla spełnienia wymogu suwerenności nie może być od nikogo zależna, ani ludu, ani od czynników zewnętrznych. Również żadne prawo nie może ograniczać monarchy, który jak potem twierdził Richelieu nie jest zwykłym człowiekiem i ma prawo do popełniania wszelkich czynów gdy racja stanu tego wymaga od niego. Państwo za czasów Ludwika XVI zaczyna być identyfikowane z władcą, który ma prawo do dysponowania wszelkimi ludzkimi dobrami, takimi jak życie, czy własność prywatna. Król zaczyna być otaczany kultem i rozbudowywane są jednostki policji.

Humanitaryzm prawniczy, którego autorem jest Cesaire Beccaria, włoski prawnik przyjął się doskonale na gruncie francuskim . Beccaria postulował odejście od ówczesnych dogmatów prawniczych które min przestępstwa traktowały jako obrazę boga, kary jako narzędzia pokuty i szansy odzyskania łaski, a także okrucieństwa i odwetu jako gwarantu ładu społecznego. Pod jego krytyką znalazły się również kary cielesne oraz kara śmierci. Państwo ma według niego stwarzać warunki do walki z przestępczością. Upowszechnia w swoich dziełach współczesne zasady prawa takie jak: nie ma przestępstwa i kary bez ustawy, oraz zasadę domniemania niewinności. W obliczu prawa karnego wszyscy powinni być równi. Postulował jasność i przejrzystość przepisów. Kary powinny mieć charakter wychowawczy i być współmierne do winy.

Fizjokratyzm, stworzony przez Francis Quesnay'a podnosi wzrost znaczenia produkcji rolnej, która jest podstawą każdej gospodarki. To dzięki jej nadwyżkom państwa się bogacą i to owoce pracy rolnej są przetwarzane przez przemysł i usługi. Wyróżnia trzy grupy społeczne: klasę właścicieli ziemskich, klasę produkcyjną i klasę jałową. Własność jako rezultat pracy nie może być ani powszechna ani równa. Ma charakter kapitalistyczny. Jednostki mają wolność gospodarczą i obowiązek pracy. Nie istnieje wyzysk bogatych nad biednymi dzięki pomocy jaką Ci świadczą na rzecz biednych. Państwo ma bronić własności i swobody gospodarczej.

Liberalizm, nad którym dyskusję zapoczątkował Monteskiusz. Wprowadza od pojęcie ducha praw polegającego na różnym stosunku jakie prawa mogą mieć z rzeczami. Są uzależnione od najróżniejszych rzeczy co sprawia że nie istnieje idealny ustrój dla wszystkich państw a co za tym idzie i prawa. Wprowadza wolność jako prawo do czynienia wszystkiego na co ustawa pozwala i każda władza powinna wedle tej reguły postępować, a ponadto tworzyć prawo sprzyjające obronie wolności obywateli. Monteskiusz wyróżnia trzy ustroje: republikę, monarchię i despotię. Pierwszy odrzuca ze względu na jego sprzeczność z naturą ludzką, despotia sprawdza się w niektórych sytuacjach ale gwałci prawa i wolności obywateli. Monarchia natomiast dzięki zasadzie umiarkowania jest najlepszym systemem. Władza ma się w niej równoważyć dzięki jej rozdziale na ustawodawczą, sądowniczą i wykonawczą. Wszystkie te władze mają względem siebie jakieś uprawnienia i mają się hamować. Monteskiusz i jego liberalizm dał początek dalszym dyskusjom.

Liberalizm oświeceniowy, autorem jest Voltaire. Podobnie jak Monteskiusz wierzy w konieczność stosowania relatywizmu w procesie prawotwórczym. Dowodzi że poglądy są wytworem ciemnoty i zabobonu, dlatego historia ludzkości to to chaos wydarzeń. Można odwrócić sytuację dzięki odmianie opinii przez wzmocnienie pozycji intelektualistów i filozofów. Absolutyzm dzięki oświeconemu władcy sam będzie dążył do przekazania władzy w ręce bogatych, którzy mają rządzić nad motłochem. Wolność jest sprzężona z własnością a nie równością. Odrzuca system stanowy i opowiada się za interwencjonalizmem państwa.

Liberalizm radykalny, twórcą tej koncepcji jest Diderot, który świat postrzegał jako dynamiczną całość, odrzucał idee niezmiennego boskiego ładu. Był zwolennikiem ewolucji która pojmował jako przystosowywanie się niezmiennych, stałych cząsteczek w których zawarte jest życie. Twierdził że człowiek jest z natury dobry, a jedynie zły ustrój popycha go do czynów niecnych. Jako jeden z nich uznawał monarchię absolutną jako z natury uniemożliwiający liberalizację życia. Marzył o przekazaniu władzy w ręce suwerennego ludu który reprezentował by parlament. Bogacenie się uznawał jako jedyną drogę do dobrobytu przez wolność handlu i poszanowanie praw własności.

Liberalizm gospodarczy, którego autorem jest Adam Smith widzi w społeczeństwie agregat luźno z sobą związanych jednostek, które spontanicznie tworzą państwo i ustrój społeczny. Gospodarka rządzi się prawami ekonomicznymi a praca ludzka jest przyczyną wartości, dlatego jest źródłem bogactwa. Najlepszą ochroną praw jednostki jest wolna konkurencja. Bogactwa narodów zatem pochodzą z prawidłowego funkcjonowania rynku pracy i obrotu, czyli niezależnie od państwa które powinno jednostki traktować jako partnerów. Ma ono jednak na celu obronę ich praw dlatego jest usytuowane ponad jednostkami i powinno ingerować na życzenie jednostek lub w przypadku zagrożenia państwa. władzę powinni sprawować bogaci.

Komunistyczna utopia, jej pierwszym przedstawicielem był Jean Meslier twierdzący że w naturze działają prawidłowości i związki przyczynowe które człowiek przez naukę jest w stanie poznać. Największym przeciwnikiem nauki jest kościół który utrzymuje lud w zabobonie i tłumaczy zjawiska przez boga. Podtrzymuje również niesprawiedliwy podział społeczeństwa. Meslier poddaje krytyce monarchie. Wierzył że uda mu się zjednać dla swoich ideałów arystokrację. Wzorowa społeczność to komunistyczna gmina, skrajnie egalitarna rządzona przez najmądrzejszych. Podstawą ustroju miałą być własność wspólna dóbr i bogactw ziemi. Likwidując warstwy pasożytnicze ma się osiągnąć powszechny dobrobyt. Miano do tego dojść jedynie przez rewolucyjne działanie mas. (patrz również temat 30)

Nowożytna demokracja, będąca tworem JJ. Rousseau zakładała istnienie umowy społecznej między jednostkami, która miała być formą zrzeszania jednostek w celu obrony ich dóbr i swobodnej wymiany poglądów. Umożliwiło by to zniesienie podziałów społecznych przez ustanowienie praw naturalnych prawami prawnie chronionymi, na podstawie których nikt nie może dążyć do zmiany ich warunków z racji powszechnej równości praw. Umowa społęczna dała początek teorii suwerenności ludu, który miał jako jedyny sprawować władzę. Podział władzy miał być zbędny gdyż każda władza miała być przedstawicielem ludu. Według Rousseau suwerenność ludu wyraża się nie tylko w prawodawstwie, lecz także w kontroli rządu, który może mieć różną postać: monarchiczną, arystokratyczną lub demokratyczną.

Czym innym jest bowiem zasada zwierzchnictwa ludu, a czym innym jej wykonywanie. Tylko w demokracji bezpośredniej jest możliwe spełnianie tych funkcji przez samego suwerena.

25. Duch prawa według Monteskiusza (XVII - XVIII w.)

U źródeł doktryny Monteskiusza tkwił głęboki relatywizm wyrażający się w przekonaniu, ze życie społeczne powinno być przeniknięte przez „ducha praw”. Polega on na „różnych stosunkach jakie prawa mogą mieć z różnymi rzeczami”. Jest on różny w różnych krajach, zależy m.in. od położenia geograficznego kraju, od klimatu, od liczby ludności. Nie można ustalić jednego uniwersalnego modelu prawa, w związku z różnorodnością narodów. Stąd zasady prawa muszą być zróżnicowane uwzględniając warunki życia ludzi. Bo to, co jest dobre dla jednego narodu może być bezwartościowe i złe dla innego, który egzystuje w innych warunkach. Relatywizm sprzyjał kultowi historycznemu i racjonalizmowi. Podejście historyczne to zabieg nieodzowny dla zbadania całości życia ludzi i zdobyciu danych o duchu ich praw. M. przyjmował więc historyczną zmienność zjawisk. Relatywność zjawisk wyklucza ustroje idealne, rzekomo odpowiadające rozumnemu prawu natury. Co prawda istnieje takie prawo - np. nakazuje żądać pokoju. Prawem naturalnym jest konieczność życia w społeczeństwie. Ale rozumność tych praw to ich relatywność. Dlatego racjonalizm wymaga ujmowania ich w zgodzie z ich duchem, czyli w związku z ogółem warunków, w jakich żył i nadal żyje naród.

26. Monteskiuszowska zasada podziału władzy

W państwie są 3 władze: prawodawcza, wykonawcza i sądowa.

W każdym państwie wg Monteskiusza istnieją trzy pola aktywności, którym odpowiadają trzy władze: prawodawcza, wykonawcza i sądowa. W tym państwie gdzie zapewniona ma być wolność polityczna, te władze powinny być rozdzielone. Władza prawodawcza powinna być powierzona parlamentowi jako przedstawicielstwu społeczeństwa. Parlament miał wyręczać lud w stanowieniu prawa, bo w dużych państwach jest niemożliwością by lud sprawował tę władze osobiście. Władza wykonawcza należeć miała do monarchy, który wykonywałby prawa przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów. Władzę sądową miały sprawować niezawisłe trybunały-wybierane na krótkie kadencje. Te trzy władze miały być „rozdzielone i stopione ze sobą”. Istota stosunków pomiędzy tymi władzami polegałaby na wzajemnym uzupełnianiu się, kontrolowaniu i hamowaniu, tak by jedna władza nie mogła stanąć nad drugą. M. przewidywał więc hamulce wewnętrzne i zewnętrzne. Wewnętrzna zapora dla władzy ustawodawczej to jej sama struktura. Dwuizbowy parlament. Izba niższa „ludowa” - mieli ją wybierać wszyscy, natomiast izba wyższa miała być dziedziczna i reprezentować miała ludzi wyróżniających się m.in. rodem i bogactwem. Zewnętrznym hamulcem dla parlamentu było przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu. Król mógłby również nie zatwierdzić ustawy, która we władzę wykonawczą. Hamulcem dla króla było jego jedyne prawo w ustawodawstwie - prawo veta. Nie miał inicjatywy ustawodawczej i był odsunięty od prawodawstwa. Władza sądowa hamowana była przez związanie sędziów ustawą i wymogiem rotacji kadr wymiaru sprawiedliwości. Dodatkowy hamulec to przekazanie wykonania wyroków władz wykonawczej.

27. Koncepcje polityczne i społeczne Woltera i Diderota

Wolter jeden z najwybitniejszych autorytetów filozofii oświecenia w Europie. Jego filozofia dziejów i wolności jako podległości prawu była podobna do monteskiuszowskiej. Ale Wolter inaczej widział samą inaugurację procesu przemian. U Woltera to sam władca miał być promotorem likwidacji absolutyzmu. On ma zaoferować państwo w duchu angielskim i on sam ma zrezygnować z władzy nieograniczonej na rzecz umiarkowanej. Inną sprawę stanowi wolteriańska monarchia umiarkowana z ograniczoną władzą królewską, która byłaby już państwem burżuazyjnym. Zasadą organizacji tego państwa jest mieszczański utylitaryzm, władza należy do posiadających. Wolność jest sprzężona z własnością a nie równością. Równość może polegać tylko na równości w stosunkach do praw naturalnych. (swobodne decydowanie o sobie, swej rodzinie i majątku).

Równość w sferze wolności politycznej byłaby osiągnięta tylko w przypadku, gdyby wszyscy byli jednakowo zamożni, co jest niemożliwe.

U Woltera przywilej feudalny został wyeliminowany jako podstawa różnic społecznych. Tym samym Wolter obalił ideę kompromisu arystokratyczno - mieszczańskiego. Domagał się jedności prawa, krytykował pasożytnictwo kleru i szlachty, równie ostro jak ucisk chłopa.
Jego antyfeudalna ideologia mimo, iż skompromitowana w ówczesnej Francji, w dużej mierze utorowała drogę rewolucji mieszczańskiej, oraz przyszłej liberalnej koncepcji państwa kapitalistycznego.

Diderot stworzył bardziej radykalną koncepcję. Nie żywił złudzeń, co do oświeconej monarchii absolutnej. Nie podzielał wiary Woltera, jakoby możliwe było uzyskanie powszechnego szczęścia i sprawiedliwości pod patronatem oświeconych władców. Nie cofał się przed totalnym potępieniem absolutnej monarchii. Wyszedł z założenia że nie złe używanie władzy, ale sam jej zakres przesądza o nierealności wykorzystania tego ustroju do ugruntowania wolności i liberalizacji życia publicznego. Marzył o tym, by reprezentantem suwerennego ludu był parlament, od którego oczekiwał roztoczenia skutecznej kontroli nad rządem i jego szefem.. Podzielał tez pogląd że bogacenie się jednostek to droga ku powszechnemu dobrobytowi. Domagał się wolności handlu, poszanowania praw własności, opowiadał się za „tanim” rządem. Jednocześnie widział negatywne skutki kapitalistycznego wyzysku. Nie ukrywał złudzeń co do faktu, że postęp techniki i wzrost dobrobytu automatycznie rozwiążą nabrzmiałe problemy społeczne. Głosił hasło edukacji dla wszystkich. Entuzjastycznie powitał rewolucje amerykańską, pod jej wpływem wyraził pogląd, że najlepszym lekiem na ucisk jest zbrojne powstanie ludu.

28. Teoria umowy społecznej J.J. Rousseau

Jean Jacques Rousseau - twórca mieszczańskiego radykalizmu.

Autor swojemu największemu dziełu "Umowa społeczna" (1762r.) nadał charakter konstrukcji idealnej, wzorca który miał być podstawą prawidłowo zorganizowanego społeczeństwa i państwa.

Chodziło mu o "znalezienie formy zrzeszenia, która by broniła i chroniła całą siłą wspólną osobę i dobra każdego członka, przy której każdy, łącząc się ze wszystkimi, słuchałby jednak tylko siebie i pozostał równie wolnym jak poprzednio." Szukał takiej formuły umowy, która byłaby zgodna z ludzkim poczuciem sprawiedliwości.

Zawarcie umowy społecznej jako aktu rodzącego przesłanki pokoju i bezpieczeństwa, opartego na zasadzie porozumienia "każdego z każdym" umożliwiało zniesienie negatywnych skutków podziałów społecznych. Dzięki tej umowie naturalna wolność ludzi zostaje zastąpioną przez wolność prawnie chronioną.

Ze względu na to. że wszyscy ludzi stali się stronami umowy społecznej, żaden z nich nie powienien dążyć do zmiany jej warunków. Bo kiedy sytuacja każdego "jest równa, nikt nie ma interesu, aby uczynić ją uciążliwą dla innych."

Z konstrukcji umowy społecznej Rousseau wywiódł zasadę suwerenności abstrakcyjnie przez niego pojmowanego ludu.

Odznacza się ona trzema cechami:

- niepodzielność

- niezbywalność

- nieograniczoność

I przejawia się w funkcji prawodawczej.

Rousseau posłużył się w celu określenia sposobu tego zwierzchnictwa pojęciem woli powszechnej, której nie rozumiał wyłącznie jako wyrazu woli większości, lecz jako przejaw kompromisu między interesem indywidualnym i interesem ogółu. Uważał jednak, że lud może się mylić w swojej powszechnej woli co stało się pożywką dla późniejszych doktryn autorytarnych i totalitarnych łączących elementy demokracji z ideą wodzostwa.

29. Suwerenność w poglądach Rousseau

Umowa społeczna dała początek suwerenności ludu - zwierzchnictwo ludu to wykonywanie woli powszechnej i nieodzowny warunek jej faktycznej realizacji.

Suwerenności nie można oddać ani królowi, ani posłom w parlamencie. Suwerenność ludu jest też niepodzielna. Rousseau odrzucał zasadę podziału władz, twierdząc że wszystkie rodzaje władzy są synonimem jednolitego i niepodzielnego zwierzchnictwa ludu. Władza wykonawcza zawsze pozostaje w zależności od suwerennego ludu, który tworzy ustawy przez wyrażenie woli powszechnej.

Istotną cechą suwerenności ludu jest jego wyłączność prawodawcza: "Lud poddany prawom powinien być ich twórcą."

Według Rousseau suwerenność ludu wyraża się nie tylko w prawodawstwie, lecz także
w kontroli rządu, który może mieć różną postać: monarchiczną, arystokratyczną lub demokratyczną.

Czym innym jest bowiem zasada zwierzchnictwa ludu, a czym innym jej wykonywanie. Tylko w demokracji bezpośredniej jest możlwie spełnianie tych funkcji przez samego suwerena.

30. Francuskie utopie okresu oświecenia - Morelly, Mably, Meslier

Morelly wychodził z założenia, że natura stworzyła ludzi dobrymi i uczciwymi, lecz zdemoralizowała ich cywilizacja, przede wszystkim własność prywatna. Podzielił społeczeństwa na żyjące w zgodzie z odwieczną czystą naturą (np. wczesne gminy chrześcijańskie) i skażone długotrwałym istnieniem własności prywatnej ( nowożytne społeczeństwo z dominującą rolą mieszczaństwa). Nie był przeciwnikiem rozwoju nauki
i techniki. Uważał tylko, że będzie lepiej spożytkowany, gdy nie będzie już własności prywatnej. W okresie przedpaństwowym wszelkie dobra były wspólne dla ludzi. Wraz ze zniesieniem własności prywatnej zostaną oni uwolnieni od nędzy, zawiści
i niesprawiedliwości, gdyż znikną rozbieżności między interesem jednostkowym
i zbiorowym. Wprowadzenie ustroju komunistycznego to wg M. urzeczywistnienie trzech podstawowych zasad:

1) nic nie będzie osobistą własnością kogokolwiek, z wyjątkiem rzeczy służących do zaspokajania własnych potrzeb, przyjemności i używanych w pracy;

2) każdy obywatel będzie jednostką społeczną- będzie świadomym i odpowiedzialnym członkiem zbiorowości;

3) każdy obywatel dołoży swą cząstkę do społecznego dobra wedle swoich sił, zdolności
i wieku.

Struktura organizacji komunistycznej oparta na rodzinie, plemieniu i mieście. Produkty wspólnej pracy gromadzone w publicznych magazynach i rozdzielane przez państwo wśród potrzebujących. Podstawę gospodarki komunistycznej powinno stanowić rolnictwo. Naczelnym organem władzy politycznej będzie Senat Najwyższy wybierany co roku, spośród osób, które ukończą 50 lat. Jego zadania to ustawodawstwo i kontrola rządu.

Mably wyrażał pogląd, że źródłem wszelkiego zła i nędzy jest istnienie własności prywatnej. Prawdziwa wolność może być zapewniona przez ustrój wprowadzający wspólne posiadanie ziemi i wspólne na niej gospodarowanie. Wiedział jednak, że przy istniejącym zepsuciu obyczajów, niemożliwe byłoby zaprowadzenie wspólnoty dóbr, dlatego postulował, by prawodawca dążył do przywrócenia równości majątkowej. Występował z pomysłem reformy agrarnej, która mogła doprowadzić do upowszechnienia własności. Dużą rolę w przeprowadzeniu postulowanych reform, miało państwo. Wg niego państwo przeciwdziałać będzie żądzy posiadania, położy kres budowaniu wielkich fortun, propagować będzie skromne życie i ograniczy handel. Inspiracje czerpał ze Sparty, kraju, w którym dominował duch wspólnoty, a brak było własności i luksusu. Mably w przeciwieństwie do Mesliera nie wzywał do rewolucji, był raczej zwolennikiem upowszechniania własności niż jej komunistycznego uspołecznienia.

Meslier uważał, że religie to oszustwo, prowadzące do wojen i sporów - dlatego nie mają pochodzenia boskiego. Argumenty udowadniające wyjątkowość katolicyzmu są wg niego fałszywe, zatem nie pochodzi on od Boga. Poza tym katolicyzm uświęcając cierpienie jest sprzeczny z prawem natury i naukami rozumu, bo wymaga rozumu a nie wiary. Uświęca niesprawiedliwą nierówność między ludźmi, dlatego nie jest boskiego pochodzenia. M. odrzucał wszelką władzę, bo w jego przekonaniu była ona zbędna dla społeczeństwa. Najpierw wzywał do niepłacenia podatków, później do mordowania panujących. Głosił hasła komunizmu gminnego i agrarnego, postulując w ten sposób wspólną własność dóbr i bogactw ziemi, dowodząc, że skoro wszyscy ludzie są równi z natury, to mają równe prawo do tych samych rzeczy. Zwłaszcza do korzystania z owoców własnej pracy. Postulowana przez niego społeczność to komunistyczna gmina kierowana przez najmądrzejszych. Należy więc obalić istniejący system społeczny, w którym biedacy utrzymują swoim wysiłkiem całe społeczeństwo, wraz z innymi elementami pasożytniczymi. Systemową niemoralność zlikwiduje komunizm i zapanuje ogólny dostatek. Umocnienia więzów między ludźmi upatrywał w zniesieniu nierozerwalności małżeństwa. Wg niego zmiana świata na lepsze możliwa jest tylko przy pomocy rewolucji ludowej, bo obalenie tyranii nie może być dziełem jednostek.

31. Doktryny rewolucji francuskiej przełomu XVIII i XIX w.

Zasady roku 1789.

Wielka Rewolucja Francuska podsumowała wiek oświecenia, reasumowała jego tendencje gospodarcze i społeczne; jego tęsknoty ustrojowe, a także jego konflikty ideowe. Stanowiła uwieńczenie politycznych aspiracji francuskiego mieszczaństwa. Symbolizowała wielkie zwycięstwo wszystkich wrogów tyranii.

Emmanuel Joseph Sieyes (XVIII - XIX w.)

- “stan trzeci”, w opinii S., to suwerenny naród francuski, w skład którego wchodziły wszystkie warstwy społeczne, poza najbardziej uprzywilejowanymi. W jego przekonaniu największym wrogiem narodu, wrogiem równości i wolności była absolutna monarchia, strażnik i gwarant przywilejów stanowych.
- podzielał przekonanie, że ludzie rodzą się wolni i równi co do swych praw.
Wolność, własność i bezpieczeństwo to przyrodzone i nieulegające przedawnieniu prawa każdego człowieka.
Obywatele posiadają niezbywalne prawo do oporu przeciwko uciskowi (ponieważ władza publiczna pochodzi od narodu).
- odrzucał demokrację bezpośrednią oraz powszechne prawo wyborcze (uważał, że nie należało angażować wszystkich do udziału we władzy, ponieważ tylko niektórzy - posiadający majątek i wykształcenie - byli do tego gotowi).
- głosił, że naród jest suwerenem, ale działać może tylko za pośrednictwem swoich przedstawicieli wybranych do Zgromadzenia (wybrani przedstawiciele narodu byli z nim tożsami).
Negował własność feudalną, wynikającą z przywileju i hierarchii stanowej, a opowiadał się za świętością i nienaruszalnością własności.

Deklaracja praw człowieka i obywatela z 26 VIII 1789 r.

głosiła, że ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi w swych prawach, że podstawą różnic społecznych może być tylko dobro powszechne. Źródłem władzy zwierzchniej jest zawsze naród. Żadna jednostka czy ciało nie może wykonywać władzy nie pochodzącej wprost od narodu. Ponieważ własność jest prawem nienaruszalnym i świętym, nie wolno nikogo pozbawiać własności z wyjątkiem przypadków, gdy jest to wyraźnie prawem usankcjonowana konieczność społeczna i pod warunkiem sprawiedliwej uprzedniej rekompensaty .

Gracchus Babeuf [Francois Noel Babeuf] (XVIII w. ) - babuwizm

- w jego opinii najważniejszą wartością w życiu społecznym było szczęście ludu wynikające

z urzeczywistnienia ideału równości;

- uważał, że jedynie całkowite uspołecznienie własności prywatnej mogło gwarantować równość ludzi

- postulował zniesienie prawa dziedziczenia

- propagował równość ekonomiczną

- domagał się uspołecznienia wszystkich form własności oraz zalecał produkcję zbiorową

- później postulował nawet tworzenie komun (wspólnie zarządzane gospodarstwa rolne).

32. Doktryna jakobińska

Jakobini (nazwa pochodzi od imienia patrona klasztoru św. Jakuba - miejsca spotkań), których ideologia ukształtowała się w latach 1792-1793 sie stanowili jednolitej grupy, uważali się za reprezentantów drobnomieszczaństwa. W skład ruchu wchodzi hebertyści, reprezentujący lewicę, dantoniści, stanowiący prawicę, a także umiarkowani centryści.

a) Hebertyści
Ich nazwa pochodziła od nazwiska Jacquesa Rene Heberta (1757-1794).

Byli nurtem radykalnym, zwolennikami skrajnego terroru wobec kontrrewolucjonistów.

Żądali uzbrojenia ludu, a także zastosowania radykalnych środków przeciw spekulantom.
b) Dantoniści
Ich przywódcą był Georges Jacques Danton (1759-1794).

Reprezentowali oni stanowisko złagodzenia terroru w stosunku do politycznych przeciwników

i podjęcia rokowań pokojowych z koalicją antyfrancuską. Argumentowali swą postawę wyczerpaniem ludu.
c) centryści
Głównymi reprezentantami nurtu umiarkowanego byli Jean Paul Marat, a później Maximilien Robespierre i Antoine de Saint-Just. Dzięki rozprawie zarówno z lewicą jak i prawicą, grupa ta stała się jedynymi reprezentantami jakobinów.

• poglądy jakobinów:

• odrzucali cenzus majątkowy (wszyscy ludzie powinni mieć równy dostęp do sprawowania władzy)

• władza ludu, wg nich, opiera się na: równości, bezpieczeństwie, własności, gwarancjach społecznych i prawie do oporu przeciwko uciskowi

• równość, w ich przekonaniu, to nie tylko równość wobec praw, ale także możliwość korzystania z równych praw

• prawa własności nie traktowali jako prawa naturalnego człowieka - stało się instytucją społeczną, tworzoną i swobodnie regulowaną przez państwo

• nie dążyli do równości dóbr, ale do złagodzenia dysproporcji majątkowych, uniemożliwienia posiadania więcej, niż pozwala ustawa

• za atrybut suwerenności uważali zgromadzenie ludu (niechętnie wypowiadali się o idei reprezentacji)

• jakobini popierali terror polityczny, który miał chronić przed anarchią

Maximilien Francois Marie de ROBESPIERRE (XVIII w.)

Robespierre uznał potrzebę reprezentacji narodu, opartej jednak na powszechnym prawie wyborczym z krótkimi okresami kadencji. Twierdził, że monarcha nie jest reprezentantem narodu, więc nie może uczestniczyć w sprawowaniu władzy ustawodawczej. Chciał ograniczyć prawa króla do sankcjonowania ustaw parlamentu. Opowiadał się za modelem społeczno-politycznym, gdzie ton nadaje zbiorowość drobnych producentów, kupców- pracowitych, oszczędnych, potrafiących rozwinąć własną inicjatywę. Nawoływał do zlikwidowania biedy i partykularnych interesów bogatych. Doprowadził do przekształcenia jakobinizmu w ideologię „ojczyzny w niebezpieczeństwie” w okresie wojny i licznych konfliktów wewnętrznych. Miała ona uzasadniać potrzebę scentralizowanego rządu stanu wyjątkowego, wspartego na rewolucyjnych komitetach i stosującego terror. Aprobowany terror był wyrazem nieufności jakobinów, wobec ludowej mądrości i odgrywał ważną rolę

w ich doktrynie. Stosowanie tego terroru miało być ograniczone do czasu przezwyciężenia kryzysu moralnego i ekonomicznego. Nie pochwalał ateistycznej propagandy, dowodząc, że religia i wychowanie powinny być szkołą obywatela - rewolucjonisty, bo najlepiej kształtuje to sumienie społeczne. Brak pochwały dla tej propagandy odróżniał go od innych jakobinów. Tak jak oni wypowiadał się w sferze ekonomicznej, przeciwko bogactwu nielicznych

i rządom arystokracji pieniądza. Nie wzywał do zniesienia własności prywatnej, czy też wprowadzenia równości majątkowej. Postulował jedynie równość w prawach i szczęściu. Państwo poprzez prawo określałoby zakres własności prywatnej jaką dysponują obywatele.

33.Doktryna bonapartyzmu

NAPOLEON I Bonaparte (XVIII - XIX w.)

18 Brumaire'a roku VIII (9 listopada 1799 roku) Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu. Po przewrocie wprowadził jedynowładztwo, które przyjęło w pierwszej fazie formę konsulatu, a od 1804 roku - cesarstwa.

Ideologia bonapartyzmu nie przeciwstawiała się ideologii rewolucji, a kontynuowała jej hasła.

• poglądy Bonapartego:

• ogłosił się „wykonawcą testamentu wielkiej rewolucji”

• wynosił na piedestał hasła rewolucji francuskiej 1789r. suwerenność ludu, równość
  i wolność

• łącząc jedynowładztwo z hasłami rewolucji, bonapartyzm zespalał absolutyzm
  z koncepcją suwerenności narodu

• swoją władzę (nawet tą cesarską) wywodził od woli narodu

• niechętny arystokracji podkreślał, że jest rzecznikiem interesów bogatego chłopstwa

• koncepcja, że jednostka, przez lud powołana do sprawowania władzy, uosabia ten lud
  i jego wolę

• odrzucał ideę parlamentaryzmu (ponad parlamentem stoi rząd, jako centrum społeczeństwa)

• cesarz jest wodzem swego ludu (prymat jedynowładztwa)

• władca stoi ponad prawem, w imię celów politycznych może naruszać prawo

34.Myśl polityczna polskiego oświecenia

Na początku XVIII wieku „światlejsi” obywatele widzieli potrzebę reform.

Za czasów saskich propozycje reform były bardzo chaotyczne i ostrożne. Nie chciano wzmacniać pozycji króla, więc głosy reformatorskie kierowały się w stronę udoskonalenia sejmu. Nie przewidywano w tamtym okresie złagodzenia podziałów stanowych, za wyjątkiem zmniejszenia odrobinę ucisku chłopskiego.

* Poglądy Stanisława Karwickiego

- odrzucał powszechne (szlacheckie) przekonanie, że państwo polskie jest tworem doskonałym

- postulował ograniczenie władzy króla i roli możnowładztwa

- koncepcja sejmu gotowego - obradującego aż do rozwiązania danej kwestii

- żądał ograniczenia liberum veto oraz ograniczenia praw politycznych szlachty - gołoty

- jego zdaniem sejm miał być jedynym suwerenem

* Poglądy Stanisława Szczuki

- żądał odebrania magnatom dzierżaw królewskich i przeznaczenia dochodów z nich na potrzeby państwa

- pragnął „odrestaurowania” demokracji szlacheckiej (zamiast istniejącej oligarchii magnackiej)

- domagał się opodatkowania dóbr dziedzicznych szlachty ( miałoby to wystarczyć na wystawienie 30-tysięcznej armii)

* Poglądy Stanisława Leszczyńskiego ( XVII - XVIII w.; król Polski: 1704-1709 i 1733-1736)

- reprezentował poglądy nawiązujące do koncepcji francuskich fizjokratów oraz filozofów francuskiego Oświecenia

- jego zdaniem, ustrój ówczesnej Rzeczypospolitej nie był ustrojem wolnościowym, lecz ustrojem, który opierał się na bezprawiu

- proponował, aby głowa państwa był monarcha (król powinien ograniczyć jednak swoją władzę do kierowania administracją, a odpowiedzialność za politykę rządową powinni ponosić przed Sejmem ministrowie, którzy wybierani byliby okresowo w wyborach większościowych na sejmikach. Natomiast król miał być wybierany w wolnej elekcji przez Sejm w podwójnym składzie posłów.)

- władza najwyższa powinna pozostać przy Sejmie (który podejmowałby uchwały na zasadzi jednomyślności)

- instytucja liberum veto nie powinna być zlikwidowana, a jedynie ograniczona do zakazu zrywania obrad parlamentu

- postulował zorganizowanie silnej i nowoczesnej 100-tysięcznej armii, uniezależnionej od magnackich hetmanów

- zachęcał do reformy stosunków na polskiej wsi; zalecał rezygnację z pańszczyzny na rzecz systemu czynszowego; uznał, że chłopi powinni mieć prawo odwoływania się od wyroków sądów dominalnych do sądów grodzkich i trybunałów

- proponował sojusz władców państw europejskich w celu utrzymania „sprawiedliwej równowagi”

i stworzenie warunków dla „dobrobytu wszystkich narodów”

* Poglądy Stanisława Konarskiego (XVII - XVIII w.)

- opracował projekt reformy Rzeczypospolitej, stawiając sobie za cel zlikwidowanie przewagi magnaterii wraz z wyeliminowaniem z sejmu szlachty-posesjonatów

- pragnął aby sejm składał się z dwóch izb: senatu i izby poselskiej

(senat miało tworzyć 200 senatorów pochodzących z wyborów dokonywanych przez sejmiki. Król miał prawo wyboru jednego z czterech przedstawionych mu przez sejmiki kandydatów. Izba poselska liczyłaby 600 posłów wybieranych przez sejmiki powiatowe; cechą charakterystyczną sejmu miała być dwuletnia kadencyjność i „ciągła gotowość” do rozwiązywania problemów państwowych).

- przekonywał, że król nie powinien mieć prawa rozwiązania sejmu przed upływem kadencji

- odrzucał liberum veto, opowiadał się za głosowaniem większością

- król miał sprawować władzę wykonawczą, którą dzieliłby wraz z radą rezydentów jako jej przewodniczący

- rada miała składać się z 45 członków (12 nominowanych przez króla, 24 delegowanych przez sejm, 9 członków, w tym prymasa i ministrów), obradować miała w czterech sekcjach: sprawiedliwości, policji, skarbu i wojny

- był zwolennikiem wolnej elekcji królewskiej

- proponował reformę szkolną, której celem byłoby wychowanie patriotyczne i obywatelskie młodzieży, a także uczenie osiągnięć nauki nowożytnej

Reformy okresu stanisławowskiego:

W okresie rządów Stanisława Augusta Poniatowskiego idea reform była bardzo silna, udało się nawet część postulatów zrealizować. Dalszą potrzebę reformowania Polski pogłębiały niezadowolenia chłopów i mieszczan. Wielkie znaczenie dla postępu doktryny politycznej miała wielka tragedia narodowa, jaką był I rozbiór Polski (zagrożenie niepodległości prowadziło do wzrostu nastrojów patriotycznych w narodzie).

Do Polski zaczynały docierać polityczne (i nie tylko) koncepcje zachodniego oświecenia. Zaczęło rozwijać się polskie prawo, szczególnie za sprawą idei prawa natury, godząca w skrajności systemu feudalnego i w gospodarkę pańszczyźnianą, w poddaństwo chłopa, w anachroniczny ustrój państwa. Pojawili się polscy „fizjokraci” (m.in. Antoni Popławski, Sebastian Czochron, Hieronim Stroynowski, którzy głosili następujące poglądy:

• domagali się zniesienia osobistej zależności chłopa od pana na rzecz umów dwustronnych

• gloryfikowali pracę, a potępiali lenistwo

• humanitaryzacja prawa karnego (żądano zniesienia kary śmierci na rzecz kary więzienia, odstąpienia od tortur i karalności czarów)

• postulowano pełną tolerancję religijną

Najgłębszy ruch reformatorski przejawiał się podczas obrad Sejmu Wielkiego (1788-1792).

W dobie Sejmu Wielkiego ujawniły się dojrzałe plany i reformy; żądano reformy armii, praw politycznych dla mieszczan, zniesienia poddaństwa chłopów, silnie akcentowano potrzebę rozwoju oświaty.

Głównymi przedstawicielami tego obozu reform byli:

* Hugo Kołłątaj (XVIII - XIX w. )

- jeden z twórców Konstytucji 3 Maja, współorganizował Insurekcję Kościuszkowską

- w kwestiach ustrojowych optował za dziedziczna monarchią konstytucyjna na wzór angielski

- wedle jego koncepcji Sejm miał być naczelnym organem władzy państwowej, równoważony przez inne władze (w myśl koncepcji Monteskiusza)

- pełnię praw mieli posiadać posesjonaci szlacheccy i mieszczańscy, co wykluczało z życia politycznego szlachtę - gołotę. Bazą społeczną nowego państwa miały być sprzymierzone siły szlachecko - mieszczańskie (sojusz posiadaczy wiejskich i miejskich)

- wzywał do przyznania chłopom wolności

- głosił równość ludzi wobec prawa

- krytykował feudalne pojmowanie własności przynależnej tylko wybranym (wg Kołłątaja powszechne prawo do nabywania rzeczy było prawem przyrodzonym)

- uważał, że jedynym kryterium bogacenia się powinna być praca

- przyznawał społeczeństwu prawo do czynnego oporu wobec władzy, która łamie prawa przyrodzone (państwo powinno bronić tych praw)

* Stanisław Staszic (XVIII - XIX w.)

- traktował on zjawiska społeczne jako przejaw działania natury kierującej się odwiecznymi i trwałymi prawami, które stanowią przyczynę stałego postępu dziejowego

- uważał własność za instytucję dobroczynną, jeśli powstaje w wyniku pracy ludzkiej, nie zaś

w rezultacie przywileju niektórych osób

- krytykował feudalizm jako ustrój niemoralny i stan „wojny jednych z drugimi”

- wierzył, że poprzez likwidację w drodze reform własności uprzywilejowanej powstanie sprawiedliwy ustrój społeczny oparty na zrzeszeniach drobnych właścicieli ziemskich

i przemysłowych, który dzięki swej pracy staną się „obywatelami użytecznymi”

- jako rzecznik kompromisu szlachecko-mieszczańskiego opowiadał się za poszerzeniem pojęcia narodu polskiego o niższe warstwy społeczne

- domagał się: „sprawiedliwości dla stanu wiejskiego”, poprzez nadanie chłopom wolności osobistej, a w przyszłości prawa do ziemi; oraz „bezpieczeństwa i powagi mieszczanina”, poprzez dopuszczenie tego stanu do sejmu i urzędów oraz jego zrównanie w prawach ze szlachta

-w dziedzinie reformy ustroju politycznego Rzeczypospolitej postulował wzmocnienie władzy centralnej, zniesienie zasady elekcyjności tronu i liberum veto, zmianę systemu podatkowego, stworzenie licznej i sprawnej armii narodowej

- za wzór stawiał angielski ustrój monarchii parlamentarnej, sam opowiadał się jednak za republiką opartą na ludowładztwie (choć nie sądził, że można było ją rychło wprowadzić w Polsce).

35. Doktryna teokratów we Francji

Najbardziej kontrrewolucyjne hasła można było odnaleźć w samej Francji - kolebce rewolucjonizmu. Reakcjoniści francuscy nie przebierali w środkach i doborze zasad swego programu (ich poglądy wyróżniały się prymitywizmem, były też wysoce anachroniczne - przyjęto bowiem zasadę negacji wszystkich nurtów współczesnego rozwoju). Kontrrewolucjoniści krytykowali wszystko i wszystkich, oprócz oczywiście swoich koncepcji „naprawy” rzeczywistości.

Cechy doktryny teokratów:

• francuską kontrrewolucję kształtował skrajny katolicyzm (inaczej było w Niemczech - tam skrajny nacjonalizm), jej przedstawiciele przypominali stary pogląd, że społeczeństwo, tworząc organiczną jedność grup o zróżnicowanym statusie ma swe źródła w woli Boga

• w swych poglądach „cofali” się do dawnych, wręcz teokratycznych koncepcji władzy, państwa i społeczeństwa

• francuski teokratyzm nieustannie wspierany był rozważaniami o organicznej budowie społeczeństwa (społeczeństwo i narody pochodzą od Boga - dopiero społeczeństwo tworzy człowieka)

• człowiek, wg teokratów, nie ma naturalnej i pierwotnej wolności - wyciągano stąd wniosek, że człowiek nie może egzystować poza swoją grupą (wyodrębniano podział na grupy społeczne), nie posiada praw politycznych, wolności, demokratycznych swobód

• twierdzono, że absurdem byłoby, aby jednostka mogłaby kogoś kreować na władcę (władza nie jest wynikiem umowy społecznej)

• ich zdaniem społeczeństwo istniało od zawsze i było rządzone przez absolutnych monarchów

• prawa pozytywne są najwyższym porządkiem doczesnym - są „urzeczywistnieniem” woli Boga

* Louis de Bonald (XVIII - XIX w.)

- zagorzały przeciwnik Reformacji, Oświecenia I rewolucji mieszczańskiej

- doktryna oparta na idei „faktu wyjątkowego, oczywistego, namacalnego, wolnego od jakiegokolwiek zarzutu” (za ten fakt uważał język-myśl, który wraz z tradycją stanowi jeden z warunków trwania danego społeczeństwa)

- władza i prawo pochodzą od Boga i powinny być zgodne z Jego wolą

- odwieczne prawo natury nie jest przyrodzone istocie ludzkiej, lecz odnosi się do wszystkich osób

w całości, nie ma charakteru indywidualistycznego

- odrzucał ideę umowy społecznej jako źródło powstania państwa

- odróżniał „prawo legitymowalne” (wyrażające boski ład) od „prawa legalnego” (zawartego

w ustawach nie zawsze odzwierciedlających ten porządek)

- ze względu na potrzebę zapewnienia prawdziwego porządku państwo i Kościół powinny współdziałać ze sobą, a nie konkurować o władzę nad społeczeństwem

- uważał, że rewolucja stworzyła „parodię” społeczeństwa, mamiąc jego członków złudnym poczuciem wolności i równości

- negował wszelki przejawy liberalizmu, sprzeciwiał się zrównaniu w prawach kobiet
i mężczyzn, legalizacji rozwodów, nieograniczonej wolności prawy; popierał cenzurę

- opowiadał się za monarchia absolutną, korporacjonizmem i monoteizmem religijnym

* Joseph Marie de Maistre (XVIII - XIX w.)

- uważał, że celem dziejów jest zjednoczenie w Bogu; do jedności z Bogiem może doprowadzić tylko budowanie wspólnoty politycznej, narodowej, religijnej i cywilizacyjnej

- punktami zwrotnymi w historii świata są, według niego, kolejno: jego powstanie z woli Boga, pojawienie się grzechu, potop, przyjście Chrystusa na Ziemię, Średniowiecze, Reformacja, Oświecenie, Rewolucja, drugi Mesjasz i wreszcie apokatastaza

- rewolucja, to zdaniem M., boska kara za zbrodnie i szaleństwa od czasów Reformacji, które odznaczają się ateizmem, racjonalizmem i empiryzmem. Rewolucja to także kara, jaka spadła na Francje za sprzeniewierzenie się swej misji obrony katolicyzmu

- odrzucał mieszczańską koncepcje stanu natury i umowy społecznej oraz teorię podziału władzy

- twierdził, ze człowiek ze swej istoty jest elementem odwiecznego społeczeństwa, a jego miejsce jest zawsze w określonej grupie (z tego względu nie ma ludzi jako takich, lecz np. Francuzi czy Rosjanie)

- na czele państwa powinien stanąć absolutny monarcha spełniający pozytywną funkcję kata

i inkwizytora

- monarchia to według M. najlepszy ze wszystkich ustrojów

- szczególną rolę w budowie hierarchicznego porządku porewolucyjnego przypisywał papiestwu jako ostoi tradycji i ładu moralnego w Europie.

36. Romantyzm polityczny w Niemczech w XIX w.

Główni przedstawiciele: Joseph Görres, Friedrich von Hardenberg (Novalis), Johann Gottfried von Herder, Ludwig von Arnim (Achim), Friedrich Schlegel, Adam Müller, Franz von Baader.

Szkoła romantyzmu niemieckiego rozwinęła się pod wpływem rewolucji francuskiej i wojny z Napoleonem, towarzyszyła temu liberalizacja ustroju gospodarczego. Wydarzenia te rozpoczęły dyskusję młodego pokolenia nad tożsamością narodową.

Friedrich von Hardenberg -Novalis „Wiara i miłość, czyli król i królowa” - władzę króla w sposób konieczny uzupełniać musi to, co symbolizuje królowa i co wyraża w swej miłości do męża, a co wzorem stać się powinno dla każdej rodziny (racjonalna analiza nie zastąpi „kochającego serca”). Poza miłością najistotniejszym spoiwem państwa jest wiara rozumiana jako uczucie łączące wspólnotę. Novalis opowiadał się za katolicyzmem, gdyż tylko on realizuje ideał jedności i hierarchii, a jednocześnie zapewnia rozwój indywidualności.

Prawo jest wyrazem woli ukochanej godnej szacunku osoby. Ideał społeczny był przed Reformacją, kiedy to była ona krajem chrześcijańskim, niepodzielonym przez różne interesy. Tylko dechrystianizacja rozumiana jako powrót do jedności wyznania i Kościoła może zapewnić poprawę stosunków społecznych.

Ludwig von Arnim - krytykując oświeceniowy racjonalizm, głosił (podobnie jak poprzednik), że należy ograniczyć powszechną edukację, gdyż nauka czytania i pisania spowoduje zatracenie odmienności ludu, który ulegnie procesowi kosmopolityzacji. Niemcy pozbawione jedności państwowej spełniają warunki, by w przyszłości stworzyć idealne państwo, porównywalne z imperium rzymskim.

Joseph Görres - proponował podział stanowy, zbliżony do platońskiego: nauczyciele (w tym duchowni), obrońcy i żywiciele.

Adam Müller - proponował podział stanowy oparty na czterech stanach: szlachtę, kler, rzemieślników i kupców. Rozwijał teorię ograniczonego państwa stanowego, gdzie dominująca rolę odgrywa szlachta. Sprzeciwiał się oświeceniowym koncepcjom stanu naturalnego, umowy społecznej podziału władz. Krytykował liberalne koncepcje ekonomiczne Adama Smitha. Zarzucał mu lekceważenie duchowych aspektów więzi międzyludzkich w państwie i strywializowanie tej więzi poprzez sprowadzenie jej wyłącznie do stosunków wytwórczych i handlowych. Rola jaka odgrywa państwo jest możliwa dzięki spójności naród, przenikniętego wspólnym duchem -Volksgeist. Przeszłe pokolenia wraz z obecnymi są wspólnie suwerenem w państwie. W organicznym związku, jaki stanowi państwo, wolność jest czymś naturalnym, wypływa z naturalnych dążeń jednostki podzielane przez inne jednostki. Dominującą rolę w państwie odgrywa szlachta - ziemianie, gdyż świadomi byli swych powinności na rzecz wspólnoty. Winna jest istnieć idea prawa, które ludzie poznają wchodząc w wzajemnie w relacje pomiędzy sobą i z władzą. Stosowanie prawa leży w rękach władcy, który rozstrzyga poszczególne przypadki kierując się wspólnym interesem stron. Sędzia zastępuje więc ustawodawcę.

Podporządkowana państwu powinna być nawet religia. Wojna jest czynnikiem spajającym ludzi w służbie państwu.

F. Schlegel - kładąc nacisk na ograniczony model państwa, spojonego językiem i kulturą, za jedyny właściwy uznawał ustrój monarchiczny, króla panującego z woli Boga, a nie mocy kontraktu zawartego z poddanymi.

Nie do końca spójne były poglądy w kwestiach porządku społecznego. Jedni uznawali dominującą role szlachty, inni główna role przypisywali ludowi a jeszcze inni podkreślali znaczenie warstwy mieszczańskiej. Wspólne było natomiast, ze nad wszystkimi obywatelami zwierzchność stanowi państwo i zaszczytem i obowiązkiem jest mu służyć.

ADAM MUELLER

Jego poglądy społeczno-ekonomiczne, uzasadniały interesy grup feudalnych w Niemczech, krytykowały klasyczną ekonomię polityczną i kapitalizm z pozycji feudalnych. Uznawał potrzebę interwencji państwa w przemyśle i handlu.. Odrzuca panowanie pieniądza. Postęp techniki i podział prac obarczył winą za kryzysy gospodarcze i wzrosty cen. Odrzucił rzymską koncepcję prawa własności, przyjmując, że na właścicielu ciążą pewne obowiązki społeczne. W związku z tym chciał powrotu do praw germańskich. Państwo w jego poglądach było organizmem społecznym, niezależnym od jednostki, organizującym całe jej życie. Wg niego państwo musi być stanowe i absolutne, bo takim stworzyła je historia. Opierając się na etyce chrześcijańskiej uważał, że państwo powinno zatroszczyć się o niższe warstwy społeczne.

37. Niemiecka szkoła historyczna w prawoznawstwie w XIX w.

Szkoła historyczna odrzucała klasyczną koncepcję prawa natury wynikającą z jednakowej natury człowieka. Nie ma jednej natury człowieka, więc nie ma prawa natury. Istnieje natomiast „Duch narodu” rozwijający się w drodze ewolucji, a nie rewolucji. Podobnie rozwija się prawo. Prawo jest owocem historii. Na początku jest zwyczaj, który z czasem przekształca się w prawo zwyczajowe. Jest to najdoskonalszy rodzaj prawa, ponieważ ma swoje źródło w „Duchu narodu”. Zadaniem prawodawców nie jest tworzenie prawa tylko odkrywanie tego prawa w „Duchu narodu”. Prawo wg doktryny szkoły historycznej tworzy się jak język lub mentalność ludzka.

Szkoła historyczna wyróżniła dwa rodzaje praw:

- prawa zwyczajowe - doskonalsze, powstałe w wyniku rozwoju historii i „Ducha narodu” stanowiącego podstawę prawodawstwa;

- prawo fachowe - stanowiącą naukową nadbudowę prawa zwyczajowego.

Prawo zwyczajowe jest prawem najdoskonalszym, ponieważ rozwija się ewolucyjnie jak język, obyczaje. Jest prawem naszych ojców, dlatego ludzie chętniej podporządkowują się temu prawu. Prawo zwyczajowe stanowi nieodłączną część „Ducha narodu”. Prawo zwyczajowe nie jest przez nikogo narzucone pochodzi od narodu. Jest owocem historii.

Najwybitniejsi przedstawiciele: Friedrich Carl von Savigny, Gustav von Hugo, Georg Friedrich Puchta;

Savigny: prawo kształtuje się w procesie historycznym (irracjonalnym) i musi być zgodne
z duchem narodu - Volksgeist. Duch narodu kształtuje również państwo, jego język, obyczaje, kulturę. Dokonania jednostek są inspirowane duchem narodu. Prawo nie może być uniwersalne. Powstanie prawa - najpierw tworzy się obyczaj, który prowadzi do powstania prawa zwyczajowego, następnie pojawia się nauka prawa i dwoistość: element polityczny - prawo jest w narodowej świadomości, element techniczny - prawo prawników, porządkowanie norm prawa zwyczajowego;

Hugo: prawo zwyczajowe ma pierwszeństwo nad pisanym bo jest zgodne z Volksgeist;

Puchta: prawo jest częścią boskiego porządku świata. Wyróżniał prawo zwyczajowe, ustawodawstwo państwa i naukę prawa. Nauka prawa zajmuje się wykładnią. Państwo ma znaczącą rolę w procesie prawotwórczym.

38. Twórcy doktryny konserwatywnej

Charakterystyka konserwatyzmu - idee wspólne dla wszystkich konserwatystów.

• Konserwatyzm - sprzeciw przeciwko liberalizmowi i idącymi za nim ideami;

• Duża rola tradycji;

• Ciągłość historii - kult przeszłości;

• Brak wiary w postęp;

• Religia - element łączący ludzi;

• Elitaryzm - elity posługują się rozumem;

Zmiany muszą być powolne, ewolucyjne, nie rewolucyjne, niszczące dotychczasowy ład.

Konserwatyzm Edmunda Burke'a.

„Rozważania o Rewolucji we Francji”.

Burke podważył optymistyczna kategorie postępu, która miał wyznaczać cel ludzkich starań. Był przeciwny pozbawieniu człowieka zakorzenienia w historii i zanegowaniu jej wpływu na kształtowanie jednostki. Był przeciwny pozbawianiu społeczności naturalnego spoiwa jakim była religia. Absolutyzacja racjonalnych rozstrzygnięć i tworzenie w oparciu o nie wspólnot politycznych jest błędna. Człowiek jest kształtowany przez środowisko, w którym żyje. Pierwotna umowa człowieka z Bogiem stoi u podstaw powstania pierwszych społeczności, opartych na prawie naturalnym. Następnie losy każdej społeczności odmiennie kształtowała historia, tworząc całość posiadającą własną tradycję, zróżnicowana pod względem obyczajów prawa, instytucji politycznych.. w trakcie historii kształtuje się prawo, zaś sama władza jedynie nadaje mu obowiązujący kształt, sama podlegając nakazom owego prawa. Praktycznie ustawodawca powinien odwoływać się do preskrypcji czyli odwiecznej zbiorowej mądrości, poczucia słuszności.

Benjamin Disarelli

Celem jego krytyki był liberalny utylitaryzm i racjonalizm, oraz koncepcja podmiotowych praw naturalnych jednostek, które niszczyły jego zdaniem dorobek pokoleń. Jego zdaniem jedynie stare wzorce budowy władzy i społeczeństwa mogą się sprawdzać. Król powinien stać na czele państwa będąc również głową narodowego kościoła. Najwyższe miejsce
w hierarchii społecznej miała zajmować szlachta. Kościół powinien spełniać rolę strażnika tradycji.

Robert Salisbury

Zainteresowany był efektywnością działań politycznych. Jego konserwatyzm polegał na podejmowaniu działań politycznych w zgodzie z tradycją, wartościami i sposobem myślenia akceptowanym przez Brytyjczyków zgodnie, z którymi nie sprawdzały się postawy radykalne i gwałtowne przemiany polityczne. Uznawał, że lepsze rezultaty w polityce przynoszą stopniowe reformy. Mimo że uznawał podmiotową wolność jednostki nie akceptował demokracji.
Donos Cortes

Krytykuje racjonalistyczne koncepcje dążące do rewolucji politycznych, przeciwnych Bogu
i kościołowi i obalających zastane instytucje społeczne od rodziny po monarchię. Uważał, że współczesna filozofia przypisuje człowiekowi cechy, jakich nie ma dlatego prowadzi do katastrofy, jedyną drogę widział w bezwarunkowym podporządkowaniu się kościołowi
i głoszonym przez niego objawionym dogmatom. Prawo ludzkie nie ma znaczenia, najważniejsze jest prawo stanowione przez boga.

Otto von Gierke

Zwolennik niemieckiego prawa zwyczjowego. Głosilł, że nia ma w niemczech miejsca na recepcję prawa rzysmkeigo. Uważał, że państwo jest suwerenem, lecz niezbywalne prawa suwerena ma jedynie wspólnota dlatego dochdozi do rozdzielenia władzy i wspólnoty. Głosił potrzebę rewolucyjnego powrotu do wartości, które zanegowane zostały przez liberalizm socjalizm, a potem także przez ruchy nacjonalistyczne, autorytarne i faszystkowskie.

Shmidt Carl

Za suwerena uważał tego, kto decyduje czy zaistniała systuacja jest wyjątkowa i czy nastąpiła normalizacja. Suweren jest uprawniony, do podejmowania wszelkiego rodzaju decyzji
i w czasie wyjątkowym nie obowiązuje go prawo. Jego koncepcja nosi nazwę decyzjonizmu. Jej konsekwancją bylo zanegowanie parlamentu, teorii rządów prawa, podziału władzy i suwerennościu ludu. Logicznie najodpowiedniejszym dla decyzjinizmu był system dyktatorski. Nie uznawał tradycji i czynnika pozaziemskiego w kształtowaniu porządku społecznego. Uzasadznieniem konserwatyzmu Schmidt'a jest fakt, że celem jaki ma osiągnąć dyktatura jest stabilizacja społeczna i zanik walk pomiędzy grupami społecznymi.

Irving Babbit

Ruch jego jest ruchem humanistycznym i ma jedynie nawiązania do polityki. postulował rozdzielenie humanizmu od humanitaryzmu. Humanizm eksponował w w religii zwracając uwagę na jej respektowanie wolnej woli jak i wolę absolutu rządzącą ludzką duchowością, oraz przez koncentrację na duchowości człowieka, realizując cnoty umiarkowania. Sentymentalnie podchodzi w ten sposób do kwestii średniowiecza i jego oblicza duchowego. Za odejście od tego ideału obwiniał wpływ doktryny naturalistycznej materialistycznej, racjonalistycznej, demokratycznej i lieberalnej. Wszystkie te nurty określał jako humanitarystyczne.

Thomas Eliot Stern

Krytykował liberalizm utylitaryzm i demokrację co stanowiło już obiekt konserwatywnej dezaprobaty. Społeczeństwo opierał na elitaryźmie przyczym elitę stanowią osoby odmieniające wrażliwość swojej epoki. Grupa ta jest wewnętrznie zhierarchizowana i otwarta na nowe osoby. Jako idealny ustró jpostrzeagał faszyzm. kultura danego narodu zawarta w tradycji i zwyczaju opiera siętakże na kościele instytucjonalnym. był przywiżazany do kościoła i głoszonych przez niego dogmatów.Uznawał że kościół doskonale spaja społeczności. uważałże kościół powinnien kształtować wrażliwość mas co z koleji powinni szanować rządzący.

Konserwatyzm polski

Trzeba zaznaczyć, że konserwatyzm na ziemiach polskich znajdujących się pod zaborami zajmował się kwestiami związanymi z wyzwoleniem polski spod władzy zaborców i odzyskania niepodległości.

Adam Jerzy Czartoryski

Związany z działającą na uchodźstwie grupą zwaną hotel Lambert. Opowiadał się za silniejszą niż do tej pory władzą królewską, zniesieniem przywilejów szlachty, poddaństwa chłopów i oczynszowania ich. Fundament państwa chciał oprzeć o wiarę katolicką.

Andrzej Zamoyski

Przypisywał Polsce rolę przedmurza chrześcijaństwa względem Rosji. Polska miała być jako część Rosji emisariuszem zachodu i wysokim poziomem kultury doprowadzić do unii personalnej z Rosją po czym odłączyć się od niej i utworzyć samodzielne państwo.

Paweł Popiel

Według niego istota polskości zasadzała się w wierze katolickiej i tradycji dlatego kwestie związane z przynależnością państwową były dla niego drugorzędne. Wiązał z panowaniem Austriaków na ziemiach zaboru galicyjskiego nadzieję na liberalne i socjalne reformy.

Teka Stańczyka

Ruch w skład, którego wchodzili tacy myśliciele narodowo wyzwoleńczy jak Józef Szujski, oraz Michał Bobrzycki. W roku 1907 przekształcili się w Stronnictwo prawicy Narodowej. Przyszłość polski widzieli w autonomii ziem galicyjskich przez zaprzestanie manifestacji
i walk wyzwoleńczych, a coraz szerszym zajmowaniu stanowisk w instytucjach państwowych.

39. Koncepcje polityczne E. Burke'a

Edmund Burke jest uznawany za protoplastę współczesnych konserwatystów. Krytykę oświecenia skoncentrował na podważeniu optymistycznej kategorii postępu. Protestował przeciw pozbawieniu człowieka zakorzenienia w historii oraz religii i zanegowaniu ich wpływu na kształtowanie jednostki. Według Burka człowiek jest zdeterminowany przez wspólnoty, w jakich żyje. To one dają mu wzory postępowania i budują w sposób naturalny autorytet, dlatego nie można przykładać do nich jednego uniwersalnego racjonalnie dobranego wzorca. Według niego to nie umowa społeczna tworzy wspólnotę ludzka, ale umowa z Bogiem stoi u podstaw pierwszych społeczności, które potem samodzielnie się kształtowały. Władza jedynie nadaje obowiązujący kształt sama podlegając tej umowie
i rozwiązaniom wypracowanym dotychczas, dlatego prawodawca powinien się najpierw odwoływać do zbiorowej mądrości, poczucia słuszności i przesądu zanim zacznie racjonalnie osądzać.

Uważał, że ingerowanie wspólnoty w ustrój na mocy jakiejś abstrakcyjnej koncepcji jest nie do zaakceptowania, ponieważ tworzą się wtedy systemy abstrakcyjne nieprzystające do rzeczywistości i sytuacji tak jak w przypadku rewolucji francuskiej, która zniszczyła tkankę narodu i dopuściła do władzy osoby nieodpowiednie. Jedynym sposobem na zmianę ustroju są powolne i ostrożne reformy, które nie zakłócają naturalnego rozwoju. W rządzeniu potrzebny jest rozum jako niezastąpiony i praktycznie dostępny jedynie elicie. Był zwolennikiem parlamentaryzmu i monarchii konstytucyjnej w kształcie wypracowanym przez Wielką Brytanię z rozwiniętym w niej systemem dwupartyjnym. Sprzeciwiał się absolutnej władzy króla i monopolu parlamentu na suwerenność. Był przeciwnikiem egalitaryzmu
i zwolennikiem ograniczonych praw wyborczych. Władza ma występować jedynie w imieniu Boga. Nie negował gospodarki wolnorynkowej.

40. U źródeł doktryny liberalizmu - A. Smith
„Badania nad naturą i przyczynami bogactw narodów” Adama Smitha stało się wykładnią zasad liberalizmu gospodarczego i ekonomi systemu kapitalistycznego.

Przenika je na wskroś indywidualizm wyrażony w tym, że człowiek jest to „Homo Economicus” nastawiony w swoim postępowaniu jedynie zasadą zysku. Społeczeństwo to agregat luźno związanych jednostek w związku, z czym wszelka analiza społeczna powinna się opierać na badaniu jednostki i jej potrzeb. Zgodnie z tą myślą społeczeństwo jak i samo państwo rodzi się spontanicznie pod wpływem żywiołowo układających się stosunków między ludźmi. Kolejnym założeniem jest stwierdzenie, że gospodarka rządzi się określonymi prawami ekonomicznymi a wszelka wartość jest efektem pracy ludzkiej, która jest źródłem bogactwa narodów. Najbardziej naturalną i najpewniejszą ochronę praw jednostki zapewnia niczym niereglamentowana wolna konkurencja na rynku.

Jego poglądy ekonomiczne prowadziły do wizji liberalnego państwa, w którym bogactwa są efektem prawidłowego funkcjonowania rynku pracy i obrotu niezależnie od państwa, które nie powinno się mieszać do gry, w której partnerami są jednostki. Usytuowane ponad jednostkami państwo powinno udzielać ochrony regułom, które rządzą gospodarką. Państwo, zatem nie może ingerować w życie gospodarcze ani społeczne. Ma do tego prawo jedynie, kiedy jednostki same się do niego o to zwrócą lub w sytuacji zagrożenia ładu publicznego.

41. Cechy konstytutywne doktryny liberalnej

Liberalizm był najbardziej reprezentatywnym nurtem myśli polityczno prawnej XIX stulecia. Już w XVII wieku podstawowe założenia przedstawił John Locke. W dobie oświecenia zasady liberalizmu rozwijali Monteskiusz, Diderot, fizjokraci, Adam Smith. Wspólną przesłanką wszystkich tych programów była różnie rozumiana niechęć do królewskiego absolutyzmu. Liberalizm XVIII wieku głosił różne aspiracje i programy polityczne. Decydujący wpływ na jego kształt miały trzy rewolucje - amerykańska, francuska i angielska. Dzięki nim liberalizm stał się ideologią mieszczaństwa jako siły panującej politycznie. Liberalizm zyskał miano doktryny typowej dla kapitalizmu w stadium wolnej konkurencji. Wyrastał z liberalizmu gospodarczego, w myśl, którego gospodarka najlepiej rozwija się przy pełnej swobodzie gospodarczej jednostek, bez ingerencji państwa. Człowiek to jednostka gospodarująca kierująca się motywacja ekonomiczną. Idealne warunki człowieka liberalizmu działającego gospodarczo to: nieograniczona własność prywatna, wolność umów, doskonała znajomość rynku, racjonalizm w działaniu społecznym. Konsekwencją takich założeń był skrajny indywidualizm jednostek. Indywidualizm łączący się z utylitaryzmem uzasadniały autonomię gospodarczą producenta i jego niezależność od państwa, którego rola została ograniczona do roli stróża nocnego chroniącego własność prywatną, czuwającego nad porządkiem publicznym i przestrzeganiem przez jednostki zasad uczciwości. Państwo mogło mieć nadzór tylko nad takimi agendami gospodarki, których prowadzenie przerastały możliwości prywatnego kapitału - roboty publiczne, budowa dróg, poczta, kolejnictwo.

Jednostka ma też pełnię praw politycznych - liberalizm uzasadnia autonomię myśli, sumienia, wolność słowa i druku, prawo do zrzeszania się, do wyboru zawodu. Podejmuje problem równości praw politycznych, wspierając tym samym konstrukcję demokracji politycznej. Powoli liberalizm arystokratyczny - w miarę zmieniania się sytuacji społecznej - przekształcił się w liberalizm demokratyczny. Liberalizm reasumując był doktryną wrogą państwu policyjnemu i absolutystycznemu.

42. Klasyczny liberalizm B. Constanta

Benjamin Constant (1767 - 1830) - myśliciel, pisarz i polityk pochodzący z francuskiej rodziny osiadłej w Szwajcarii. Zwolennik monarchii konstytucyjnej. Kształcił się na uniwersytetach w Oxfordzie, Erlangen i Edynburgu, a następnie podróżował po Europie

Najistotniejszy wkład Constanta do myśli liberalnej stanowi jego koncepcja wolności, znajdująca się w kilkunastostronicowej broszurze O wolności starożytnych w porównaniu
z wolnością współczesnych z 1819 roku.

Constant istotę suwerenności widział w tym, że władza prawodawcza niezależnie, przez kogo jest sprawowana powinna zawsze pochodzić z wyboru dokonanego przez ogół obywateli.

Według Constatanta prawidłowo skonstruowany ustrój jest gwarantem wolności.

Wolność można analizować w trzech aspektach:

• jako prawo jednostki do sfery prywatności wolnej od ingerencji państwa bądź społeczeństwa

• jako prawo do posiadania własności

• prawo człowieka do niczym nieskrępowanej samorealizacji

Jako pierwszy zwrócił uwagę że należy rozróżnić sferę prywatną od publicznej, a tym samym wolność publiczną od wolności prywatnej. Wolność prywatna warunkuje istnienie wolności publicznej - nigdy na odwrót.

Niezależność indywidualna jest najważniejszą potrzebą współczesnego człowieka.

Porównując wolność starożytną i nowoczesną wskazał że należy odróżnić wolność od gwarancji wolności. Wolnością są prawa osobiste obywateli, a gwarancją wolności są prawa polityczne.

Współczesna wolność powinna opierać się na spokojnym korzystaniu z niezależności prywatnej, tak pojmowaną idee wolności miała zapewniać wzorowana na monteskiuszowskiej - koncepcja ustrojowa myśliciela.

Warunkiem zachowana wolności miało być ograniczenie kompetencji władzy, jej podział oraz wzajemne hamowanie się.

Constant zmodyfikował doktrynę Monteskiusza i wyróżnił sześć rodzajów władz:

- reprezentacyjną trwałą

- reprezentacyjną opinii

- królewską

- wykonawczą

- sądowniczą

- municypialną

43. Utylitaryzm w poglądach J. Benthama

Jeremy Bentham prawnik, filozof, twórca utylitaryzmu. Pochodził z zamożnej rodziny kupieckiej. Studiował prawo w Oxfordzie. Współcześnie zwany „prawodawcą świata”. Autor projektów konstytucji i kodeksów między innymi dla Rosji, Wenezueli i Meksyku. Obecnie uważany za geniusza.

U podstaw jego koncepcji politycznych i prawnych leżał indywidualizm, racjonalizm oraz utylitaryzm. Wykładem utylitaryzmu stało się najbardziej znane dzieło Benthama, zatytułowane „Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa z 1789 roku.

Głosił pogląd, że informacje ze świata zewnętrznego uzyskujemy za pośrednictwem zmysłów, a najistotniejsze uczucia to przyjemność i przykrość, ponieważ poza tymi odczuciami nie znamy istoty dobra i zła.

Na tej podstawie twierdził za pomocą zmysłów potrafimy rozpoznać przyjemność, a skoro wspomniana jest dobrem nakazem etycznym jest dbanie o własną przyjemność z pożytkiem dla całego społeczeństwa.

Przyjęcie doktryny etycznej Benthama wiązało się ściśle z poglądami tego myśliciela na temat ustroju i zadań państwa.

Będąc zwolennikiem pełnej autonomiczności człowieka był orędownikiem atomizmu społecznego (społeczeństwo jest ciałem złożonym z indywidualnych osób). Jednostka w swoim działaniu motywowana była dwoma celami: osiągnięciem przyjemności i uniknięciem przykrości. Była to podstawowa zasada doktryny Benthama - działania jednostek oraz władzy były dobre, gdy zwiększały sumę przyjemności w społeczeństwie, a złe gdy ją zmniejszały. Dopuszczał pieniądz jak miarodajny środek badania poziomu przyjemności i przykrości.

Bentham był zwolennikiem pozytywizmu prawniczego, opowiadał się za prawem pisanym, uznając to za warunek stabilności prawa, nie akceptował umowy społecznej ani nie uznawał za stosowne oparcia prawa na tradycji.
Wyłączność prawodawczą przyznawał władzy państwowej kierując się rachunkiem korzyści, a prawo według niego powinno utylitarnie realizować zadania wychowawcze, prewencyjne. Rolę państwa sprowadził do zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa życia i mienia oraz stworzenia najlepszych warunków dla działań jednostki, zgodnych właśnie z zasadą utylitaryzmu. Jest uważany za twórcę określenia „kodyfikacja”. Jako ekonomista był entuzjastą laissez-faire.

Utylitaryzm - w ujęciu Benthana - to przyjęcie aksjomatu, że człowiek aprobuje to, co jest dla niego pożyteczne, a pożyteczne jest to, co sprawia człowiekowi przyjemność. Głosił zasadę równości wszystkich ludzi oraz podobieństwo ich natury. Reprezentował swoisty hedonizm etyczny - moralne jest tylko postępowanie zwiększające ogólną sumę przyjemności, a zmniejszające sumę cierpień. Przyjemność to nie doraźne używanie, lecz całokształt postępowania na przyszłość, które można urzeczywistnić trzeźwą kalkulacją. Czyny i stosunki ludzi winny być oceniane ze względu na realny pożytek, jaki przynoszą społeczeństwu.

Zasadęużyteczności wyrażała również etyczna funkcję prawa w społeczeństwie i stawała się podstawą racjonalnej polityki zabezpieczającej rozwój ekonomiczny społeczeństwa. Prawo jest racjonalne, gdy jest użyteczne, a użyteczne, gdy potrafi zapewnić obywatelom bezpieczeństwo, obfitość posiadania i równość.

44. Wolność negatywna i pozytywna u B. Constanta i I. Berlina

WOLNOŚĆ

• Pozytywna - wolność do (korzystania z czegoś)

• Negatywna - wolność od

Constant: „Wolność jest tym, co jednostki mają prawo robić, a w czym społeczeństwo nie ma prawa im przeszkadzać”
Constant był obrońcą tradycyjnie pojmowanej szerokiej wolności działania jednostek
i wolnego wyboru. Wolność to swoboda wyrażania opinii, obierania sposobów życia, przyjmowania upodobań i preferencji, dysponowania własności, zrzeszania się, organizacji czasu. Liczy się przede wszystkim wolność jednostkowa. Ten pogląd był jednocześnie podstawą dla podjętej przez Constanta krytyki Rewolucji Francuskiej. Zdaniem autora, Rewolucja zatarła granice pomiędzy starożytnym modelem wolności - wolności kolektywnej, a wolnością nowoczesną - indywidualną, świadomą, jednostkową. Nie dostosowano więc ideałów wolności do nowych czasów. Starożytna wolność charakteryzowała się zbiorowym definiowaniem roli jednostki i jej działań, stąd „wolność kolektywna”- nowoczesność ma to zmienić: liczy się jedynie wolność indywidualna. Nie można zaakceptować postępowania, w którym interes wspólnoty realizowany jest kosztem wolności jednostkowej - „wola powszechna” jest więc podejrzana i potencjalnie szkodliwa dla wolności indywiduum. Taka opinia jest przykładem polemiki jaką prowadził Benjamin Constans z Janem Jakubem Rousseau.
Państwo, zdaniem Constanta, ma gwarantować bezpieczeństwo działania jednostek. Rządy prawa są formą zapewnienia tej wolności. Prawo chroni przed arbitralnością władzy - ma zakreślać jak najszersze granice wolności. Wybór władzy politycznej przez wolne jednostki jest potwierdzeniem ich politycznej wolności - możliwość systemu rządów to jedno
z fundamentalnych uprawnień, jak wykłada to w Zasadach polityki, niemniej Constant rekomenduje oddzielenie sfery prywatnej od publicznej - tylko taki rozdział przyniesie jednostkom szczęście z realizowanej wolności.

Berlin

Po krytycznej analizie wyróżnił dwie koncepcje wolności: negatywną i pozytywną.

Pierwsza z nich dotyczy politycznej wolności, która ogranicza przemoc wobec jednostki zarówno ze strony instytucji społecznych dysponujących władzą i środkami przymusu jak i ze strony innych jednostek. Polega na zapewnieniu jednostce sfer życia wolnych od ingerencji
z zewnątrz.

Wolność pozytywna z kolei to świadoma akceptacja przez jednostkę reguł uznanych za własne i sprawiedliwe oraz uznanie ich za reguły ponadindywidualne, uniwersalne bądź racjonalne.

Dla Berlina liberalny ustawodawca powinien uwzględnić rzeczywiste potrzeby żywych ludzi.

45. Liberalizm niemiecki I połowy XIX w. - K. W. von Humboldt
Niemiecki filozof, językoznawca, teoretyk neohumanizmu, reformator oświaty, mąż stanu. Czynnie działający polityk państwa pruskiego. Pełnił w nim funkcję ambasadora w Rzymie i w Londynie, uczestnik Kongresu Wiedeńskiego, po roku 1816 został ministrem spraw wewnętrznych.
Uchodził za klasycznego przedstawiciela liberalizmu arystokratycznego. Pozostawał zwolennikiem monarchii ale sprzeciwiał się absolutyzmowi monarszemu. Żądał nieingerowania państwa w sprawy społeczne oraz opowiadał się za równością obywateli wobec prawa, a także przyznaniem pełni praw i wolności jednostkom. W gospodarce uznawał zasadę leseferyzmu.
Według Humboldta państwo powinno zapewnić obywatelom gwarancję wolności - a szczególnie wolność wypowiedzi i wolność prasy. Podkreślał też konieczność zagwarantowania własności.

Państwo jako gwarant bezpieczeństwa jednostek powinno działać poprzez prawo - zwracał uwagę na wymóg tworzenia przepisów prostych i powszechnie zrozumiałych. Ustawodawstwo według niego miało być pozbawione surowych kar, a jednocześnie miało zapewniać skuteczność kary.

Jako niedopuszczalne uważał wszelkie ograniczenia przez państwo wolności jednostek, które uzasadnianie są ich dobrem. Wszelkie ograniczenia bowiem hamują postęp, a państwo wówczas popada w stagnację.

Wskazywał wyższość państwa starożytnych Greków nad państwem współczesnym. Ideał etyczny i estetyczny sprowadza się wg. H. do działania zgodnego z naturalnymi skłonnościami poprzez które człowiek dąży do harmonijnego rozwoju.

Oryginalność H. polegała na wyraźnym, podkreśleniu roli narodu jako podmiotu obdarzonego własną osobowością, co czyni go bliskim ideom przedstawicieli niemieckich nurtów konserwatywnych.

46. A. de Tocqueille o wolności i demokracji

Za podstawową wartość społeczeństwa demokratycznego Tocqueville uznaje wolność, która pozostaje w stosunkach z inną wartością, a mianowicie z równością. Tocqueville odróżnia równość możliwości od równości realnej. Równość możliwości jest warunkiem koniecznym istnienia demokratycznego społeczeństwa i nie kłóci się, w przeciwieństwie do równości realnej, z wolnością. Jednak nawet w najbardziej rozsądnym i wykształconym społeczeństwie ludzie będą odczuwali równość możliwości za niedostateczną gwarancję ich bezpieczeństwa. Jedynym sposobem na negatywne skutki dążenia do równości faktycznej jest wolność polityczna, którą gwarantują demokratyczne instytucje, a więc obyczaj, prawo, zasada i praktyka swobodnego stowarzyszania się ludzi i opinia publiczna.

Wolność, o jakiej myśli Tocqueville'a jest wolnością pozytywną, wyzwalającą aktywność jednostki życiu społecznym, politycznym i gospodarczym i dającą jej pole do działania, nie zaś wolnością negatywną, czyli wolnością od przymusu ze strony władz. Istotne jest, aby ludzie wolni w negatywny sposób byli aktywni w sferze politycznej i stowarzyszali się w obronie demokracji. Jest to wolność wykorzystywana, wolność polityczna. Ludzie powinni korzystać z wolności partycypacyjnej, czyli takiej, która pozwala im na czynny udział w funkcjonowaniu demokracji, udział w rządzeniu państwem, w wyborach władzy państwowej. Jednocześnie warunkiem wolności dla niego jest życie w kolektywie, a nawet pewne podporządkowanie się jednostki wspólnocie. Chodzi tu o stworzenie całej sieci stowarzyszeń, związków, kółek i wszelkiego rodzaju innych ciał pośredniczących pomiędzy jednostką a państwem. Stanowić one mogą mocne oparcie dla jednostki i przeciwdziałać będą nieuniknionym w demokracji procesom centralizacji władzy państwowej. Równocześnie ważne jest, aby funkcjonować zgodnie z ideą wolności umiarkowanej, statecznej, powściąganej wierzeniami, obyczajami i prawami.

Tocqueville jako liberalista stawiał wolność, jako wartość, na pierwszym miejscu. Zawsze pisał o wolności w sferze publicznej, a sferą prywatną w ogóle się nie zajmował. Nie jest to, zatem wolność od wszelkiej presji, a nawet od wszelkiego autorytetu w życiu publicznym. Sądził (tu pojawia się konserwatywny wątek), że ludzie pozostawieni całkowicie samym sobie i kierujący się wyłącznie swoimi interesami spontanicznie nie zbudują dobrze funkcjonującej całości demokracji.

Zdaniem Tocqueville'a demokracja nie jest tylko formą rządów, ale wpływa na idee, uczucia i obyczaje całych narodów. Demokratyczna forma rządów musi istnieć w świadomości politycznej i prawnej społeczeństwa. Demokracja tworzy tę świadomość i rozwija się w niej, ale także się z niej wywodzi.

Tocqueville definiował demokrację jako ustrój zapewniający równość możliwości. Ta zasadnicza cecha odróżniała demokrację od ustroju i systemu społecznego, jakim była arystokracja. Niektóre z uwag, jakie Tocqueville poświęca demokracji, zdają się przewidywać pewien szczególny, charakterystyczny dla czasów późniejszych sposób myślenia o społeczeństwie i instytucjach demokratycznych. Demokracja będzie uważana za ustrój tryumfu przeciętności, upadku sztuk, nauk i szerzej - degradacji ludzkiej natury. Tocqueville w przeciwieństwie do katastroficznych, arystokratycznych, nihilistycznych lub skrajnie konserwatywnych krytyków demokracji - postrzegając zło, które demokracja może zrodzić, nie kończy na tym, ale zastanawia się, jak mu zaradzić w sposób możliwie trwały. Szuka środków, które sprawią, że demokracja nie przybierze rewolucyjnego charakteru i nie zniszczy wartości, które powodują, że życie ludzkie ma sens.

Demokracja dla Tocqueville'a to przede wszystkim system polityczny, a członkowie społeczeństwa demokratycznego o tyle tylko są naprawdę suwerenni, o ile uczestniczą aktywnie w świecie polityki.

47. Tocqueville'a poglądy na rewolucję
Problem rewolucji Tocqueville rozpatrywał na podstawie Rewolucji Francuskiej. Szukał przede wszystkim powodów, dla których wybuchła i podkreślał, że wcale nie była ona wydarzeniem ani tak nieoczekiwanym, ani tak przełomowym jak to się wydawało jej aktorom. W XVIII w. sama monarchia dokonała we Francji swego rodzaju rewolucji, która polegała na zniszczeniu dawnych więzów łączących ludzi i grupy społeczne. Więzów tych nie zastąpiono innymi i w tym sensie absolutyzm i centralizm monarchii nie tylko umożliwił rewolucję, ale wręcz przygotował dla niej grunt. Tocqueville zauważył, że rewolucja nie umiała dokonać dzieła budowy wolności. Nad ideą wolności zwyciężyła idea równości, skazując demokrację na przegraną. Tocqueville uważał rewolucję za zjawisko obiektywne, wynikające z prawidłowości rozwoju dziejów. Doszedł do wniosku, że rewolucja z reguły nie obala wszystkich fundamentów starego reżimu, a niektóre z nich nawet utrwala, jak centralizacja władzy, przemoc wobec społeczeństwa. Do wybuchu rewolucji najczęściej dochodzi wtedy, gdy władza państwowa w celu niedopuszczenia do niej decyduje się na reformy, które są jednak przez lud odbierane jako przejaw jej słabości. Tocqueville dopatrywał antidotum na niedostatki demokracji i rewolucji w decentralizacji władzy, wytworzeniu nowej elity politycznej o wysokich walorach zawodowych i etycznych, uznaniu moralności i religii za naczelne wartości życia publicznego. Opowiadając się za zdobyczami rewolucji 1789 r., zdecydowanie występował przeciw rewolucji lutowej 1848 r.
Jego zdaniem ludzie wykorzystują rewolucję do tego, aby stać się równymi, z związku, z czym w demokracji znika dążenie do rewolucyjnych zmian.
Tocqueville obalił powszechny w owym czasie pogląd jakoby rewolucja zbudowała od nowa ustrój Francji, całkowicie odmienny od poprzedniego. Monarchia absolutna stworzyła scentralizowany zarząd państwa, który nie tylko nie poddał się rewolucji, ale przez rewolucję został jeszcze rozbudowany i udoskonalony.

48. Państwo i społeczeństwo w doktrynie J.S. Milla

Chociaż wolność jest dla Milla wartością najwyższą (gdyż prowadzi do szczęścia) nie traktuje on jej jako warunku sine qua non szczęścia każdego społeczeństwa, jego teoria uzależniona jest więc od kontekstu historycznego i społecznego. Uważa on mianowicie, iż wolnością mogą się cieszyć tylko społeczeństwa dojrzałe i wykształcone, u których postęp oparty jest na swobodnej debacie. A zatem twierdził, że do wolności trzeba dorosnąć. Nie ma, więc nic złego w rządach niedemokratycznych, a czasem nawet despotycznych, jeżeli tylko pod takimi rządami społeczeństwo jest w stanie się rozwijać. Autokrata w społeczeństwach nierozwiniętych ma taki sam mandat do rządzenia jak rząd wybrany w społeczeństwie demokratycznym, pod warunkiem, iż jego postępowanie prowadzi do postępu i dobra poddanych. W momencie, gdy cywilizacja znajdzie się w miejscu postulowanym przez Milla, jednostka powinna cieszyć się wolnością. Można mówić nawet o „prawie” do wolności, którego podstawą jest zasada użyteczności.

Państwo powinno realizować ideę utylitaryzmu tj. zapewniać szczęście jak największej liczbie ludzi. Mill uważał, że najefektywniej zasadę tę realizuje liberalizm. Co więcej państwo liberalne nie stoi na przeszkodzie wolności jednostki, zatem nie hamuje rozwoju społeczeństwa. Był zwolennikiem koncepcji państwa - nocnego stróża. Głównym zadaniem państwa jest zapewnianie ładu wewnętrznego oraz zabezpieczenie granic przed zagrożeniami zewnętrznymi. W sferze gospodarczej popierał doktrynę leseferyzmu (z fr. „Pozwólcie działać”), która zakładała, że państwo nie może ingerować w sprawy gospodarcze np. poprzez wysokie podatki, akcyzy, cła, monopole państwowe, graniczenia prawne. Ciekawym jest fakt, że Mill uważał edukację dzieci za obowiązek ciążący właśnie na państwowości. Pogląd ten wywiódł znów z zasady utylitaryzmu, a mianowicie: jednostka, by osiągnąć szczęście musi obcować z kulturą i nauką (zaspokajanie potrzeb wyższych). Mill twierdził, że najlepiej ten postulat może zrealizować państwo. To założenie sprawia, że angielski filozof przestaje być liberałem klasycznym, a jego poglądy zaczynają ewoluować w stronę późno dziewiętnastowiecznego liberalizmu socjalnego skupiającego się nie tyle na wolności jednostki, co na jej dobrobycie. Mill uważał, że państwo musi jeszcze zagwarantować stabilne, niezmienne prawo, które to jest podstawą bezpieczeństwa obrotu gospodarczego.

49.Socjalizm utopijny na początku XIX w. Owen, Fourier i Saint-Simone
Procesy industrializacyjne i mechanizacyjne zachodzące od początków XIX wieku spowodowały pojawienie się nowych grup społecznych - robotników wielkoprzemysłowych i kapitalistów. Warunki pracy, płacy i życia robotników były bardzo złe, a ulegały dalszemu pogorszeniu przede wszystkim, dlatego, że napływ do miast dużej liczby ludzi poszukujących pracy powodował konkurencję na rynku pracy. Spadek poziomu życia robotników i szybko rosnące nierówności społeczne były dostrzegane przez filozofów, ekonomistów, a nawet samych przemysłowców. Jednak zło widzieli oni wyłącznie w egoistycznych postawach indywidualistycznych, które zmieniały niekorzystnie rzeczywistość i propagowali altruizm oraz dobro wspólne. Drogą do osiągnięcia tego miała być świadomie zorganizowana wspólnota, która zapewni każdej jednostce należne jej miejsce. W połowie lat trzydziestych XIX w. owe dążenia do stworzenia systemu idealnego, bez egoizmu, przymusu i wyzysku, zyskały nową nazwę - socjalizm.
Pierwsi teoretycy, zwani socjalistami utopijnymi, odwoływali się do dobrej woli społeczeństwa i ewolucyjnego charakteru przebudowy świata. Chcieli zastąpić tradycyjny układ pracodawca - robotnik wymyślonymi przez siebie dobrowolnymi zrzeszeniami produkcyjnymi.

Robert Owen (1771-1858)
Urodził się w biednej rodzinie rzemieślniczej, ale dzięki wielkiemu trudowi i determinacji udało mu się otworzyć własny warsztat w Manchestrze. Dobrze ożeniony z córką fabrykanta stał się kierownikiem i współwłaścicielem dużych zakładów tekstylnych w New Lanark w Szkocji.

Pomysły reformatorskie. Od 1800 roku w zarządzanych przez siebie zakładach rozpoczął eksperymenty wychowawcze, które miały na celu wydobycie robotników z nędzy i moralnego rozkładu. Wprowadził m.in. 10 i pół godzinny dzień pracy, zabronił pracować dzieciom poniżej 10 roku życia, rozbudował system bezpłatnej opieki wychowawczej nad dziećmi, wprowadził stosunkowo higieniczne warunki pracy, a następnie wykazał się lepszymi wynikami produkcyjnymi niż inni przedsiębiorcy, którzy takich udogodnień nie wprowadzili. Wszystkie swoje pomysły reformatorskie wraz z założeniami filozoficznymi zawarł w szkicach „ A new View of Society, or Essays on the Priciple of the Formation of the Human Character” (1813-1814), które miały przekonać zarówno robotników jak i kapitalistów o potrzebie przeprowadzenia reform systemu pieniężnego, płac i wychowania.

Później rozpoczął swoją działalność na większą skalę, zamieszczając swoje pomysły w ulotkach, gazetach i wnioskach legislacyjnych. Wskazywał on niszczące skutki industrializacji, walczył z 14 i 16 godzinnym dniem pracy w fabrykach tekstylnym i zatrudnianiem dzieci od lat 6. Udało mu się przeprowadzić pierwsza w Anglii ustawę, ograniczającą pracę dzieci w przemyśle tekstylnym. Za błędne i szkodliwe poglądy oskarżał religię, przede wszystkim wiarę w odpowiedzialność jednostki za swój charakter i czyny, gdyż utrzymuje lud w zabobonach i nędzy. W 1824 roku potępiany za swe antyreligijne kampanie udał się do Ameryki, gdzie próbował zakładać gminy komunistyczne. W 1829 wrócił do Wielkiej Brytanii i do końca życia współtworzył syndykalny i spółdzielczy ruch robotniczy. Był przekonany o konieczności wprowadzenia powszechnego „pieniądza pracy”, który pozwalałby mierzyć cenę produktów ich rzeczywistą wartością (przeciętnym czasem pracy potrzebnym do ich wytworzenia), dlatego zorganizował giełdę gdzie wymiana mogła się odbywać bez pośrednictwa handlowego.

Utylitaryzm. Cele jakie postawił sobie Owen to przede wszystkim usunięcie nędzy, bezrobocia, przestępczości i wyzysku. Wspierał się założeniami filozoficznymi, które według niego były w stanie uzdrowić „cały ludzki rodzaj”. Najważniejsza była dla niego zasada typowa dla utylitarystów, która głosiła, że człowiek nie kształtuje sam ani swego charakteru, ani opinii i wierzeń, ale znajduje się pod przemożnym wpływem rodziny, środowiska i wychowawców. Ludzie są wychowankami warunków i wychowania (tu podaje przykład przestępców, którzy są produktami tych samych sytuacji i edukacji, jaką otrzymali, jak ich sędziowie). Człowiek ma wrodzone pragnienie szczęścia, popędy takie jak zwierzęta oraz zdolność myślenia, jednak każdy przychodzi na świat z innymi zdolnościami i skłonnościami, natomiast cała wiedza i przekonania to dzieło otrzymanego wychowania. Jedyną drogą do szczęścia jest zachowanie zmierzające do zadowolenia ogółu. Z drugiej strony nie można go osiągnąć jeśli realizuje się działanie krzywdzące bliźniego.

Reformy systemu. Podstawowa miała polegać na zmianie środowiska wychowawczego. Przy odpowiednim wychowaniu można wpoić dzieciom podstawowe zasady współżycia, a także zaszczepić w nich pragnienie współpracy i życzliwości dla bliźniego. Dlatego wymagane jest wykształcenie najmłodszych chociaż na poziomie elementarnym. Owen twierdził, że „dzieci bez wyjątku są biernymi, a przedziwnie ukształtowanymi kompleksami cech. Jeśli się im udziela należytej uwagi i jeżeli ma się należytą znajomość przedmiotu, można działać na nie gromadnie i urabiać ich charaktery w kierunku dowolnym Aczkolwiek zaś te kompleksy, jak każdy inny twór natury, są nieskończenie różnorodne , posiadają plastyczność, która sprawia, że przy wytrwałości i rozumie można je w końcu ukształtować na wzór naszych mądrych życzeń i pragnień”. (ZAŁOŻENIE O PLASTYCZNOŚCI LUDZKIEGO CHARAKTERU) Przekonanie, że natura ludzka jest niezmienna, nie kłóci się u Owena z wiarą w plastyczność człowieka, albowiem sądzi on, że stałość natury polega właśnie na jej podatności na zmiany i na pragnieniu szczęścia.

Po reformie systemu wychowawczego należało przeprowadzić reformę systemu pracy. Robotnicy stanowią najszerszą grupę nabywców towarów przez siebie produkowanych więc zmiana ich sytuacji leży w interesie fabrykantów. Nędza i niskie płace przyczyniają się tylko do nadprodukcji, nie pozwalają na zbyt towarów oraz przyczyniają się tym samym do ruiny właścicieli. Owen próbował przekonać do reform kapitalistów jednak po pewnym czasie stwierdził, że robotnicy są grupą, która może liczyć tylko na siebie, dążąc do celu przez stopniowe zmiany i pokojową propagandę.

Społeczeństwo przyszłości. Miało ukształtować się w gminach komunistycznych, które miały być zarodnikami przyszłego bezkonfliktowego społeczeństwa. Ludzie produkowali by lepiej i chętniej dzięki lepszej organizacji pracy i solidarnemu współdziałaniu. Dzięki plastyczności ludzkiej natury można by było wykorzenić nietolerancję religijną. Miernikiem wartości byłaby praca; nieróbstwo, pijaństwo i rozpusta nie byłyby znane przez co nie będzie także represji karnych i więzień.

Robert Owen twierdził, że prawdy te, chociaż proste, nie znalazły powszechnego uznania, bo umysły ludzkie nie były na zbyt dojrzałe do ich przyjęcia. Uważał, że nadszedł właściwy czas na przeprowadzenie tych reform, a że dotyczą całego gatunku ludzkiego, rozejdą się z czasem na cały świat. Uprzedzenia narodowe, przekonanie o nierówności ludów oraz wrogość pomiędzy narodami- wszystko to opierało się według niego na zabobonach i miało zniknąć wraz z nimi.

CHARLES FOURIER (1772-1837)

Przedstawiciel socjalizmu utopijnego (miał na celu zniesienie własności prywatnej jako źródła wyzysku i zamianę dotychczasowych stosunków wspólnotą majątkową i równością wszystkich obywateli). Jako jeden z pierwszych postulował emancypację kobiet w życiu społecznym. Pochodził z zamożnej rodziny kupieckiej i posiadał własne przedsiębiorstwo w Lyonie, które utracił podczas powstania przeciwko Konwentowi w 1793. Odtąd wszelkie idee rewolucyjne przejmowały go wstrętem. Następnie pracował jako komiwojażer i makler. Zaczął pisać w 1799 roku i do końca życia, przez prawie czterdzieści lat opracowywał, ulepszał, precyzował i propagował swój system społeczeństwa doskonałego. Jego najważniejszym dziełem był traktat pt. „Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy”

HISTORIOZOFIA - progresywność

Fourier był autorem swoistej filozofii historii. Całe dzieje ludzkości przedstawiał jako ciągły ruch postępowy (progresywność: Dzieje ludzkości to stały postęp): przechodzenie od chaosu do harmonii. Wyróżnił on osiem etapów stanowiących okresy sukcesywnego postępu ludzkości:

1. Pierwotny

2. Dzikości - bezwładu

3. Patriarchatu

4. Barbarzyństwa

5. Cywilizacji

6. Gwarantyzmu- półasocjacja

7. Socejntyzmu- asocjacja prosta

8. Harmonii - asocjacja złożona

Kapitalizm I poł. XIX wieku umieszczony w okresie piątym (cywilizacji), rozpatrywał Fourier jedynie jako jedną z faz rozwoju historii ludzkości, po której nastąpi przejście do kolejnej fazy, a w końcu dojście do pełnej harmonii - jaką miał być zaproponowany przez niego idealny ustrój społeczeństwa.

KRYTYKA KAPITALIZMU

Fourier ujawniał słabości systemu kapitalistycznego. Głównym przedmiotem krytyki Fouriera była anarchia produkcji. To w niej upatrywał źródło kryzysów ekonomicznych, społecznych i politycznych. Krytykował również rozdrobnienie własności i pasożytnictwo handlu _ uznawał je za główne przyczyny zła, zła większego niż wyzysk robotników i ucisk polityczny. Dowodził, że drobna produkcja rzemieślnicza pociąga za sobą marnotrawstwo i że wolna konkurencja rodzi cyt: wolne lichwiarstwo pod nazwą banku, wolne kłamstwo pod nazwą handlu. Wykazywał szkody, jakie ponosi gospodarka skutkiem rozdrobnienia rolnictwa, odsłaniał, w jaki sposób postęp technologiczny przyczynia się do zwiększonej nędzy proletariatu. Jego ideałem była ogólnospołeczna organizacja produkcji, która usunie marnotrawstwo sił ludzkich zatrudnionych w zbędnych zawodach pośredniczących, a przede wszystkim usunie chaos bezplanowej produkcji, która przez swój nadmiar rodzi niedostatek wśród pracujących.

FALANGA, FALANSTER

Obserwacja kryzysów, spekulacji, nędzy robotniczej i wyzysku była punktem wyjścia Fourierowskiej doktryny. Doszedł on do wniosku, że zjawiska te nie są nieuchronne ani związane koniecznie z naturą ludzką, lecz powstają wskutek wadliwej organizacji pracy i wymiany. Pewien zespół potrzeb i namiętności jest wprawdzie stały, ale tylko w nieumiejętnie zorganizowanym społeczeństwie staje się przyczyną nieszczęść. Fourier twierdził, że warunkiem szczęścia człowieka jest zaspokajanie dwunastu rodzajów namiętności, ujętych w trzy grupy:

1. Uczuciowe: przyjaźń, ambicja, miłość, uczucia rodzinne

2. Zmysłowe: odpowiednio do pięciu zmysłów

3. Dystrybutywne: potrzeba stałej odmiany, potrzeba intryg oraz skłonność do jednoczenia się w konkurujące ze sobą grupy.

Fourier obliczył, że różne kombinacje tych namiętności tworzą 810 typów charakterologicznych. Na tej podstawie nakreślił on wizję idealnego ustroju zbudowanego na zasadzie asocjacji czyli zrzeszeń producentów i konsumentów. Podstawą nowego ustroju miała być samowystarczalna falanga, która powinna, dla maksymalnej różnorodności obejmować wszystkie ludzkie charaktery. Ma ona liczyć 1600 osób (810 mężczyzn i 810 kobiet) albo 2000 osób - by zachowana była rezerwa. Każda falanga zamieszkiwać miała falanster− obszar 400 ha znajdujący się we władaniu falangi, na którym znajdowały się zabudowania mieszkalne i gospodarcze.

Od chwili utworzenia pierwszego falansteru, cały świat w ciągu czterech lat odmieni się całkowicie, potrzebny jest tylko mały kapitał na utworzenie prototypu. Fourier obliczył nawet, ile falang, zorganizowanych następnie w coraz wyższe jednostki - aż do ogólnoświatowego państwa ( omnarchii ) - obejmować będzie ludzkość. Powstanie język ogólnoludzki, wszyscy będą żyli pełnią życia, wszechstronnie wykształceni, szczęśliwi i zgodni mimo całej rozmaitości uczuć i upodobań.

ŻYCIE W FALANGACH, PROBLEM RODZINY, WŁASNOŚCI I RÓWNOŚCI

Ustrój: Instytucje władzy państwowej będą zbędne, natomiast wszystkie sprawy publiczne rozstrzygany mają być na zasadach demokratycznych, rządzenie utożsami się z administracją gospodarczą
Praca: Każdy będzie wykonywał taki typ zajęcia, jaki będzie zgodny z jego upodobaniami i zainteresowani. Praca nie będzie udręką, lecz nieustającym źródłem przyjemności. Nikt nie będzie przywiązany do stałego zajęcia, ale każdy posiądzie co najmniej czterdzieści różnych umiejętności zawodowych i zmieniać będzie pracę kilka razy dziennie, aby nie znużyć się jej jednostajnością. Prace przykre, jak na przykład czyszczenie toalet i ścieków, miały by być wykonywane przez dzieci, gdyż te lubią bawić się w nieczystościach.

Tym, którzy nie chcą pracować falanga zapewnia minimum utrzymania, natomiast ci, którzy pracują otrzymują wynagrodzenie odpowiednio do wkładu i wysiłku w pracę, którą wykonali. Taki system stworzy co prawda nierówność, ale bez zawiści; pobudzać będzie zapał i rywalizację

Rodzina: Życie rodzinne ulega likwidacji, a instytucja małżeństwa i gospodarstwo domowe zanikają. Dzieci wychowują się wspólnie na koszt społeczności zamieszkującej falanster i powszechnie oraz bezpłatnie kształcone. Kobiety zrównane są prawami razem z mężczyznami. Całkowita swoboda seksualna jest jednym z naczelnych praw nowego ustroju - kto chce żyć w monogamii ma do tego prawo, kto woli częstsze odmiany, może swobodnie oddawać się wolnej miłości. Burdele należą do najbardziej szanowanych instytucji nowego świata (sic!)

Własność i równość: Ani własność, ani dziedziczenie, ani nierówności majątkowe nie są w Fourierowskim systemie zniesione, przestają natomiast być źródłami antagonizmów. Jednostki produkcyjne są jakby spółdzielniami, które otrzymują udział w ogólnym dochodzie, wyznaczonym przez różne okoliczności, np. stopień użyteczności danej pracy. Wszyscy mogą mieć udziały w kapitałach spółdzielni, ale kapitał nie będzie źródłem wyzysku.

Dla zachowania rozmaitości życia i pobudzania rywalizacji, zachowane zostaną różne tytuły, godności i czynności reprezentacyjne. Wśród społeczeństwa falangi będą istniały więc nierówności społeczne, a także i majątkowe, bo ci, którzy wykonywać będą pracę wymagającą więcej umiejętności, talentu i wysiłku, zgromadzą większy majątek niż inni, którzy takich prac wykonywać nie będą.

Claude Henri de Saint-Simon (1760-1825)

Francuski teoretyk socjalizmu utopijnego. ,,Najbardziej uniwersalny umysł swoich czasów” wywodził się z arystokratycznego rodu, który zapewnił mu staranne wykształcenie. Jego nauczycielem był m.in. encyklopedysta J. d'Alambert, a współpracownikami historyk N.A. Thierry i filozof pozytywizmu A. Comte. Brał udział w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Po wybuchu rewolucji francuskiej zrzekł się tytułu hrabiowskiego. Przez wiele lat cierpiał biedę i dopiero pod koniec życia jego sytuacja materialna uległa poprawie. Wtedy mógł zająć się pisarstwem filozoficzno-politycznym, wpływając nim nie tylko na rozwój idei socjalizmu utopijnego, ale poniekąd również niektórych nurtów liberalizmu. Najważniejsze dzieła: ,,O reorganizacji społeczności europejskiej”, ,,O systemie industrialnym”, ,,Katechizm industrialistów”, ,,Nowe chrześcijaństwo”.

POZYTYWIZM

Saint-Simon sformułował myśl, rozwiniętą potem przez Comte`a, o dochodzeniu każdej dziedziny wiedzy do stadium pozytywnego, po uprzednim wyjściu z teologicznej, a następnie metafizycznej fazy(← prawo trzech stadiów kształtowania się umysłu ludzkiego: teologicznego, metafizycznego i pozytywnego). We wcześniejszych pismach głosił potrzebę nauki politycznej, która osiągnęłaby niezawodność i pozytywność równą innym dziedzinom wiedzy, potrzebę powtórzenia dzieła Newtona i nadania jedności całemu zasobowi naukowemu, jaki od tamtych czasów narósł , ujęcia go w jednolity system. Liczył na to, że uczeni staną się z czasem przewodnikami narodów na ich drodze ku szczęściu.

Do uczonych nie zalicza się prawników i filozofów, ponieważ nie posiadają oni wiedzy pozytywnej, która jest nieodzowna dla stworzenia nowego porządku i dlatego też, nie powinni mieć wpływu na bieg spraw publicznych. Przyszłość społeczeństwa ukształtują ci, którzy tworzą realia gospodarcze: uczeni-technicy i przemysłowcy. Fundamentem nowego systemu będzie wiedza pozytywna.

HISTORIOZOFIA-MATERILIZM

Saint-Simon sądził, że perspektywy ludzkości należy szukać badając dotychczasowe dzieje historyczne i ich tendencje. Doszedł do wniosku, który jest pokrewny późniejszemu materializmowi historycznemu, iż ,,postęp narzędzi wytwarzania jest źródłem wszystkich przemian politycznych” w dziejach ludzkości. System technologiczny początku XIX w. również wymaga odpowiednich zmian w polityce.

PODZIAŁ DZIEJÓW

Dzieje ludzkości to ,,stały postęp”, w którym da się wyróżnić przemienność dwojakiego typu faz: okresów organicznych i okresów krytycznych.

• okresy organiczne to te, w których pewne powszechnie uznane zasady panują w umysłach, hierarchia społeczna jest wyraźnie ustabilizowana i jedność wierzeń nie naruszona. Takim okresem było średniowiecze.

• okresy krytyczne to nieuchronne fazy przejściowe, charakteryzujące się bezładem, brakiem jedności, zatratą poczucia wspólnoty, ogólnym rozprężeniem. Ten okres trwa od reformacji.

PROGRESYWNOŚĆ HISTORII
Sam, jako zdecydowany zwolennik historyzmu w ujmowaniu przemian społecznych, był zdania, że przemiany te wykazują empirycznie sprawdzalną prawidłowość, wyznaczoną przez zmiany w dziedzinie produkcji dóbr materialnych, te ostatnie zaś przez rozwój wiedzy. Znaczyło to, że trybami napędowymi historii są materialne siły produkcji i własności oraz intelektualne siły nauki, odkrywającej prawa rządzące rzeczywistością.

Dzieje ludzkości to stały postęp. Okres krytyczny, który nastąpił w Europie w czasie reformacji i trwa do dziś chyli się ku końcowi. Nowy okres organiczny, który nastąpi będzie ostateczny, nie będzie po nim nowego etapu anarchii.

KRYTYKA WOLNEGO RYNKU

Nędza i kryzys spowodowane są swobodą konkurencji i wynikającą stąd anarchią w produkcji i wymianie. Anarchia ta pozwala, by ludzie produkcyjnie czynni( fabrykanci, robotnicy, kupcy, rolnicy) znosili niekompetentną władzę próżniaków( arystokracja, duchowieństwo, wielcy właściciele ziemscy), czyli ludzi żyjących z pracy innych. Gospodarka wskutek konkurencji i anarchii pogłębia podział klasowy społeczeństwa. Obniżki cen wymuszane są warunkami konkurencji, obracają się tym samym przeciw robotnikom, gdyż osiągane są kosztem ich płacy roboczej. Prawo dziedziczenia własności oddaje nadzór nad środkami produkcji w ręce ludzi niekompetentnych, korzystających z przywileju urodzenia, który przyszedł na miejsce przywilejów stanowych.

PLAN PRZYSZŁEGO SPOŁECZEŃSTWA

Ukoronowaniem procesu rozwoju społecznego, przypadającym na ,, okres pozytywny”, miało być powstanie społeczeństwa industrialnego. Społeczeństwo zostanie zorganizowane na wzór warsztatu przemysłowego. Wpływ na sprawy polityki będą mieli tylko przedstawiciele industrii. W społeczeństwie przemysłowym nie zaniknie hierarchia, lecz wyzysk człowieka przez człowieka. Miejsce w społeczeństwie będzie zależało od zdolności, a nie od urodzenia. Będzie się ono dzielić na ludzi pożytecznych i nieużytecznych, czyli kompetentnych i niekompetentnych. Ludzie pożyteczni( zwłaszcza przemysłowcy,, którzy są z natury rzeczy kierownikami i przedstawicielami poglądów większości”) będą sprawować władzę świecką nad społeczeństwem industrialnym, kierując się zasadą prymatu ekonomii nad polityką. S-S nie darzył zaufaniem robotników, uważając ich za niezdolnych do samodzielnego rządzenia. Drugi rodzaj władzy- władza duchowna- będzie należeć do uczonych, przyrodników, fizyków, czy filologów oraz artystów. Artyści, uczeni i industrialiści będą współdziałać zgodnie w nieograniczonym doskonaleniu rodzaju ludzkiego, zaspokajając jego potrzeby materialne, umysłowe i moralne.

SYSTEM INDUSTRIALNY

• społeczeństwo industrialne, gdzie zarządzanie przejdzie w ręce wytwórców. Będzie można planowo organizować w nim produkcję, określając jej rozmiary potrzebami społecznymi;

• zniesienie dziedziczenia własności prywatnej, dzięki czemu eksploatacja własności stawać się będzie udziałem ludzi zdolnych i kompetentnych;

• własność prywatna nie zostanie zniesiona, tylko utraci dawny charakter, ponieważ jej użytkowanie będzie podporządkowane dobru ogólnemu, a nie pozostawione samowoli właściciela;

• miejsce konkurencji zajmie współzawodnictwo między jednostkami, w którym prywatny interes stanie się narzędziem doskonalenia uzdolnień;

• państwo stosownie do potrzeb społecznych rozdzielać będzie kredyty inwestycyjne i wszystkie środki wytwórcze industrialistom, kierując się ich uzdolnieniami;

• władza zmieni charakter, nie będzie rządzeniem ludźmi, lecz administrowaniem rzeczami( czyli rząd polityczny zostanie zastąpiony rządem gospodarczym);

• tylko ludzie zdolni będą określać prawo do używania narzędzi wytwórczych;

• dochody nie zostaną zrównane, tylko rozdysponowane wg zasady,, każdemu wedle pracy”;

• nastąpi zupełna likwidacja przywilejów feudalnych;

• praca będzie podstawą bytu jednostkowego i społecznego, w którym zostanie zrealizowana zasada prawdziwej wolności, a wszystkie problemy polityczne zostaną podporządkowane wymaganiom produkcji;

• industria będzie społeczeństwem pokojowym, znikną wojny.

MODEL USTROJOWY- TRÓJIZBOWY PARLAMENT

Zaproponował przekształcenie aparatu państwowego. Parlament przyszłej industrii powinien składać się z trzech izb, w sumie trzystu posłów. Byłoby to stu uczonych studiujących ,,fizykę ciał nieorganicznych”, stu zajmujących się ,,fizyką ciał organicznych” oraz stu matematyków.

WĄTKI PARARELIGIJNE

W swoim ostatnim, wielkim dziele ,,Nowe chrześcijaństwo” głosi potrzebę oparcia wiedzy politycznej na zasadach jeszcze bardziej fundamentalnych, mianowicie religijnych. Ustrój industrialny nie będzie bynajmniej ruiną cywilizacji chrześcijańskiej, ale spełnieniem przykazania miłości wzajemnej. Sam egoistyczny interes nie wystarczy dla należytej organizacji społecznej: potrzebne są motywy uczuciowe i religijne, a życie religijne stanowi składnik trwały ludzkiego bytu i nie może ulec przedawnieniu. Będzie to powrót jakby do teokracji średniowiecznej, ale idee jego nie będą oparte na pogardzie dla życia cielesnego i potrzeb doczesnych. Nowe chrześcijaństwo zdominowane będzie przez kult nauki i postępu technicznego, uzna pracę produkcyjną za szczególna wartość. Ani wiara w Boga, ani nadzieja życia przyszłego, ani instytucja kapłaństwa nie zostaną zniesione. [...] ,,Ta odmłodzona religia jest powołana: do związania między sobą artystów, uczonych, industrialistów, do uczynienia z nich ogólnych dyrektorów całej ludzkości[...]; jest powołana do umieszczenia sztuk pięknych, nauk obserwacyjnych i industrii na czele wiedzy świętej”.

AUTORYTARYZM

Doktryna Saint-Simona zawierała następujące składniki autorytarne:

• nacisk na potrzebę hierarchii społecznej,

• wątki teokratyczne.

HIERARCHICZNOŚĆ

Będąc przeciwnikiem egalitaryzmu przyznawał, że równość może być odniesiona tylko do pracy jako obowiązku dotyczącego każdego człowieka w społeczności. S-S odrzucał zasadę równości jako hamującą postęp społeczny i postulował oparcie industrialnego społeczeństwa na zasadzie hierarchii pracy, zdolności i wiedzy.

Hierarchia społeczna nie zostanie zniesiona, ale utraci dziedziczny charakter. Najwyższe funkcje przypadać będą w udziale bankierom, decydującym o rozdziale środków inwestycyjnych oraz uczonym, sprawującym nadzór nad ogólnym rozwojem społeczeństwa.

NIEUCHRONNOŚĆ INDUSTRIALIZMU I JEJ UZASADNIENIE

W rezultacie dochodził do przekonania o konieczności przebudowy istniejącego ustroju społecznego. Chciał usunąć wady systemu kapitalistycznego przez wprowadzenie racjonalnej organizacji produkcji i stworzenie społeczeństwa industrialnego. Ustrój industrialny wyzwoli z nędzy i poniżenia najbardziej cierpiącą część społeczeństwa- proletariat. Jednakże nie odwoływał się on do proletariatu jak wykonawcy swoich projektów, lecz liczył na to, że przemiany dla dobra uciskanych dadzą się przeprowadzić pod patronatem ,,industrialistów”- przemysłowców, bankierów, uczonych, artystów- zjednoczonych dla doktryny. Perspektywa przyszłego zrzeszenia nie jest dowolnie wymyślona, obserwujemy narastanie jej przesłanek w całej historii, gdzie widać stopniowy wzrost zasady kooperacji; sam rozwój przemysłu i jego rosnąca centralizacja domagają zasadniczej zmiany w organizacji produkcji. Również udział próżniaków w korzystaniu z pracy wytwórców stopniowo się zmniejsza, jak widać z postępującego spadku ich liczby w krajach przemysłowych.

ŚRODKI BUDOWY NOWEGO SYSTEMU

S-S był przeciwnikiem koncepcji rewolucyjnych przeobrażeń społecznych. Rewolucje są szkodliwe dla rozwoju produkcji, wprowadzają zaburzenia w życiu społeczeństwa. Rewolucja mogłaby doprowadzić do władzy klasy nieoświecone. Wprowadzenie industrialnego systemu organizacji społeczeństwa może się dokonać jedynie przez przekonanie warstw oświeconych i posiadających o jego słuszności. Nowy system należy budować za pomocą reform. Pierwsze reformy będą dotyczyć: zasad dziedziczenia i oprocentowania kredytów. Ważnymi elementami w budowie ustroju będą: propaganda i ,,nowe chrześcijaństwo”, które będzie autorytetem zdolnym do rozwiązania sprzeczności między kierownikami przemysłu a robotnikami oraz do wytworzenia ,,organicznej” więzi społecznej.

50. Liberalizm socjalny L. T. Hobhouse”a

Liberalizm socjalny stanowił próbę odejścia od klasycznego liberalizmu indywidualistycznego do większego zharmonizowania indywidualnych wysiłków, odejścia od bezwzględnej wolnej konkurencji na rzecz wolności współpracy i harmonijnego rozwoju. Liberałowie gotowi byli rozszerzyć np. obowiązki podatkowe bogatych, wprowadzić interwencjonizm gospodarczy państwa.

Hobhouse zakwestionował tradycyjną liberalną definicję wolności, która przede wszystkim była wolnością jednostki, wolnością od państwa i jego ingerencji. Dostrzegł, że istnieje związek między wolnością a równością. Definiował liberalizm jako ruch wolnościowy, zmierzający do coraz pełniejszego utrwalenia zasad wolności. Wymieniał wolności, o które liberałowie walczyli: wolność osoby, wolność prawa wyboru zawodu, wolność słowa i sumienia, wolność fiskalna, polegająca na uwolnieniu od arbitralnych podatków, wolność narodów, wolność stowarzyszeń, wolność działalności gospodarczej, itd.. Wolność nie miała być wsparciem dla egoizmu, gdyż ma także swój wymiar społeczny. Nie oznacza prawa do czynienia tego, co się chce, ale oznacza prawo do wolności takiej samej, jaką cieszą się inni członkowie społeczeństwa. Nie ma wolności bez ograniczenia jej przez prawo, a warunkiem wolności w prawie jest równość wobec prawa. Prawo ogranicza jednostkę, ale zarazem „ogranicza innych w postępowaniu z nią według ich woli”, i tylko w ten sposób możliwa jest „wolność dla całego społeczeństwa”.

Hobhouse uważał prawo własności za niezwykle ważne dla jednostki, jednak wg niego należy przywrócić społeczne pojęcie własności. Własność nie jest nadawana przez naturę; ludzie nigdy nie mogliby zostać właścicielami i cieszyć się swą własnością, gdyby nie odpowiedni instytucje społeczne. Hobhouse podkreślił prawo społeczeństwa do domagania się zapłaty za spełniane przez nie funkcje. Jego argumenty stanowiła wsparcie dla aktywnej polityki podatkowej i domagania się pieniędzy czy części dochodów prywatnych właścicieli na rzecz państwa.

51. Koncepcje ekonomiczne i polityczne Ferdinanda Lassalle'a (XIX w.)

Założyciel pierwszej robotniczej partii politycznej w Niemczech, twórca socjaldemokracji

Urodził się we Wrocławiu, uczestniczył w Wiośnie Ludów, blisko współpracował z Engelsem i Marksem (do końca 1862r.).

Koncentrował się na sposobach przebudowy społeczeństwa kapitalistycznego w socjalne.

Ujmował dzieje społeczne jako dzieje ducha narodu dążącego do wolności. Z pojęcia ducha narodowego wyprowadził wniosku polityczno-prawne, a także ekonomiczne.

Postulował konieczność odgórnego zjednoczenia państwa niemieckiego pod egidą Prus, wprowadzenia nowej konstytucji i powszechnego prawa wyborczego, wywłaszczenia prywatnych właścicieli, przekształcenia społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne, zlikwidowania zysku kapitalistycznego i podatków pośrednich.

Głosił ideę socjalizmu państwowego (państwo to organizacja ponadklasowa, troszcząca się

o interesy wszystkich).

Propagował stopniowe zastępowanie przedsiębiorstw kapitalistycznych przez robotnicze zrzeszenia wytwórcze.

W swoich badaniach Lassalle zwracał uwagę przede wszystkim na tematykę socjalną, problemy ekonomiczne i społeczne, ustroju politycznego, a także na zagadnienia konstytucyjne.

Był zwolennikiem pokojowej drogi zmiany ustroju politycznego z kapitalizmu na socjalizm, jego poglądy stały w opozycji do poglądów rewolucjonistów.

Postulował wyeliminowanie „spiżowego prawa płacy robotniczej” tzn. siły, która zawsze sprowadza płace na minimalny poziom konieczny do przeżycia rodziny robotniczej.

Lassalle uważał, że wzrost wydajności siły roboczej powinien prowadzić do podniesienia poziomu płac robotnika tak, by było to proporcjonalne do wartości zysków kapitalisty.

Twierdził, że „Celem państwa nie jest ochraniać osobistą wolność i własność jednostki [...], celem państwa jest, aby przez połączenie jednostek dostarczyć im możność osiągnięcia takich stopni dobrobytu, do jakich sama jednostka własnymi siłami nigdy dojść nie mogłaby, uzdolnić ją do zdobycia takiej sumy oświaty, sił i swobody, o jakiej pojedynczemu człowiekowi marzyć nawet by się nie mogło”. Chodziło o ochronę jednostki, zabezpieczenie jej praw, ale nie w takim sensie jak to pojmowali liberałowie (ochrona przedsiębiorczości, stworzenie warunków swobodnego rozwoju jednostki przedsiębiorczej) - Lassalle mówił o ochronie jednostek najsłabszych.

52. Doktryna rewizjonizmu Eduarda Bernsteina (XIX - XX w.)

Przedstawiciel rewizjonizmu, ideolog prawego skrzydła socjaldemokracji niemieckiej.

Wystąpił z krytyką („rewizją”) przedstawionej przez Marksa teorii kapitalizmu i teorii rewolucji.

Uznawał materializm historyczny za błędną metodę wyjaśnienia rozwoju społecznego - twierdził, że rozwój społeczeństwa przebiega ewolucyjnie, a zasadniczą rolę w tym procesie przypisywał instytucjom politycznym i gospodarczym.

Przywiązywał również duże znaczenie do postępu technicznego, traktując go jako źródło wzrostu ogólnego dobrobytu.

Odrzucał ideę przejęcia władzy przez proletariat przy użyciu metod rewolucyjnych, proponując w zamian zastosowanie pokojowych reform demokratycznych i ekonomicznych.

Przewidywał ustępstwa polityczne i ekonomiczne burżuazji na rzecz klasy robotniczej.

Był przeciwnikiem zniesienia kapitalistycznej własności w drodze jednorazowego rewolucyjnego aktu; proponował jej ograniczanie poprzez wprowadzanie form własności spółdzielczej i samorządowej.

Wyrażał przekonanie, że partia socjalistyczna winna koncentrować swoje wysiłki na wprowadzaniu cząstkowych realistycznych reform, a nie dążyć do natychmiastowego, gwałtownego i rewolucyjnego urzeczywistniania, niemożliwego do jednoznacznego określenia, finalnego ideału socjalistycznego.

Jedną z zasadniczych konkluzji ideologii rewizjonistycznej jest wzrost standardu życia

i demokratyzacji burżuazyjnego systemu politycznego, który prowadzi do złagodzenia walki klasowej. Za podstawowy wyróżnik świadczący o pozycji ekonomicznej i socjalnej jednostki
w społeczeństwie przyjmował wysokość osiągniętego dochodu. Przypisywał dużą wagę do sprawy zniesienia produkcji towarowej i stosunków pieniężnych. W myśl jego poglądów, proporcjonalny do nakładów pracy podział dóbr materialnych będzie się dokonywał za pomocą bezpłatnego użytkowania. Główna myśl Bernsteina brzmiała: stopniowa likwidacja kapitalistycznego wyzysku
w połączeniu z rozbudową pierwiastków doprowadzi do przekształcenia kapitalizmu w socjalizm bez konieczności gwałtownego przewrotu.

Ruch robotniczy powinien walczyć o miejsca w parlamencie i mandaty w samorządzie terytorialnym. W dziedzinie ekonomicznej partia socjaldemokratyczna powinna dążyć do polepszenia warunków pracy i podniesienia stopy życiowej robotników.

53. Materializm historyczny K. Marksa i F. Engelsa

Karol Marks [Marx] (XIX w.)

Filozof, polityk robotniczy, twórca tzw. socjalizmu naukowego, przedstawiciel materializmu dialektycznego i historycznego.

Sens marksistowskiego materializmu sprowadza się do stwierdzenia, że materia (byt) determinuje świadomość i przekształca rzeczywistość

Fryderyk Engels (XIX w.)

Niemiecki filozof, przedstawiciel tzw. socjalizmu naukowego.

Centralnym punktem rozważań Engelsa była krytyka własności prywatnej, którą uważał za podstawowy czynnik podziału klasowego.

Materializm historyczny - kierunek stworzony w filozofii przez K. Marksa i F. Engelsa, będący konsekwencją zastosowania materializmu dialektycznego do określenia praw rozwoju człowieka, społeczeństwa i przebiegu procesu historycznego.
Zasady materializmu historycznego zostały sformułowane przez nich w pracy Ideologia niemiecka.
Do podstawowych warunków istnienia i rozwoju stosunków ludzkich, a przez to i historii, zaliczają oni m.in.: istnienie przyrody (rezultatem rozwoju której jest istnienie i możność istnienia ludzi), istnienie materialnych warunków życia ludzi i ich działania, możność zaspokojenia podstawowych potrzeb gwarantujących życie i rozwój.

Do podstawowych czynników procesu historycznego zaliczali oni:
1) pojawienie się potrzeby nowego typu, tj., takiej, której nie można było zaspokoić dotychczasowymi środkami lub dotychczasowymi sposobami, lub też jej realizacja wymagała zarówno nowych środków, jak i nowych sposobów.
2) pojawienie się w wyniku realizacji tej potrzeby świadomości refleksyjnej, i, co za tym idzie, świadomej i celowej działalności - pracy.
3) zmienienie stosunku do przyrody, samego siebie i innych ludzi w wyniku zrealizowania potrzeby nowego typu, wytworzenie innych potrzeb nowego typu.

W tym kontekście została wypowiedziana teza o pierwotności bytu ludzkiego w stosunku do ludzkiej świadomości: Nie świadomość określa życie, lecz życie określa świadomość. Tak rozumiany materializm historyczny wyklucza istnienie jakichkolwiek innych niematerialnych (nie przyrodniczych) bytów i wpływanie ich na dzieje i losy ludzkości.

K. Marks i F. Engels tworząc teorię materializmu historycznego wykazali, że:
1) rozwój społeczeństwa określają obiektywne prawa, które nauka może wykryć i badać.
2) poglądy ludzi i instytucje społeczne, zmiany w zakresie polityki, ideologii i kultury są warunkowane przez:
a)rozwój materialnego życia społecznego

b)rozwój przekazywanych przez ludzi, utrwalonych i nietrwałych form świadomości, tj. dorobku nauki, kultury, religii itp., które raz ukształtowane oddziałują zwrotnie na dalszy rozwój zarówno życia materialnego, jak i duchowego ludzi.

54. Doktryna Karla Kautsky'ego (XIX - XX w.)

Przedstawiciel myśli socjalistycznej, w której reprezentował ortodoksje marksistowską, czyli kierunek centryzmu w niemieckiej socjaldemokracji.

Zakładał on, że światem rządzą powszechne i nieodmienne prawa, które determinują rozwój ludzkości. „Przyrodnicza konieczność” wpływa na bieg zjawisk wszystkich społecznych procesów. Zasada ścisłego determinizmu oraz przekonanie, że historia ludzka jest dalszym ciągiem historii naturalnej i daje się wyrazić przez te same prawidłowości doprowadziły K. do przekonania, że po systemie kapitalistycznym musi nastąpić system socjalistyczny.

Socjalizm jest konieczny, ponieważ kapitalistyczny system jak system niewolniczy czy też feudalny, nieuchronnie stracił zdolność do panowania nad wytworzonymi przez siebie warunkami technologicznymi.

Socjalizm realizuje się jako wolna i świadoma aktywność klasy robotniczej.

Wyrażał on przekonanie, że rewolucja musi być przeprowadzona z „dojrzałością ekonomiczną”.

Krytykował Lenina i rewolucję październikową.

Karol Kautsky i centryzm.

Niemiecki przywódca socjaldemokracji, twórca programu efuckiego, czyli programu partii socjaldemokratycznej przyjętego w 1891 roku, który to program był uważany za pierwszy program, w którym były wyartykułowane, czy przełożone na działalność partyjną zasady marksizmu. Jego marksizm był w zasadzie łączeniem elementów marksizmu z dawnymi elementami darwinizmu. Uważał, że wszystkimi zjawiskami rządzi przyrodnicza konieczność, a wszystkie cechy gatunkowe człowieka, które raz, że są niezmierne w dziejach, a dwa, że ludzkość dzieli w zasadzie ze wszystkimi zwierzętami. Wszystkie te cechy są stałe, podlegają jakiejś ewolucji w wyniku przypadkowych mutacji, z których to mutacji wynik pozwalał znaleźć osobnikom najlepiej do warunków środowiskowych przystosowanych. Nie ma w naturze celowości w sensie świadomego zamiaru ani określonej kierunkowej tendencji. Wszystkie w zasadzie cechy gatunkowe człowieka można odnaleźć już u zwierząt, aczkolwiek człowiek wyróżnia się dobrze rozwiniętą mową, umiejętnością pracy czyli także tworzenia narzędzi. Podział pracy, bo jedną z tych rzeczy, która odróżnia obok mowy człowieka od zwierząt jest praca i podział pracy umożliwi wytwarzanie nadwyżek ponad niezbędne potrzeby, a przez to spowodował walkę o przywłaszczenie nadwyżek. Ponadto doprowadził do podziału klasowego opartego na posiadaniu środków produkcji. Myśl Kautsky'ego jest zgodna z rozumowaniem Marksa. Nie tylko rozwój techniki określa formy podziału klasowego, ale także pewne jakości środowiska naturalnego. Kautsky jak socjaliści utopijni był zwolennikiem tzw. scjentyzmu związanego z empiryzmem, pozytywizmem i materializmem przyrodniczym. Według tego to poglądu, prawdziwego obrazu rzeczywistości dostarczają tylko badania takie, jakie są prowadzone w naukach przyrodniczych oparte na tych samych przesłankach metodologicznych. Zatem postuluje się w scjentyźmie zastosowanie metod matematycznych, czy metod charakterystycznych dla przyrodoznawstwa także dla badań nad społeczeństwem.

55. Kierunki doktryny anarchizmu

Ogólna charakterystyka:

• anarchizm rozwijał się odmiennym nurtem niż pozostałe idee robotnicze, choć w wielu kwestiach nawiązywał do podstaw ideowych socjalizmu (anarchizm to doktryna skrajna)

• wyrażał on protest przeciwko zaistniałej rzeczywistości (złu, rozczarowaniom jakie przynosił kapitalizm, itd.)

• formułował program „polepszenia świata” (anarchiści głosili, że źródłem wyzysku społecznego nie jest klasowy podział społeczeństwa, ale istnienie państwa, przeto postulowali, aby znieść państwo i utworzyć ustrój bezpaństwowy, wolny od przymusu, oparty na związkach producentów i konsumentów)

• podstawowymi składnikami doktryny anarchizmu były:

1. zasada bezwzględnej wolności jednostki i wynikający z niej indywidualizm

2. wiara w dobroć natury ludzkiej

3. woluntaryzm - tendencja do traktowania woli ludzkiej jako motoru wszelkich poczynań człowieka

4. idealistyczne pojmowanie historii

• anarchiści potępiali ideę dyktatury proletariatu i dążenia robotników do przejęcia władzy

• nawiązywali do anarchizujących doktryn minionych wieków, np. do starożytnych cyników, do ideologii niektórych sekt religijnych

• anarchizm żerował na desperacji ludzi i na nihilizmie lumpenproletariatu

• w doktrynie tej wyróżnić możemy trzy główne nurty:

1. anarchoindywidualizm

[jego podstawy teoretyczne sformułowali M. Stirner i P. Proudhon]

negował wszelką władzę państwową, funkcjonowanie instytucji społecznych i prawa, miał na celu stworzenie sprawiedliwego ustroju, opartego na drobnej własności prywatnej i bezpieniężnym zakupie towarów (proponowano bony wymiany);

2. anarchokolektywizm

głównym twórcą był Bakunin - odrzucał państwo jako aparat zbrodniczy, postulował masową, terrorystyczną rewolucję anarchistyczną skierowaną przeciwko władzy państwowej oraz ludziom sprawującym ważne funkcje w państwie. Zwycięstwo miało doprowadzić do całkowitego zniesienia własności prywatnej;

3. anarchokomunizm

twórcą był Kropotkin - uważał, że rewolucja to spontaniczny, bezkrwawy i długi proces przekonywania ludzi do idei anarchistycznej, w efekcie miała stworzyć społeczeństwo oparte na absolutnej wolności jednostek połączonych zasadą komunizmu ekonomicznego, tj. związku wolnych stowarzyszeń, w których wspólną własnością byłyby środki produkcji i konsumpcji;

4. anarchosyndykalizm lub syndykalizm

twórcami byli G. Sorel, E. Leone, A. Labriola - instytucje państwowe miały zostać zastąpione przez związki zawodowe, a na ich bazie powstałoby społeczeństwo bezklasowe.

56. Koncepcje P. Proudhona
Pierre Joseph Proudhon: uważał, iż istniejące współcześnie stosunki własnościowe nie dają się pogodzić z zasadami sprawiedliwości i wolności. Własność może istnieć sensownie tylko jako funkcja efektywnej pracy, a tak nie jest.

Proudhon pragnął zastąpić istniejący system systemem mutualistycznym, przewidującym świadczenie wzajemnych usług na podstawie wolnej umowy autonomicznych jednostek. Chciał programu stopniowych reform, głownie zniesienia pieniądza i zreorganizowania sfery obiegu i podziału dóbr (chciał stworzyć bank wymiany). Reformy należałoby przeprowadzić stopniowo, w drodze pokojowej. Walka proletariatu o władzę nie ma sensu. Instytucja przymusu jest uosabiana przez państwo. Wolność i sprawiedliwość będą przywrócone, kiedy przymus państwowy ustąpi miejsca stosunkom umownym w społeczeństwie równych obywateli.

Proudhon protestował przeciwko postępowi technicznemu, sądził, iż można wstrzymać
i cofnąć proces koncentracji kapitału. Prezentował interesy drobnomieszczaństwa.

- toczył on żywą polemikę z przeciwnikami anarchizmu, zwłaszcza z Marksem;

- dowodził, iż podstawowym dobrem, które powinno decydować o losie społeczeństw jest wolność. Ponieważ jest ona tłumiona przez państwo, państwo należy zlikwidować i zbudować nowe społeczeństwo oparte na umowach między ludźmi;

- własność uważał za „kradzież”, stojąc na stanowisku, iż każdemu wynagrodzenie należy się w stosunku do wykonanej pracy;

- w tym nowym systemie ekonomicznym produkcja realizowana byłaby przez niezależne wytwórstwa oparte na zasadzie swobodnie zawieranych umów, zrzeszanych w grupy zwane syndykatami. Pieniądz zastąpiony byłby „bonami wymiany”;

- próby stworzenia takowych syndykatów okazały się jednak nieudane;

57. Wolność i państwo u M. Bakunina i P. Kropotkina
Bakunin:

- uważał państwo za bezduszną machinę do uciskania istot ludzkich opartą jedynie na przemocy (na co niewątpliwie miała wpływ jego bujna przeszłość - był skazany m.in. na karę śmierci oraz zesłanie na Sybir, skąd zbiegł);

- uważał, iż żadne, nawet najbardziej demokratyczne państwo nie jest w stanie zagwarantować ludziom tego, czego naprawdę chcą, czyli całkowitej wolności;

- z racji powyższego, należy dokonać likwidacji państwa możliwie jak najszybciej, w imię przyszłych pokoleń. Zajęłaby się tym odpowiednia, kadrowa, instytucja, która w danym momencie dałaby sygnał do rozpoczęcia rewolucji;

- to, co będzie PO rewolucji, to - zdaniem Bakunina - sprawa dla przyszłych pokoleń;

- likwidacja własności prywatnej i środków produkcji. W ich miejsce powstać powinny przemysłowe wspólnoty. Ich naczelnym zadaniem będzie zapewnianie wolności i równości materialnej; ARTELE;

- popierał walkę o wolność Polaków, widząc ich jako członków przyszłej, utopijnej, anarchistycznej wspólnoty wszechsłowiańskiej; PANSLAWIZM;

Kropotkin:

- podobnież, jak Bakunin, skazano go na Sybir, skąd zbiegł. Wraca do kraju w okresie rewolucji, lecz to, co zastaje, buduje w nim głęboką zmianę światopoglądową;

- człowiek jest z natury dobry, lecz jego dobro niszczy państwo. Im bardziej scentralizowane jest, tym mocniej niszczy swych obywateli;

- w miejsce państwa powinno się stworzyć wolną od przymusu wspólnotę, funkcjonującą na zasadzie wzajemnej pomocy, bez żadnych skodyfikowanych praw, ani instytucji. Niewielkie wspólnoty rolniczo - rzemieślnicze budowałyby poczucie więzi i umożliwiały rozwój osobowości;

- pomimo komunistycznego podejścia do anarchizmu, Kropotkin nie zgadzał się z postulatami Marksa, będąc głębokim przeciwnikiem metod terrorystycznych. Jego filozofia bliższa jest teorii biernego oporu, niż walki o nowy ład;

58. Anarchosyndykalizm G. Sorela

Georges Sorel: uważał się za ucznia Marksa. Uważał, że w świecie toczy się zacięta walka klasowa. Współczesne społeczeństwo składa się z dwóch przeciwstawnych grup, których interesy są nie do pogodzenia. Nisko cenił wartości moralne burżuazji - jest tchórzliwa i skłonna do ustępstw. Reformy częściowe opóźniają normalny rozwój procesu społecznego i stępiają ostrze walk klasowych; mogą one odwieść robotników od zmiany ustroju społecznego.

Proletariat nie jest związany żadnymi więzami solidarności z burżuazją. Powinien szukać wyzwolenia bez uciekania się do burżuazyjnej nauki. Pierwszą regułą postępowania powinno być: pozostać wyłącznie ruchem robotniczym, to znaczy wykluczyć inteligentów. Sorel przeciwstawiał się formie sabotażu, który demoralizuje i który byłby spuścizną po starym reżimie.

Porozumienie między socjalistami a syndykalistami jest niemożliwe: socjaliści chcą reformy państwa, syndykaliści jego zniszczenia. Socjaliści atakują tylko ludzi będących u władzy, syndykaliści - samą władzę. Socjaliści chcą rewolucji po to, by mogli sami władzę sprawować - jak im się uda będą popełniali te same błędy, co ich poprzednicy. Sorel nie widział żadnych różnic między państwem kapitalistycznym a socjalistycznym.

Siłę napędową w dziejach zawsze stanowią walczące mniejszości. Wielkie przewroty w historii nieuchronnie łączyły się z mitami społecznymi. Takim mitem ruchu syndykalistycznego jest idea strajku powszechnego, który obali ustrój kapitalistyczny i wprowadzi na jego miejsce ustrój wolnych wytwórców, zrzeszonych w syndykaty.

- doktryna Sorela była antyintelektualna. Proletariat powinien sam wytworzyć własną tożsamość i kulturę, zrzeszając się w niewielkie syndykaty. Społeczeństwo to musi zyskać siłę, zaś tę osiągnąć można tylko poprzez przemoc. Nie przemoc wojskowa, ale przemoc współpracy. W walce z państwem główną bronią proletariatu miał być strajk generalny. Przerwanie produkcji zniszczy państwo;

- teoria elit - nie ma przeszkód, aby mniejszość dbająca o interesy ogółu mogła sprawować władzę w państwie;

- miejsce kraju zajmie komunistyczne społeczeństwo skupione w związki zawodowe i struktury przemysłowe; SYNDYKATY;

- teoria mitów - ludziom należy dać mity, do których będą dążyć; nieważne, jak mit będzie ogległy, liczy się jego realizacja i nadzieja, jaką niesie ze sobą ludziom;

- nowy rząd będzie miał charakter przemysłowy.

59. Polska myśl polityczna II połowy XIXw. - Bobrzyński, Popławski, Świętochowski

Michał Bobrzyński (XIX - XX w.)

Jeden z czołowych przedstawicieli polskiego konserwatyzmu.

Myśl polityczną i prawną B. można scharakteryzowac jako konserwatyzm pozytywistyczny. Defioniował on państwo, jako „najwyższy związek organiczny”, w krótym zachodzą określone prawa dziejowe.

Był autorem periodyzacji dziejów państwa, wyróżnił: państwo patrirchalne, patrymonialne
i nowożytne (państwo prawa).

Opowiadał się za silnym rządzem w państwie, przez który rozumiał zwłaszcza sprawną władzę wykonawczą (brak silnego rządu stanowił w historii „błąd” niszczący równowagę polityczną i społeczną samego państwa; dlatego też głównymi przyczynami upadku państwa polskiego pod koniec XVIII w. były zanik instyktu życia zbiorowego i brak silnego rządu, bez którego naród jest „kaleką”).

W ocenie B. to nei chciwość zaborców doprowadziła do utraty niepodległości przez Polaków, lecz własna anarchia.

Po 1918r. uważał, że Polskę wskrzesił przebieg i wynik wojny światowej, a nie własna postawa Polaków, którą uważał za czynnik drugorzędny.

W wolnej i niepodległej Polsce nawoływał do wyłonienia silnej władzy wykonawczej,
a obywateli do nieustannej pracy organicznej.

Jan Ludwik Popławski (XIX - XX w.)

Pisarz polityczny, współtwórca polskiego ruchu narodowego.

Centralnym elementem koncepcji P. było pojęcie narodu i „instynktu narodowego”. Krytykowął polską szlachtę, której zarzucał konformizm, filisterstwo i brak pracy z „ludem”.

Opowiadał się za koniecznością zwiększeni audziału chłopów w poczynaniach narodowych. Chłopi polscy byli dla niego nie tylko najliczniejszą częścią narodu, al. Ei najbardziej wartościową, noszącą w sobie czyste wartości narodowe.

Opowiadał się za etniczną (rasowa) koncepcją przyszłych granic Polski.

Hołdował zasadzie, że „instynkt narodowy” tkwił w ludzie, który mieszkał na dawnych ziemiach polskich.

W kwestiach ustrojowych przyszłego państwa polskiego opowiadał się za stworzeniem szerokiej reprezentacji narodu polskiego przez zagwarantowanie zasady nadrzędności interesu narodowego i demokratyzacji stosunków społecznych.

Według P. należało zmniejszyć dystans między grupami społecznymi i polepszyć położenie materialne ludu.

Przyszła Polska miała być państwem ludzi o równym statusie społecznym, a ustrój prawno-polityczny winien zapewnić z jednej strony utrzymanie wpływów politycznych środowisk dysponujących wiedza narodową i doświadczeniem w życiu publicznym, a z drugiej strony sprzyjać demokratyzacji stosunków społecznych, niezbednej dla aktywizacji narodowej ludu.

Aleksander Świętochowski (XIX - XX w.)

Przedstawiciel polskiego pozywityzmu i liberalizmu.

W opinii Ś. Tradycja, porównywana przez niego do „polipa toczącego ludzkie mózgi”, nie mogła stanowić podstawy do racjonalnych rozważań o kondycji i potrzebach polskiego społeczeństwa.

Przeciwstawił romantycznej idei zrywu niepodległościowego własną koncepcję drogi do wolności, która polegała na pracy organicznej i lojalności wobec caratu.

Krytykował szkalchę i tradycję szlachecką, która jego zdaniem była odpowiedzialna za upadek Rzeczypospolitej.

Określał się jako przeciwnik polskiego socjalizmu, który jego zdaniem mógł doprowadzić do oddalenia niepodległości Polski.

W ocenie Ś. Należało się skupić na oświacie polskiego chłopstwa i roztoczeniu nad nimi opieki. Wykazywał autentyczne zainteresowanie losem, warunkami życia i pracy proletariatu.

Był rzecznikiem tolerancji religijnej, obrońcą przekonań i swobody wymiany poglądów. Zwalczał wszelkie przejawy antysemityzmu, cenił żydów za przedsiębiorczość i talenty.

Naród definiował w sposób solidarystyczny - jako wspólnotę pracodawców i przedsiębiorców.

Opowiadał się za ekspancją gospodarczą polskiego narodu, wyrażaną przez „podbój przemysłowo-handlowy”.

Uważał, że naród żyje i rozwija się wtedy, kiedy jako rodzaj przedsiębiorstwa przynosi zysk, a także wtdy kiedy straty ponosi konkurent rynku, czyli inny naród-przedsiębiorstwo.

60. Leninowaska koncepcja partii robotniczej i rewolucji proletariackiej.

Leninowska koncepcja roli i organizacji partii proletariackiej.

Lenin stał na czele partii bolszewickiej, która w 1912 roku przyjęła nazwę partii komunistycznej. Jego twierdzenia dotyczące partii rewolucyjnej stały się jedną z podstaw
i płaszczyzn działalności ruchu komunistycznego. Lenin rozumiał rolę partii i relacje pomiędzy nią a klasą robotniczą inaczej niż Karol Marks. Poddał krytyce stanowisko, że partia nie może rozmijać się z dążeniami proletariatu. Twierdził również, że sama z siebie klasa robotnicza nigdy nie jest w stanie wytworzyć świadomości proletariackiej
i rewolucyjnej (klasowa świadomość polityczna może być przyniesiona robotnikowi tylko
z zewnątrz - przez zorganizowanych rewolucjonistów, znających teoretyczne założenia marksizmu) a udział robotników w walce politycznej bynajmniej nie czyni jeszcze ich polityki polityką socjaldemokratyczną. Lenin wywodził, że jest niemożliwe, aby w państwie burżuazyjnym proletariat mógł mieć inną niż burżuazyjna świadomość, bo ideologia burżuazyjna posiada o wiele więcej środków rozpowszechniania niż socjalistyczna. Partia powinna być ruchem zdeterminowanych, zawodowych rewolucjonistów, którzy są poddani dyscyplinie i gotowi do poświęceń.

Zasady organizacyjne partii robotniczej:

- zachowująca ciągłość organizacja kierowników zapewni trwały ruch rewolucyjny

- im szersze są masy wciągane do walki tym konieczniejsza taka organizacja i tym mocniejsza powinna być taka organizacja (siła partii zależała od udzielanego jej przez masy poparcia)

- w skład organizacji powinni wchodzić głównie ludzie zajmujący się zawodowo działalnością rewolucyjną i którzy opanowali sztukę walki z policją polityczną - to w warunkach konspiracji utrudni wykrycie takiej organizacji

- powinien poszerzać się skład osób spośród innych klas społeczeństwa obok klasy robotniczej, które będą miały możność brania czynnego udziału w ruchu

- za członka partii nie uznaje się kogoś, kto nie jest włączony w struktury organizacyjne, które opierają się na ścisłej dyscyplinie (centralizmie demokratycznym) a nie na zasadach demokracji (Lenin krytykował broniących jej mienszewików)

Dowodem poparcia, jakim cieszyła się partia było dla Lenina trwanie władzy radzieckiej. Na partiach typu bolszewickiego, opierających się na rewolucyjnej teorii i reprezentujących obiektywny interes proletariatu, wzorował się ruch komunistyczny na całym świecie.

Leninowska teoria rewolucji i jej wpływ na ruch robotniczy.

Według Lenina rewolucja proletariacka była nieunikniona i miała ogarnąć cały świat (teoria imperializmu), dzięki czemu powstałoby jedno światowe państwo proletariatu. Gotów był Lenin akceptować przejściowy postulat zlania się narodów (cel socjalizmu), jako konieczny dla zwycięstwa rewolucji. Początkowo popierał tezę socjaldemokratów, że będzie miała ona charakter burżuazyjno - demokratyczny. Powtarzał, że socjaldemokraci powinni czynnie poprzeć rewolucję, ponieważ marksizm uczył energicznego udziału, walki o proletariacki demokratyzm i doprowadzenie rewolucji do końca. Rezultatem tego udziału miała być rewolucyjno - demokratyczna dyktatura proletariatu i chłopstwa ( było to hasło przejściowe, ponieważ chłopstwo uważano za drobną burżuazję, a ignorowanie tego zadania w okresie rewolucji demokratycznej dla Lenina byłoby reakcyjne). Wszelkie działania, jeśli tylko przybliżały zwycięstwo proletariatu, były usprawiedliwione. Głównymi źródłami poparcia dążeń rewolucyjnych były według Lenina:

- sojusz z chłopstwem (które powinno natychmiastowo realizować przeobrażenia rolne)

- ogłoszenie programu w sprawie zniesienia ucisku narodowościowego (prawo do samookreślenia wszystkim narodom wchodzącym w skład państwa - chociaż właściwie głównym zadaniem partii było popieranie samookreślenia nie ludów i narodów, lecz proletariatu w łonie każdej narodowości, który powinien być jak najściślej zjednoczony).

Poza tym Lenin popierał walkę z wszelkim uciskiem narodowym a sprzeciwiał się walce
o ,,kulturę narodową''. Bowiem proletariat popierać miał to, co sprzyjałoby zacieraniu się różnic narodowościowych i stapianiu się narodów.

Kolejnym postulatem wysuniętym przez Lenina było wykorzystanie wojny i dążeń do jej zakończenia w celu przeprowadzenia rewolucji. Zadaniem robotników i ruchu robotniczego jest zwalczać wojnę, ale nie pacyfistycznymi hasłami a wznieceniem wojny domowej i rewolucji. Lenin analizował wojnę jako moment sprzyjający rewolucji, lubił cytat ,,wojna - to kontynuowanie polityki innymi środkami''. I wojna światowa była dla niego wojną imperialistyczną i nonsensem wg niego byłoby głoszenie haseł pokojowych, gdyż one utrzymywałyby dawny system. Jedynym więc wyjściem na położenie kresu wojnie było dokonanie rewolucji klasy robotniczej. Włodzimierz Lenin wytyczył drogę i metody działania na niemal cały XX wiek dla tej części ruchu robotniczego, która określiła się jako ruch komunistyczny.

61. Stalinizm

Józef Stalin - polityk i teoretyk komunistyczny, wieloletni przywódca ZSRR. W latach 1894-1899 przebywał w Seminarium w Tyfilisie. W latach 1906-1907 brał czynny udział w napadach rabunkowych, które zasilały kasę Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji. Okres między 1908 a 1917 rokiem spędzał na zsyłkach i więzieniach. Po rewolucji listopadowej został ekspertem partii do spraw narodowościowych. W 1922 roku z polecenia Lenina został sekretarzem generalnym partii. Po śmierci Lenina wyeliminował najważniejszych przeciwników politycznych. W 1929 roku przejął pełnię władzy i stał się despotycznym dyktatorem ZSRR.

Okres rządów Stalina charakteryzował się wzmożonym terrorem przybierającym najczęściej formy "czystek", dotykających najbardziej oddanych zwolenników reżimu i dotychczasowych współpracowników. Posługiwano się pojęciem moralności rewolucyjnej i praworządności socjalistycznej, zaczerpniętej z marksizmu, które uzasadniały walkę z rzeczywistym jak i rzekomym wrogiem. Do wrogów ustroju komunistycznego należeli też intelektualiści i przedstawiciele kadry oficerskiej, którzy byli represjonowani przez władzę. Stalin pozbywał się fachowców i ludzi wykształconych twierdząc, że wierność ideologii zastąpić może wszelkie kwalifikacje.

Od roku 1929 Stalin rozpoczął przejmować najwyższe funkcje w państwie, partii, armii oraz międzynarodowym ruchu robotniczym. System wodzowski przeobraził się w kult jednostki. W określaniu cech wodza odwoływano się do skojarzeń racjonalno-przyrodniczych. Był nazywany słońcem ludzkości i geniuszem.

Nauka radziecka według oficjalnej propagandy zajmowała najwyższą pozycję w świecie czerpiąc siły z jedynie słusznej ideologii.

Wszelkie rodzaje sztuki rozwijały się wyłącznie na gruncie oficjalnej doktryny, a kryterium ich oceny było to czy są postępowe czy też nie.

Pisarze odpowiedzialni byli za kształtowanie postaw społecznych.

W kwestiach ekonomiczno-gospodarczych jedynym słusznym rozwiązaniem była gospodarka planowana przedstawiająca wzorce przodowników pracy.

Jedynie słuszna interpretacja doktryny marksistowskiej jak i wskazówka, jakie poglądy
i zachowania są zgodne z intencjami reżimu wskazywała książka pióra Stalina "Krótki kurs WKP (Wszechstronnej Komunistycznej Partii). W zamyśle Stalina służyć miała jako podstawa jego kultu.

Stalin uważał się za wiernego ucznia Marksa i Engelsa.

Dowodził, że należy zbudować "socjalizm w jednym kraju" oraz zabezpieczyć młode państwo komunistyczne przed interwencją kapitalistyczną.

Dopełnieniem tych idei była głoszona przez Stalina w latach 30 dwudziestego wieku kolejna teza o narastaniu sprzeczności klasowych w miarę budowy socjalizmu. Masowa kolektywizacja rolnictwa, którą Stalin wprowadził w 1929 roku miała na celu doprowadzić do "likwidacji kułaków jako klasy".

Wyrażał przekonanie, że likwidacja chłopstwa doprowadzi do wprowadzenia ustroju komunistycznego, w którym nie będzie klas społecznych. Tezą o walce klas usprawiedliwiano także masowy terror i ludobójstwo w ZSRR, a po II wojnie światowej represje w innych krajach socjalistycznych.

62. Krytyka demokracji politycznej: F. Nietzsche, J. Ortega y Gasset

a) Fryderyk Nietzsche m.in. w szerzeniu się demokracji upatrywał przyczyn dekadencji XIX-wiecznej kultury. Ludzie nie są równi, dlatego też demokracja, która się z tą tezą nie zgadza, nie ma racji bytu. Istnieje potrzeba zwyciężania słabszych przez silniejszych. Wolni mogą być tylko silni. Współczesnemu złu przeciwstawiał ideał „nadczłowieka”, władcy wybitnego, charyzmatycznego, któremu oprócz doskonałości biologicznej przypisywał „wolę mocy”, realizującą się w dążeniu do władzy i panowania. Głosił, że wszelka działalność ludzki jest uwarunkowana potrzebami życiowymi, a wszelka prawda jest subiektywna
i względna. Popadał on w kult elitaryzmu.

b) Ortega y Gasset krytykuje ustrój demokratyczny. Osiągają w nim władzę ludzie przeciętni. Ponadto z demokracją wiąże się stan zagrożenia, rządy bowiem wybranych polityków nie przygotowanych do tej roli wywołują niezadowolenie. Ten chaos umożliwia objęcie władzy przez jednostki silne i narzucające jakieś formy totalitaryzmu.

Znaczna część ludzi, właśnie tych tworzących masę, nie weryfikuje poglądów zaszczepionych przez społeczeństwo. Ulega, więc sterowaniu. Opinie i poglądy uznawane w danym społeczeństwie jako słuszne wywierają silny nacisk. Tą drogą społeczeństwo pełni władzę nad jednostką. Bywa ona bardziej dokuczliwa niż prawo. Zadaniem elity jest zaszczepienie idei słusznych dla danego społeczeństwa. Wszelkie mniejszości w określonym państwie,
a więc słabsze od tych, którzy faktycznie sprawują władzę, powinny uzyskiwać dla siebie wolność. Problem polega na tym, że z takim stanem rzeczy nie chcą pogodzić się ludzie przeciętni tworzący masę.

Ortega y Gasset krytykuje demokrację także i z tego powodu, że w ustroju tym masy narzucają wszystkim obywatelom swoje poglądy i obyczaje. Umysły przeciętne i banalne pragną zniewolić innych swoimi wartościami. Masa to ludzie, którym nie można przypisać jakiś swoistych wartości. Masę tworzą ludzie przeciętni, a więc nie można stawiać znaku równości między masą a chłopami czy robotnikami. Masę tworzą również ci zaliczani do warstw inteligencji, odznaczający się wąskością horyzontów, nikłą wrażliwością, nadmierną specjalizacją. Tak, więc można wśród masy odnaleźć na przykład lekarzy, inżynierów czy profesorów uniwersytetu. Człowieka tworzącego masę interesuje przede wszystkim własny dobrobyt, co wywiera wpływ na system prawny. Nie czuje więzi z innymi ani też poczucia odpowiedzialności za świat kultury i cywilizacji. Społeczeństwo amerykańskie jest wyrazistym przykładem społeczeństwa złożonego z masy. Poważne niebezpieczeństwo zawiera się w tym, że ludzie tworzący masę traktują własną przeciętność za stan oczywisty, są pozbawieni autokrytycyzmu. Nie poszukują własnego przeznaczenia, czyli inaczej mówiąc ideałów, które miałyby wyznaczać ich istnienie. Masa nienawidzi tego, co nie jest nią samą - jak zauważa Ortega y Gasset - i chce narzucić innym własne poglądy. Politycy wyrażają poglądy mas. Starają się uzyskać ich aplauz po to, by mieć wystarczającą liczbę głosów
w kolejnych wyborach. Politycy nie służą, więc urzeczywistnianiu ideałów elity.

63. XIX-wieczni teoretycy rasizmu - A. de Gobineau, H.S. Chamberlain i inni (Lapouge)

Artur Gobineau: uważał, że rozwój społeczeństwa zależy od czystości rasy i jego wrodzonych zdolności. W zamierzchłej przeszłości nastąpił podział ludzkości na trzy rasy: białą, żółtą i czarną.

+ Rasa biała (aryjska) to rasa panów, urodzonych rządców, twórców i moderatorów politycznego porządku. Odznacza się małą zmysłowością, wysokim stopniem inteligencji, poczuciem honoru, bezinteresownością, odwagą, zmysłem ładu i harmonii; głównie wysocy blondyni o niebieskich oczach.

+ Rasa żółta to rasa męska - urodzonych kupców. Odznacza się średnim wzrostem i ciemnymi oczami, wytrwałością, trzeźwością, praktycznością, brakiem fantazji i przeciętną inteligencją.

+ Rasa czarna to rasa kobieca. Odznacza się zmysłowością, fantazją i wybitnymi uzdolnieniami estetycznymi, niezdolnością do organizowania procesów wewnętrznych i zewnętrznych, małą twórczością i słabą wolą.

Tylko rasa biała uczestniczyła w przeszłości jako czynnik tworzący wysokie formy kultury i politycznej dojrzałości.

Historia jest historią mieszania się ras. Jedynie Chiny i Indie zachowały ludność rasowo nieskazitelną. Germanie tworzyli niegdyś czystą rasę aryjską, ale potem zmieszali się z Finami (w Anglii i Skandynawii) i ze Słowianami (na Wschodzie) - ludami zdegenerowanymi, najbardziej wymieszanymi rasowo.

Mieszając się na przestrzeni dziejów z rasami niższymi, rasa biała zatracała stopniowo swoje uzdolnienia i naturalne predyspozycje. Efektem tego jest szerząca się demokracja (głównie Żydzi), która powoduje zastój w kulturze. Tylko restauracja rządów arystokratycznych może ratować zachodnią cywilizację.

Georges Vacher de Lapouge: podzielił ludność Europy na rasy: aryjską (nordycką), alpejską i śródziemnomorską. Uważał, że wszystkie osiągnięcia związane z kulturą i doskonaleniem organizacji państwowej są dziełem rasy aryjskiej. Historyczny rozwój przynosi zanikanie rasy najwyższej kosztem rozszerzania się elementów ras niższych. Triumf miernoty, kariera haseł socjalistycznych, wzrost politycznej demagogii, zanik twórczego rozmachu, marazm - oto symptomy rozpoczynającego się kryzysu kultury zachodniej. Życiem społeczeństw ludzkich kieruje prawo szybszego niszczenia i zanikania elementów rasowo doskonalszych.

Houston Stewart Chamberlain: uważał, że rasa jest „upostaciowionym człowieczeństwem”. Większość ludzi w ogóle nie ma rasy i żyje w chaosie, gdyż pozbawiona jest świadomości więzów rasowych. Cywilizacja powstała z dorobku Greków (filozofia, poezja, sztuka), Rzymian (imperium, ład społeczny i harmonia, kodyfikacja praw), Żydów (judaizm
i chrześcijaństwo) i Teutonów, którzy na tej podstawie zbudowali cywilizację doskonałą.

Germanie są duszą naszej kultury. Pojęcie Germanów w szerszym znaczeniu obejmowało też Celtów i Słowian, w węższym stało się tożsame z Niemcami. W Niemczech rasa teutońska zachowała się w najczystszej postaci. Kształtowanie się wielkości Niemców szło w parze z rozwojem antysemityzmu. Głównym wrogiem rasy niemieckiej jest rasa żydowska, odpowiedzialna za wszystkie klęski i katastrofy w dziejach. Jest ona, co prawda uzdolniona, ale niezmiennie działa w sposób destrukcyjny. O sukcesie powodzenia rasy niemieckiej, którym było utrzymanie czystej rasy, zadecyduje skuteczność środków, które zostaną zastosowane w śmiertelnym starciu z Żydami.

64. Twórcy darwinizmu społecznego (H. Spencer, L. Gumplowicz)

Herbert Spencer: dokonał wzbogacenia socjologii o determinizm społeczny oraz teorię ewolucjonizmu. Traktował społeczeństwo jako części przyrody i interpretował jego rozwój
z punktu widzenia działania w nim praw i zależności typy przyrodniczego (determinizm). Społeczeństwo jest jak żywy organizm i jak organizmy przyrody podlega też prawom ewolucji. Spencer był liberałem. Twierdził, że istotną cechą współczesnego społeczeństwa industrialnego jest wolność osobista jednostki, która polega na tym, że „każdy człowiek ma prawo czynić wszystko co chce, pod warunkiem, że nie naruszy takiego samego prawa innego człowieka”. Wyliczył on, czego państwo nie powinno robić:

+ interweniować w ekonomikę (naruszałoby wolność jednostki),

+ zakładać kościoła państwowego (ograniczyłoby prawo obywateli do wyboru wiary),

+ pomagać ubogim (naruszałoby prawo doboru naturalnego),

+ kierować oświatą, posiadać kolonii, zajmować się emisją pieniądza.

Chwalił wolną konkurencję i był wrogiem państwa autorytarnego. Przejawiał niechęć do polityki imperialnej.

Ludwik Gumplowicz: za podstawę swej socjologii przyjął teorię walki o byt - darwinizm społeczny. Podkreślał, że wynik walk w społeczeństwie zależy od organizacji walczących grup. Kwestionował automatyczne działanie prawa doboru naturalnego w społeczeństwie. Za podstawowe prawo rozwoju społecznego uznawał tendencje samozachowawcze jednostek
i grup społecznych, a za zasadniczy proces społeczny - walkę między grupami.

Utożsamiał walkę pierwotnie różnych pod względem etnograficznym grup z walką ras, rozumianych jako historyczne zbiorowości etniczne. Walka ras prowadzona pierwotnie przez hordy i gromady ludzkie w celu podboju obcych grup, przekształciła się później w walkę między państwami, a wewnątrz ich - w walkę między stanami i klasami społecznymi. Na tej podstawie Gumplowicz rozwinął teorię podboju, za pomocą, której tłumaczył genezę i istotę państwa.

65. Koncepcja pozytywizmu u A. Comte'a

Pozytywizm jest światopoglądem naukowym.

Prawdziwe poznanie jest możliwe tylko metodami naukowymi.

4 założenia pozytywizmu:

1. fenomenalizm - poznanie naukowe ogranicza się do sfery empirycznej. Krytyka założeń metafizycznych. Nauka zajmuje się faktami.

2. nominalizm - istnieją tylko i wyłącznie przedmioty jednostkowe. Nie istnieją idee, zostały one stworzone do klasyfikowania rzeczywistość.

3. nonkognitywizm - ocenom rozumu nie przysługuje wartość moralna, nie można przypisać im prawdy czy fałszu.

4. naturalizm - metody stosowane w naukach społecznych nie powinny się różnić od tych stosowanych w naukach przyrodniczych. Jakościowe różnice w tych naukach wynikają z zapóźnienia jednych z nich.

August Comte (1788-1857). Filozof francuski. Twórca filozofii pozytywistycznej i prekursor socjologii. Odrzucił wszelką metafizykę i opowiedział się za poznaniem, zajmującym się jedynie przedmiotami rzeczywistymi i kwestiami dostępnymi umysłowi. Jego zdaniem filozof pozytywista powinien zajmować się rozważaniem zagadnień utylitarnych i podejmować działanie na rzecz ulepszenia życia. Jego zdaniem pozytywizm nie był filozofią w tradycyjnym rozumieniu. Konieczność reformy społeczeństwa, które przechodzi głęboki kryzys, spowodowany anarchią umysłową. Ten stan można zlikwidować poprzez stworzenie systemu idei, który odzwierciedlałby współczesny mu stan rozwoju ludzkiego umysłu i nauk szczegółowych. Ewolucja społeczna odbywa się w trzech etapach: teologicznym - fikcyjnym, metafizycznym - abstrakcyjnym. W epoce pozytywnej człowiek dzięki uzyskaniu dojrzałości wyzwoli się od religii i innych form iluzji. Wystąpił z propozycją budowy świeckiego systemu wspólnych idei moralnych, będącego odzwierciedleniem normatywnego charakteru wszelkich stosunków społecznych i powszechnie akceptowanego systemu wartości, bez których nie może istnieć ład społeczny. Pragnął stworzyć koncepcję kościoła pozytywizmu. Organizację, rytuał i sakramenty zapożyczył z katolicyzmu. Pozytywistyczna Trójca Święta składać się miała z: „Wielkiego Środowiska”, czyli przestrzeni, „Wielkiego Fetysza, czyli kuli ziemskiej oraz „Wielkiego Bytu”, czyli ludzkości. W tym kościele świętymi byliby: Platon, Mozart, Smith, Kopernik. Sobie Comte rezerwował rolę papieża.

66. Teoria krążenia elit Vilfreda Pareto.

Vilfredo Pareto (1848-1923). Włoski twórca socjologicznej teorii krążenia elit. Przeciwstawienie nauki i życia oraz myślenia logiczno-eksperymentalnego. Wskazywał na dominację pozaracjonalnych i podświadomych czynników ludzkiego postępowania. Relacja pomiędzy celem i środkami jego urzeczywistnienia. Człowiek, dlatego postępuje w taki czy inny sposób, gdyż żywi przekonanie, które wyraża uczucia będące wyrazem jego popędu. Ten zaś skłania go do określonego zachowania. Przekonania zostały nazwane derywacjami
i podzielone na cztery rodzaje w zależności od tego, do czego się odnoszą. Popędy determinujące ludzkie postępowanie określił mianem rezyduów. Wyróżnił 6 rodzajów popędów: kombinacji, utrwalania grupy, wewnętrznych uczuć, towarzyskości, indywidualizmu i seksu. Dostrzegał wzajemne oddziaływanie derywacji i rezyduów. Historia jest cyklem zmieniających się elit;

- Zmieniają się elity, a w szczególności elita władzy;

- Aktualna elita wyczerpuje swoją energię - w tym czasie pośród mas pojawia się grupa ludzi, która wykształca w sobie cechy mogące zagrozić obecnej elicie;

- Nowo powstająca elita zdobywa uznanie pośród mas odwołując się do rezyduów (instynkty, popędy, wyobrażenia, kompleksy, emocje);

- Proces zdobywania pozycji elity przypomina darwinowską teorię walki o byt - silniejszy gatunek wygrywa;

- Regułą jest, że po dojściu elity do władzy rezygnuje ona z głoszonych przez siebie haseł (służyły one jedynie do zdobycia awansu) i wykonuje władzę korzystając z terroru - historia musi się powtórzyć;

- Nowa elita dzięki swojej sile wypiera starą - jest to według Pareto motorem rozwoju społecznego;

- Jeżeli elita chce przedłużyć swoje panowanie musi w swe szeregi wcielać najwybitniejszych ludzi tworzących nową elitę wśród mas.

67. Założenia pozytywizmu prawniczego

Pozytywizm prawniczy był jednym z najbardziej znanych kierunków połowy i drugiej połowy XIX wieku, nawiązywał do pozytywizmu filozoficznego.

W zakresie zainteresowań pozytywizmu prawniczego koncentrowano badania na normie prawnej. Pozostałe normy, na przykład moralne, znajdować się powinny zasadniczo poza zasięgiem dociekań, jako że nie wchodzą w skład systemy prawa. Pozytywizm prawniczy stanowił krytykę szkoły prawa natury w tym znaczeniu, iż w miejsce praw naturalnych wydedukowanych przez rozum, wprowadzał konkretność badań normy prawnej, obowiązującej w danym miejscu i czasie. Kwestionował również wartość dorobku szkoły historycznej, odwołując się do źródeł prawa zwyczajowego

Pozytywizm prawniczy i filozoficzny charakteryzuje wspólna niechęć do metafizycznych systemów pojmowania rzeczywistości, w tym również państwa i prawa. Porządek państwowo-prawny uzyskuje pod warunkiem, iż posiada odzwierciedlenie w normach prawnych. Stanowisko takie doprowadziło do wulgaryzacji badań prawa, zwężających się wyłącznie do poznania normy prawnej i reguł jej interpretacji, bez głębszej refleksji nad aksjologia prawa

Podkreślając myśl Solona, że w państwie rządzą nie ludzie, lecz prawo opracowano teorie tzw. państwa prawnego, w praktyce opierającego się na poszanowaniu prawa reprezentującego w swych treściach zarówno interes zbiorowości jak jednostki.

W rezultacie pozytywizm prawniczy był doktryną eksponującą zasady organizacji państwa burżuazyjno-demokratycznego. Zwracał się przeciwko szkołom i ruchom kwestionującym sensowność utrzymania i umacniania zastanych form ustrojowych, w szczególności krytykował teoretyczne założenia ruchu proletariackiego. Z drugiej strony wniósł wiele do nauki o interpretacji normy prawnej, doskonaląc badania prawa Pozytywizm rozwinął się 2 podstawowych nurtach; anglosaskim i kontynentalnym. Nurt anglosaski był nieco wcześniej, odpowiadając wyższemu rozwojowi kapitalizmu angielskiego, nurt kontynentalny rozwinięty został przez przedstawicieli nauki niemieckiej.

Pozytywizm prawniczy Austina.

*Pozytywizm prawniczy jest swoistą antyfilozofią prawa, programowo odrzucającą rozważania nad funkcjami prawa, celem prawa itp. Jest on ukonstytuowaniem się w system coraz częściej przejawiającego się w dziejach myśli nad prawem przekonania, iż prawo jest wyłącznie wyrazem woli suwerena. Pozytywizm neguje zarówno prawnonaturalne ujęcie prawa, jak też podejście szkoły historycznej. Pozytywizm prawniczy rozwijał się w dwóch nurtach: angielskim i kontynentalnym.

Dziełem, które przedstawia koncepcję prawa Johna Austina (1790-1859), jest The Province of Jurisprudence Determined. Na jego podstawie po śmierci autora wydano Lectures on Jurisprudence or the Philosophy on Positive Law. Na jego idee wywarł wpływ utylitaryzmu Benthama. Odnaleźć można w jego doktrynie także wpływy teorii Hobbesa i idei oświeceniowych, zwłaszcza francuskich. Uważał on, że przedmiotem prawoznawstwa winno być wyłącznie prawo pozytywne.

Według Austina w prawie wyróżniamy 3 cechy konstytutywne: rozkaz suwerena, sankcję, oraz obowiązek zachowania podwładnego.

Wśród wielu wypowiedzi dyrektywalnych, zwanych powszechnie prawem, proponuje wyróżnić Austin prawa „właściwe” i prawa „niewłaściwe”. Razem składają się one na system: praw bożych, praw pozytywnych, pozytywną moralność, prawa metaforyczne. Jedynie „prawa pozytywne” mogą być przedmiotem prawoznawstwa. Są to prawa ustanowione przez człowieka dla człowieka. Natomiast pojęcie „prawa natury” jako mylące i dwuznaczne, Austin odrzuca. Jego zdaniem lepszym określeniem dla norm ustanowionych przez Boga dla człowieka jest określenie „prawo Boga”. Nie jest ono jednak przedmiotem jurysprudencji.

Prawem pozytywnym jest, więc takie, które powstało na skutek ustanowienia przez politycznego suwerena. Wiąże ono osobę lub grupę osób, przy czym prawo w ścisłym rozumieniu musi wiązać jakąś większą grupę adresatów, ma, więc cechę generalności.

Austin odrzuca koncepcje praw podmiotowych sprowadzanych wyłącznie do uprawnienia. Z prawem wiąże się nieodłącznie jego dwustronny uprawniająco-zobowiązujący charakter. Mimo że istotę prawa pozytywnego łączy z aktem legislacyjnym, uważa, że także prawo zwyczajowe i precedensowe mają prawny charakter, bowiem zostają one usankcjonowane przez suwerena.

Suwerenność Austin wiąże z konkretnym podmiotem władzy. Odrzuca ideę suwerenności prawa. W praktyce politycznej występuje albo monarchia, wówczas suweren jest jedną osobą, bądź arystokracja, gdy suweren składa się z grupy ludzi. Czysta monarchia właściwie nie istnieje, zaś monarchia ograniczona jest w rzeczywistości formą arystokracji. Ciało suwerenne może też podlegać wyborowi. Suwerena nie można ograniczać w żaden sposób, nawet prawnie. Może on zawsze swobodnie ustanowić bądź znieść prawo. Suweren ograniczony w jakikolwiek sposób przestaje być suwerenem. Wyróżniał następujące formy rządów: monarchię, arystokrację, demokrację. Tę ostatnią oceniał negatywnie. Jest ona zawsze reżimem despotycznym.

Wolność jednostki jest zapewniona wówczas, gdy różne rodzaje władzy wzajemnie się hamują. Na jej straży stoi parlament, system prawa, konstytucja. Obowiązkiem tych, którzy podporządkowani są suwerenowi, jest bezwzględne przestrzeganie prawa. Także państwo, gdy już stworzy jakąś normę, musi jej przestrzegać, w tym sensie ma być ono państwem prawnym, praworządnym.

68. Doktryna G. Jellinka

Jerzy Jellinek (1851-1911) urodził się w Lipsku. Jego ważniejsze prace to m.in.: Ogólna nauka o państwie, Deklaracja praw człowieka i obywatela, Prawo mniejszości.

Jerzy Jellinek przyjmuje oryginalną koncepcję metodologiczną w dociekaniach nad państwem i prawem. Uważał, że nauka o państwie dzieli się na ogólną i szczególną.

Państwo nie jest jakimś bytem samym w sobie, wyrazem naturalnych prawidłowości, lecz wyrazem stosunków woli. Stąd państwo można rozumieć jako pewien zakres stosunków woli. Składają się nań ci, którzy wydają rozkazy, i ci, którzy się im podporządkowują.

Cecha jedności państwa wiąże się z jednością jego celów. W państwie następuje korelacja celów indywidualnych z celami całości. Jedność państwa można więc określić jako „jedność związkową”. Tylko w państwie człowiek realizuje się zarazem jako jednostka i jako członek owej jedności związkowej. Władzę państwową określa taki rodzaj władzy, który nie dopuszcza wobec niej jakiegokolwiek sprzeciwu. Państwo jest organizacją przymusową, co oznacza, że przynależność do niego jest obowiązkowa. To państwo określa ewentualne warunki utraty obywatelstwa. Wola strony tu nie wystarcza. Jednostka zostaje poddana wszelkim obowiązkom określonym przez państwo i przymusowi w celu ich realizacji. Jellinek podkreśla, że panowanie jest tym kryterium, które pozwala odróżnić władzę państwową od innych rodzajów władz.

Łącznie 3 elementy składają się na państwo: ludność (przynależni do państwa ludzie), suwerenna władza i terytorium. Jellinek traktuje suwerenność jak istotną cechę państwa. Wyróżnia on państwa suwerenne i niesuwerenne. Cechą władzy państwowej jest jej zdolność do samodzielnej organizacji i samodzielnego panowania. Panowanie realizuje poprzez organy państwowe. To właśnie one oraz podział między nie kompetencji odróżniają państwo od związku niepaństwowego. Władza państwowa jest niepodzielna.

Określając rolę państwa w stosunku do społeczeństwa i jednostki Jellinek dostrzega konieczne granice jego ingerencji. W znacznym stopniu zbliża się więc do postawy liberalnej. Podkreśla, że państwo nie może działać w tych sferach, które dotyczą wewnętrznego życia człowieka. Cele państwa mieszczą się w tych rodzajach działalności, która może być osiągana za pomocą ludzkiej, solidarnej, zewnętrznie uchwytnej działalności. Ponieważ interesy solidarne rozbudowują się, wzrasta zatem rola państwa. Ten wzrost solidarności wywołuje wzrost kultury. Stopień rozwoju kultury jest więc wyrazem rozwoju solidarności. Solidarność ma zmierzać przede wszystkim do rozwoju indywidualności, a nie jej stłumienia.

Funkcje państwa:

• Funkcja zewnętrzna - ochrona przed atakiem z zewnątrz.

• Funkcja wewnętrzna - utrzymanie wewnętrznego porządku i wzmocnienie samego państwa.

Również wyłącznie do funkcji państwa należy świadome tworzenie, rozwijanie i utrzymywanie porządku prawnego. Rozwój prawodawstwa polega na wypieraniu wszelkich innych form powstawania prawa niż stanowienie.

Jellinek wyróżniał następujące typy państwa: starowschodni, grecki, rzymski, średniowieczny i współczesny, z których ten ostatni pozostaje w historycznym związku z pozostałymi. Współczesny (nowożytny) typ państwa charakteryzuje się przełamaniem dualizmu pomiędzy władzą króla i ludem, władzą świecką i duchowną. W ten sposób powstaje państwo jednolite oparte na porządku konstytucyjnym. Generalnie Jellinek uznaje tylko 2 formy państwa: monarchię i republikę.

Istotę prawa wiąże J. Jellinek z państwem. Zdaje sobie sprawę z wielości norm społecznych. Funkcjonują bowiem w społeczeństwie normy religijne, moralne, obyczajowe. Do norm prawnych zalicza wyłącznie te, które:

• dotyczą zachowania uchwytnego zewnętrznie,

• są heteronomiczne (zewnętrzne) i ustalone przez autorytet,

• przestrzeganie ich jest zagwarantowane przez władzę, czyli czynnik zewnętrzny.

Jellinek przyjmuje psychologiczną koncepcję obowiązywania prawa. Norma prawna obowiązuje, co oznacza, iż jest zdolna do oddziaływania na wolę człowieka jako bodziec.

We współczesnym państwie prawem jest wszystko to, co zostało ustanowione bądź usankcjonowane przez państwo. Tak ustanowione prawo wiąże obywateli i państwo.

69. Doktryna R. von Iheringa
Podstawowe dzieła Rodolfa Iheringa to: Der Zweck im Recht, Der Kampf ums Recht, Prawo rzymskie na różnych etapach swego rozwoju, Żart i powaga w jurysprudencji. Rodolf Ihering należał do przeciwników szkoły prawa natury jak również szkoły historycznej.

Wprowadza on nową metodę w prawoznawstwie - metodę teleologiczną, inaczej celowościową. Metoda ta pozwala na przyjęcie teorii wykładni celowościowej. Jest to oryginalna metoda prawnicza. Jej uzasadnienie wypływa z faktu, że prawo jest nie tylko zwykłą suma aktów prawnych, ale są to również normy wyprowadzone z już istniejących, które nie są dane bezpośrednio przez ustawodawcę. Ponadto prawo rozumie Ihering, jako zbiór norm, które ochraniają interesy jednostki.

Prawo jest dynamiczne, tak jak dynamiczne jest życie, ujawniające stale pojawianie się nowych interesów. Odrzucał Ihering ideę niezmienności prawa i ideę jego bezkonfliktowego powstawania i narastania. W tworzeniu prawa widzieć należy uświadomiony przez człowieka cel. Państwo poprzez prawo zabezpiecza życie jednostki i społeczeństwa, i to zarówno w sferze fizycznej, jak i psychicznej. Zadania państwa to cele społeczeństwa wyrażone przez rządzących, którzy zarazem posiadają wystarczające środki do rządzenia. Celem praw jest pokój.

Ihering wyróżniał prawo w znaczeniu podmiotowym i przedmiotowym. W sensie podmiotowym prawo to konkretyzacja zasad prawnych do sytuacji jednostki. W rozumieniu przedmiotowym to całość porządku prawnego, składającego się na porządek społeczny. Gdy chodzi o formę prawa, to Ihering nie był zwolennikiem poglądu o wyższości prawa zwyczajowego. Wręcz odwrotnie - to ustawodawstwo jest wyrazem rozwoju kultury. Jest to prawo niesprzeczne, o wyraźnym zakresie obowiązywania, jednolite. Są to walory przesądzające o wyższości prawa stanowionego. Cechą prawa jest formalizm.

70. Teoria normatywizmu H. Kelsena

• teoria Kelsena była próbą oddzielenia nauki prawa od wszystkich innych nauk, oraz wyeliminowania z niej ideologii, metafizyki, a także polityki

• w jego literaturze doszukać się można wielu elementów zaczerpniętych z filozofii Kanta, m.in.: odróżnienie rzeczywistości i powinności

• Kelsen uważał, że czystą nauką prawa jest teoria prawa pozytywnego, z tej teorii wynikało kilka konsekwencji:

1. po pierwsze - teoria powinna mieć uniwersalne zastosowanie (np. powinna odnosić się do norm prawa jako takiego, a nie np. do prawa jakiegoś kraju czy jakiegoś okresu historycznego)

2. po drugie - nie miała się zajmować ani treścią konkretnych norm, ani celami, dla których zostały ustanowione (rzeczywistość społeczna, wg niego, nie jest przedmiotem zainteresowania teorii prawa)

3. po trzecie - nauka nie miała się zajmować oceną treści norm prawnych

• konsekwentnie stał na stanowisku oddzielenia sądów naukowych od wartościujących

• przedmiotem nauki prawa, wg Kelsena, są normy prawne, ściślej - system norm prawnych (uważał, że pomiędzy określonymi zjawiskami prawnymi nie zachodzi związek przyczynowy w rozumieniu nauk przyrodniczych, związek ten ma charakter normatywny - polega na przypisaniu w określonych okolicznościach sankcji wobec określonych zachowań)

• dla Kelsena normy prawne miały charakter norm sankcjonujących, tzn. przypisujących określone sankcje do określonych zachowań, interesowały go głównie systemy norm prawnych, a nie pojedyncze normy - uważał, że system jest dynamiczny, tzn. nie zamknięty, może w nim stale norm przybywać

• wprowadził pojęcie „normy podstawowej”, normy domyślnie akceptowanej dla danego systemu prawnego (taka norma mogłaby być zastosowana podczas wprowadzania konstytucji, obowiązywanie konstytucji musi przecież opierać się na jakiejś normie)

71. Decyzjonizm C. Schmitta

Carl Schmitt (1888-1985). Niemiecki prawnik, teoretyk decyzjonizmu i filozof polityki. Schmitt był zwolennikiem silnego państwa posiadającego skoncentrowaną władzę;

Istota demokracji polegać miała nie na równości i wolności, ale na identyczności podmiotu i przedmiotu autorytetu władzy państwowej. Do cech demokracji zaliczał zasadę akceptacji jednorodności i negacji różnorodności. Wyrazicielem woli ludu wcale nie musi być parlament. Rozróżniał dyktaturę suwerenną od komisarycznej. Władza powinna być skuteczna, co ma się ujawniać w sytuacjach kryzysowych; Suweren jest tym, który decyduje, że zaistniała sytuacja kryzysowa i tym, który ją odwołuje; Suweren jest upoważniony do podejmowania wszelkich decyzji; Zastąpienie pozytywistycznej koncepcji prawnego związania państwa teologiczną motywacją działań władzy zależną od aktualnej sytuacji. Wydawane przez suwerena decyzje są ponad prawem. Rola prawa ogranicza się do ustalania procedur właściwych dla podejmowania decyzji, prawo nie wnika w treść decyzji, ani w to, kto ma je podejmować; Działania suwerena podlegają prawu jedynie w okresie normalizacji i spokoju; Decyzjonizm to negacja parlamentaryzmu, rządów prawa, podziału władzy, suwerenności ludu. Po 1933r. uzasadniał suwerenną pozycję wodza Trzeciej Rzeszy, opowiadając się za ideą państwa totalnego.

Przez pojęcie polityczności rozumiał cechę zorganizowanych zbiorowości ludzkich opartą na przeciwieństwie między przyjacielem i wrogiem. Przyjaźń może przerodzić siwe wrogość i odwrotnie zależnie od sytuacji.

72. Polski nacjonalizm - Z. Balicki i R. Dmowski

Zygmunt Balicki: socjolog, jeden z głównych teoretyków teoretyków inicjatorów ruchu narodowego w Polsce. Naród- pojmowany jako organiczna wspólnota ludzka ukształtowana w wyniku współdziałania czynników takich jak pochodzenie, tradycja i religia. Naród to grupa, której się nie wybiera, przynależna jednostce poprzez fakt jej urodzenia i niezbywalna aż do śmierci. Twierdził, że naród nie może istnieć w formie niepodległego bytu, ale prawo do takiego bytu przysługuje tylko narodom o silnej indywidualności, umiejącym walczyć o własne państwo. Miał nadzieję, że Polacy będą w stanie przekształcić się z prostej formy bytowania, jaką jest naród, w wyższe stadium w postaci społeczeństwa politycznego, a te zaś w wyższą jednostkę- państwo narodowe. Odróżniał demokrację od parlamentaryzmu. Demokracją nazywał system, w którym wszyscy członkowie narodu mogą bezpośrednio uczestniczyć w rozstrzyganiu spraw publicznych. Parlamentaryzm pozbawiał natomiast ludzi prawa do współdecydowania o żywotnych sprawach narodu, gdyż ograniczał ich udział jedynie do wyboru organu faktycznie i prawnie monopolizującego rozstrzygnięcia ze sfery publicznej. Uznawał, że demokracja prowadzi do decentralizacji władzy, parlamentaryzm zaś wiedzie ku centralizacji. Prymat narodu nad jednostką. Przeciwnik liberalizmu i wolnego rynku.

Roman Dmowski: polityk, jeden z założycieli Narodowej Demokracji. Naród- wspólnota kultury, języka, wierzeń religijnych, tradycji. Naród jest jeden i ma jeden cel i interes narodowy. Stosunek jednostki do narodu polega na ścisłym związku jednostki ze swym społeczeństwem, na traktowaniu wszystkich jego interesów jako swoje. Opowiadał się za polityką prorosyjską. Polacy najpierw mieli wywalczyć sobie szeroką autonomię w Królestwie Polskim, później w wyniku wojny powszechnej należało doprowadzić do zjednoczenia wszystkich ziem pod berłem cara, a końcowym etapem miała być niepodległość. Potępiał wszelkie przejawy zrywów narodowościowych a w szczególności powstania listopadowego i styczniowego. Największym wrogiem Polski wg niego były Niemcy. Był zdecydowanym przeciwnikiem socjalizmu i parlamentaryzmu. Po odzyskaniu niepodległości Polska miałaby być republiką parlamentarną z demokratycznym rządem na czele. Kościół Katolicki miałby uprzywilejowaną pozycję. Granica powinna być oparta na zasadach etnicznych. Państwo powinno obejmować: Wielkopolskę, Pomorze Gdańskie, Górny Śląsk. Był antysemitą i przeciwnikiem ruchów masońskich. Chciał ograniczenia roli Żydów w życiu politycznym, gospodarczym i kulturowym Polski.

73. Koncepcje polityczne J. Piłsudskiego

Józef Piłsudski (1867-1935). Polityk i mąż stanu, Naczelnik Polski, przywódca PPS. Podstawowym zagadnieniem myśli politycznej była sprawa niepodległości Polski. Miał do niej doprowadzić zryw powstańczy oparty na klasie robotniczej. Cel- ustanowienie republiki demokratycznej. Socjalizm należało wprowadzić w drodze parlamentarnych reform. Przed wybuchem I wojny światowej opowiadał się za polityką proniemiecką i proaustriacką. Zakładał, że antagonizmy pomiędzy mocarstwami europejskimi doprowadzą do konfliktu zbrojnego, w wyniku, którego armia rosyjska wycofa się z Królestwa Polskiego. Niepodległa Polska miała nawiązywać granicami do Rzeczypospolitej Obojga Narodów, osłoniętej od Rosji kordonem państw skonfederowanych: Litwą, Białorusią i Ukrainą. Polska powinna być państwem, które byłoby czynnikiem stabilizującym w Europie Środkowowschodniej. Miało to być państwo wielonarodowe, szanujące mniejszości narodowe i religijne. Granica Polski
z Niemcami uzależniona miała być od decyzji państw Ententy. Głosił tezę o nadrzędności państwa nad wszelkimi formami organizacji społeczeństwa. Krytykował polski nacjonalizm, który jego zdaniem osłabiał państwo wikłając je w spory narodowościowe. Był także przeciwnikiem partii politycznych.

Występował jako rzecznik silnej władzy wykonawczej, na czele z prezydentem, wykonującym władzę w imię dobra powszechnego.

74. Geneza, przesłani i źródła włoskiego faszyzmu i niemieckiego nazizmu

Faszyzm:

• termin ten wszedł do języka politycznego Europy i świata jako nazwa oznaczająca ruch polityczny, założony w 1919 r. przez Benito Mussoliniego (1883-1945), włoskiego dziennikarza, byłego socjalistę

• Mussolini po zakończeniu I wojny światowej założył Fasci di Combattimento (Związki kombatanckie, słowo „fascio” znaczy związek, wiązka, dlatego też symbolem stał się pęk rózg liktorskich)

• po przejęciu władzy przez działaczy związku terminu „faszyzm” używano dla określenia programu i ideologii tego ruchu, a także dla oznaczenia ustroju politycznego Włoch

• przymiotnik „faszystowski” służył do oznaczania podobnych do włoskiego ruchów politycznych m.in. niemieckiego nazizmu

Przyczyny faszyzmu włoskiego:

• kryzys wartości będących podstawą liberalnych państw XIX w., które gwarantował wolność jednostki, strzegły jej praw. Były to m. in. racjonalizm, parlamentaryzm, indywidualizm…Podporządkowano jednostkę państwu- jedn. nadrzędnej,

• sytuacja społeczno- gospodarcza. Po I wojnie światowej Włochy znajdowały się w kryzysie gospodarczym, nastąpiło pogorszenie warunków bytowych ludności, zdemobilizowana armia nie miała zatrudnienia,

• sytuacja polityczna: Włochy były rozczarowane nieotrzymaniem ziem, na które liczyły: Korsyki, Nicei…; W 1919r. Powstały związki kombatanckie z Mussolinim na czele, które to odwoływały się do tradycji Wielkiego Imperium Rzymskiego. Mussolini był dla kapitału «mniejszym złem» niż komuniści i tym samym zyskał poparcie.

Przyczyny powstania nazizmu:

• gospodarczo społeczne: po przegranej wojnie obszar Niemiec zmniejszył się. Pojawiła się konieczność spłaty reparacji przy zniszczonym przemyśle. Armia zdemobilizowana nie mogła znaleźć zatrudnienia,

• polityczne: postanowienia Traktatu Wersalskiego były wg Niemców krzywdzące. Nałożone reparacje, utrata kolonii, zmniejszone terytorium, itd. przyczyniły się do chęci odrodzenia potęgi Niemiec. Doszło do rewolucji w 1918r.

Treści ideologiczne zostały zawarte w Mein Kampf (dziele Hitlera). Głównymi założeniami były:

• rewizjonizm,

• zdobycie przestrzeni życiowej,

• ekspansja na inne narody,

• Niemcy narodem wybranym,

• głoszenie haseł: antysemickich, rasizmu, nacjonalizmu, szowinizmu, antykomunizmu…

Ideologia nazizmu nie zawierała elementów nowatorskich. Łączono różne idee, należały do nich wszelkie koncepcje nacjonalizmu, rasizmu, darwinizmu społecznego spopularyzowane przez grupę zwolenników tzw. rewolucji konserwatywnej w Niemczech doby Republiki Weimarskiej, do których należeli np. Moeller van den Bruck, Ernst Jűnger, Edgar Jung i cały szereg krytyków liberalno- demokratycznej rzeczywistości, którym marzyła się rewolucja, „znosząca” rewolucję z 1789r. I jej skutki. Wykorzystano ponadto dekadencką filozofię Nietzschego- wulgaryzując ją, nawiązano do wielkich filozofów, np. Hegela. Powoływano się na rolę germańskiej demokracji dla kształtowania „niemieckiego” ducha.

Nazizm był nastawiony na negację wszystkiego. Można zatem dostrzec, że był:

• antyliberalny- jednostka nie jest wolna, nie ma żadnych praw; liberalizm był przedstawiany jako egoizm indywidualny;

• antymarksistowski- marksizm, to sprowadzenie ludzi do stanu zwierząt,

• antykomunistyczny

• antydemokratyczny- demokracja, to niezgodność z naturą; demokracja parlamentarna, to z kolei rząd miernot;

• antyindywidualistyczny- jednostka ludzka nie ma znaczenia hist., społ.; musi się podporządkować w imię wyższych wartości; jest niewiele warta;

• antyracjonalistyczny,

• antypacyfistyczny- pacyfizm, to wyraz słabości,

• skrajny antyegalizm- faszyści głosili pochwałę elit, a miernikiem ich wyróżniania miały być zasługi dla państwa i narodu

Krytykowano humanitaryzm, który wg Hitlera był jak marcowy śnieg, który szybko topnieje. Główne hasła:

1. nacjonalizm, rasizm, antysemityzm:

• wspólnym elementem ideologii faszystowskich jest nacjonalizm, a więc ideologia głosząca wyższość własnego narodu nad pozostałymi (zasadą etyczną nacjonalizmu jest wszystko to, co jest dobre i moralne, jeżeli służy własnemu narodowi

• w przypadku faszyzmu nacjonalizm przybierał najbardziej skrajną, szowinistyczną formę: połączony był z ksenofobią, nienawiścią do obcych, a jednocześnie z dążeniem do hegemonii nad innymi narodami

• charakteryzował się również ogromnym rasizmem i antysemityzmem (podstawy ideologiczne obu nurtów zostały zaczerpnięte od XIX-wiecznych twórców i propagatorów rasizmu; istotą faszystowskiego rasizmu było uznanie, że rasa „wyższa” ma moralne prawo do panowania nad niższymi rasami, gdyż z natury swej rasy ma monopol na prawdziwą kulturę, moralność, itd.; rasizm w ruchach faszystowskich występował z różnym nasileniem i natężeniem; często odwoływano się do tzw. więzów krwi całego narodu - na bazie tego budowano wspólnotę duchową narodu; skrajność faszystowskiego rasizmu przejawiała się przede wszystkim w chęci fizycznego zniszczenia „rasowych wrogów”)

2. darwinizm społeczny i pochwała wojny:

• darwinizm społeczny to nic innego niż przeniesienie na życie społeczne odkryć Darwina

• zasady darwinizmu społecznego faszyści przywoływali dla usprawiedliwienia krytyki demokracji, egalitaryzmu, własnej zaborczości i dążeń do hegemonii nad innymi

• faszyści głosili pochwałę wojny, kult tężyzny fizycznej i przemocy, gloryfikowali człowieka nad przeciętnego i odważnego (odwoływano się przy tym do „naukowych” uzasadnień)

• głosili również pochwałę „płodnej a dobroczynnej” nierówności ludzi, twierdząc, że równość to ideał dla ludzkich miernot

3. program społeczny faszyzmu:

• faszyści odwoływali się (co przyczyniło się do ich popularności) do haseł sprawiedliwości społecznej (np. krytyka liberalizmu ekonomicznego rodzącego nierówności ekonomiczne obywateli, głoszenie haseł zniesienia podziałów klasowych, wprowadzenie własności państwowej, rozwój pomocy społecznej, oświaty, likwidacja bezrobocia, wyzysku gospodarczego)

• warto pamiętać, że faszyści nie czynili zamachów na własność prywatną (z wyjątkiem własności „rasowych wrogów”), jednakże faszystowskie państwo nie było „nocnym stróżem”

• wiele z socjalnych postulatów faszyści nie zrealizowali, miały one raczej charakter deklaratoryjny i demagogiczny

4. państwo, dyktator i prawo:

• faszystowska koncepcja państwa była urzeczywistnieniem faszystowskich poglądów - państwo miało być totalne i wszechobecne, oznaczało to dążenie do takiej organizacji życia społecznego, by zakres działań państwa pokrywał się z aktywnością całego społeczeństwa

• szczególną rolę w państwie, co oczywiste, miał mieć przywódca partii - wódz, który stał ponad państwem, narodem i prawem

• postulowano monopartyjność i likwidację wszystkich organizacji politycznych przeciwnych faszyzmowi (likwidacja opozycji)

• państwo faszystowskie jest państwem nieustannej kontroli światopoglądowej, zmierza do pełnego kontrolowania nie tylko publicznych, ale i prywatnych działań obywateli (wychowanie obywateli, określenie kanonów estetycznych, moralnych, modelu rodziny, itp.)

• prawo było pojęciem względnym - tworzono je w zależności od bieżących potrzeb wodza

75. Państwo i prawo w doktrynie faszyzmu i nazizmu.

Państwo miało być totalne, wszechobecne. Państwo totalne oznaczało dążenie do takiej organizacji życia społecznego, by zakres działań państwa pokrywał się z aktywnością działań całego społeczeństwa. Szczególna rola przypadała partii i jej wodzowi. Likwidowanie partii szkodliwych dla państwa było typowym mechanizmem. Wódz stawał się uosobieniem narodu i państwa. Państwo faszystowskie zmierzało do całkowitego kontrolowania nie tylko publicznych, ale i prywatnych działań obywateli. Chce kontrolować wychowanie dzieci, narzuca określoną ideologię, narzuca kanony estetyczne, model rodziny. Dąży do ciągłej aktywizacji obywateli. Obywatel nie mógł się od niej uchylić, jeśli nie chciał być uznany za wroga. Państwo nie musiało przejmować się literą prawa. Ideolodzy małą rolę przypisywali prawu. Mussolini i Hitler pisali, że nad literą prawa powinien wznosić się duch narodowy i że sędzia, który by nie rozumiał zasad sprawiedliwości, tak jak je pojmuje naród, nie może spełniać dalej swojej funkcji. Ostatecznie prawo zostało zastąpione przez siłę i terror.

W ciągu 12 lat Reichstag uchwalił jedynie 9 ustaw. Nowe prawo tworzone było przez rząd, na podstawie specjalnych pełnomocnictw, oraz władza wykonawcza w postaci zarządzeń i rozporządzeń. Zachęcano do stosowania analogii, szczególnie w prawie karnym. Głoszono program nowej nauki prawa, która miała zrywać z formalizmem i liberalizmem, liberalizmem także z prymatem praw i wolności jednostki. Kto miał władzę, ten tworzył prawo. Wola wodza była prawem. Hitler uważał, że prawnicy są formalistami i nie mogą nadążyć za jego ideami. Prawo silniejszego. Nauka prawa zrezygnowała z tradycji pozytywistycznych na rzecz ustawicznego uzasadniania coraz to nowych podbojów i coraz dalej idącego ograniczenia praw podmiotowych jednostki oraz podważanie takich pozytywistycznych zasad jak pewność i przewidywalność prawa. We Włoszech ściślej przestrzegano obowiązujących ustaw, gdyż były dogodnym narzędziem sprawowania władzy. Prawo nie naruszało zasady równości prawa.

76. Założenia autorytaryzmu i totalitaryzmu.

Autorytaryzm:

W okresie międzywojennym obok ideologii komunistycznych, faszystowskich, pojawiły się również ideologie autorytarne, bazujące jak pozostałe na kryzysie systemu parlamentarno-demokratycznym.

• cechy charakterystyczne doktryn autorytarnych:

• głoszono hasła zniesienia bądź ograniczenia parlamentaryzmu, wprowadzenia rządów silnej ręki

• przyznawano większą rolę władzy wykonawczej, aczkolwiek unikano hasła charyzmatycznej władzy wodza

• od społeczeństwa wymagano biernego posłuszeństwa

• wspólną cechą autorytaryzmu i faszyzmu jest odwoływanie się do interesu narodowego i do nacjonalizmu

• autorytarny reżim nie likwidował rządów prawa, choć prawo było niekiedy bardzo surowe, na przykład oparte na zasadach religijnych

• zazwyczaj ideologie te czerpały z tradycji konserwatywnej, z zasady unikania rewolucji, nie mobilizowały mas, a raczej opierały się na tradycyjnych elitach (właściciele ziemscy, wojskowi, duchowieństwo)

Totalitaryzm:
Termin totalitaryzm wprowadzili do polityki faszyści, zwłaszcza Giovanni Gentile, czołowy filozof włoskiego faszyzmu, zapowiadając utworzenie państwa totalnego, totalitarnego, wszystkobejmującego. Politolodzy już w okresie międzywojennym uznali totalitaryzm za formę XX wiecznej dyktatury. Państwo totalitarne określano jako państwo ideologiczne, dążące do kontroli nad całokształtem aktywności jednostki ludzkiej w imię określonej ideologii.

Cechy ustrojów totalitarnych:

-istnieje oficjalna ideologia składająca się z doktryny obejmującej wszystkie aspekty życiowe ludzkiej egzystencji, akceptowana przez ludność (przynajmniej biernie)

-istnieje jedna masowa partia, zorganizowana hierarchicznie i oligarchicznie z jednym liderem na czele

-występuje monopol w dziedzinie kontroli nad wszystkimi środkami efektywnej walki zbrojnej

-monopol środków komunikacji

-system terrorystycznej kontroli policyjnej, nie tylko skierowany przeciw wrogom, ale
i przeciw wskazanym grupom społecznym

-istnieje centralna kontrola i kierowanie gospodarką przez partię lub podporządkowane jej organy.

77. Totalitaryzm w ujęciu E. Fromma, H. Arendt i K. Poppera.

Geneza nazizmu według Ericha Fromma (Ucieczka od wolności)

Erich Fromm (1900-1980), amerykański psychoanalityk i filozof, pochodzenia niemieckiego. Od 1951 profesor uniwersytecki w Meksyku.

Odwoływał się do metod badawczych psychologii, a nawet psychoanalizy. Źródeł popularności nazizmu dopatrywał się w tym, że zaspokajał on potrzeby psychospołeczne ludzi o osobowości autorytarnej. Osobowość autorytarna zaznacza podatność na manipulację, skłonność do ulegania mitom i autorytetom, niezdolność do samodzielności i odpowiedzialności.

Hanna Arendt: (1906-1975), filozof, uczennica Karla Jaspersa, wielka moralistka XX wieku, urodzona w Hanowerze, autorka m.in.: „Korzeniu totalitaryzmu”, „O rewolucji”, „Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła”.

• poglądy Arendt:

• określała totalitaryzm jako nową formę rządzenia, całkowicie odmienną od despotyzmu, tyranii czy dyktatury

• twierdziła, że istotą totalitaryzmu jest całkowite odrzucenie prawa, zastąpionego przez dynamikę ruchu totalitarnego

• terror jest irracjonalny - istnieje sam dla siebie

• wg niej, źródeł totalitaryzmu należy szukać w antysemityzmie, w ideologii imperializmu, wreszcie - w powstaniu społeczeństwa i ruchów masowych, ruchów, które pozbawiają ludzi autentycznego poczucia uczestnictwa w życiu politycznym

• niezrealizowanie wszystkich postulatów rewolucji burżuazyjnej, Arendt również zaliczyła do przyczyn totalitaryzmu

Karl Popper: (1902-1994), filozof związany z pozytywistyczną szkołą wiedeńską, autor głośnej pracy „Logika odkrycia naukowego”, a także „Społeczeństwa otwartego”, „Nędzy historyzmu”.

• poglądy Poppera:

• krytycznie odniósł się do poglądów filozoficznych, społecznych i politycznych Platona, Arystotelesa, Hegla i Marksa (zarzucał im stworzenie systemów, opartych na założeniu, iż historia ma obiektywny sens, inaczej cel, który można poznać naukowo)

• źródeł totalitaryzmu upatrywał w wierze w istnienie takiego sensu historii - „ci, którzy go znają, uzurpują sobie prawo do stworzenia totalitarnego społeczeństwa, kontroli nad całością życia społecznego

• występował w obronie społeczeństwa otwartego, czyli takiego społeczeństwa, które uznaje różnice między faktami a wartościami, uznaje możliwość błędu w każdej teorii - społeczeństwo otwarte dopuszcza istnienie różnych zdań i poglądów (zgodnie z zasadą: „ja mogę się mylić, ty możesz mieć rację, i wspólnym wysiłkiem możemy zbliżyć się do prawdy”), jest ono oparte na ustroju demokratycznym

• odrzucał wszelki profetyzm społeczny („prorokowanie społeczne”) - wg niego prowadzi on ludzi do zniewolenia w imię utopijnych wizji

Raymond Aron: (1905-1983), francuski socjolog i politolog, jeden z wybitnych krytyków totalitaryzmu, autor m.in. „Etapów myśli socjologicznej”, „Opium intelektualistów”, „Demokracja i totalitaryzm”.

• poglądy Arona:

• krytykował utopijny charakter marksizmu - „globalną inżynierię społeczną w imię utopijnych ideałów”

• popierał ideę o konwergencji (zbieżności) społeczeństwa kapitalistycznego i jego przejściu do społeczeństwa industrialnego, konsumpcyjnego i wiązał z tym procesem nadzieję na zakończenie ery konfrontacji ideologicznej („wolność od biedy” jego zdaniem miała odciągnąć ludzi od ideologii utopijnych)

• był zagorzałym zwolennikiem demokracji, wolności formalnych (słowa, prasy, osobistej, politycznej), twierdził, że problemem XX wieku jest deprecjonowanie owych wartości)

78. Doktryna Mahatmy Gandhiego
Gandhi Mohandas Karmchand (1869-1948). Indyjski filozof i mąż stanu. Przywódca ruchu narodowego, który doprowadził do odzyskania przez Indie niepodległości w 1947r. Jego filozofia polityczna wyrastała ze źródeł religijnych i jest odbiciem hinduistycznych
i buddyjskich wyobrażeń o przeznaczeniu człowieka. Postrzegał świat przez dwa przeciwstawne czynniki: I - hinsę, która była synonimem przemocy, siły fizycznej, destabilizacji, II - ahisnę, oznaczającą moc życia, promieniowanie duchowe, młodość. Walka tych dwóch sił najlepiej wyjaśnia procesy społeczne i polityczne. Człowiek dąży, do ahisny, gdy nie stosuje przemocy, okazuje szacunek i życzliwość dla wszystkiego, co żyje, oraz praktykuje ubóstwo i miłosierdzie. Stosował wypracowaną przez siebie metodę satyagrahy - walki bez przemocy, a stosującej jedynie perswazję, czy w ostateczności bierny opór. W jego koncepcji satyagraha to rodzaj pokojowej rewolucji, znajdująca głębokie uzasadnienie etyczne i pozwalającej na rozwiązanie wszystkich problemów społecznych i politycznych nękających ludzkość. Zasada biernego oporu, określona mianem odmowy współpracy i cywilnego nieposłuszeństwa wobec władz brytyjskich, okazała się metodą bardzo skuteczną, która przyniosła Indiom niepodległość. (Bojkot brytyjskich towarów i wprowadzenie kołowrotka do każdego chłopskiego domu, demonstracje, manifestacje, marsze, wiece, strajki, głodówki).

Dążył do eliminacji podziału kastowego, wzywając do równouprawnienia Indusów, bronił godności kobiet. W jego przekonaniu państwo ma uprawnienia do nacjonalizacji, konfiskaty mienia i organizowania produkcji przemysłowej. W kwestiach ustrojowych opowiadał się za demokracją.

79. Solidaryzm L. Duguita
Leon Duguit (1859-1928, Francja) reprezentuje solidaryzm prawniczy.
Był to jeden z głównych kierunków nauki prawa w końcu wieku XIX i fragment ogólnego nurtu solidaryzmu społecznego, który funkcjonował w tym czasie. Prekursorami solidaryzmu byli E. Durkheim i L. Bourgeois. Właśnie od Durkheima przejął Duguit koncepcję solidaryzmu społecznego. Dwa podstawowe założenia leżą u podstaw jego doktryny:

1. człowiek jest istotą społeczną i nie może żyć bez społeczeństwa,

2. człowiek jest istotą świadomą swej odrębności mimo przynależności do grupy

Rodzaje solidarności:

• mechaniczna - ludzie współpracują ze sobą poprzez wspólną pomoc ludzi mających podobne uzdolnienia, a różne potrzeby; jest ona charakterystyczna dla społeczeństw pierwotnych;

• organiczna - ludzie zaspokajają swoje potrzeby poprzez podział pracy; jest ona charakterystyczna dla społeczności rozwiniętych

Normy społeczne powstają spontanicznie, są one odkrywane przez prawodawcę i sankcjonowane. Uważał, że prawo zwyczajowe wyprzedza państwo. Najlepsza organizacja państwowa opiera się na założeniu, że związki realizowałyby funkcje publiczne. Rządzący mają realizować zasadę solidarności. Duguit był przeciwnikiem idei suwerenności państwa, m.in. odrzucał idee Bodina, zastępując je pojęciem służby publicznej.

Celem państwa jest uzbrajanie w sankcję norm społecznych. Ustawodawca nie tworzy, więc prawa, lecz formalizuje normy społeczne, które spontanicznie powstają w społeczeństwie. W istocie prawo tworzone jest wówczas, gdy większość społeczeństwa dojdzie do wniosku, że jakieś czyny nie są obojętne na zasadę solidarności. Był on przeciwnikiem idei praw podmiotowych. W odpowiedzi własność nie jest prawem podmiotowym, a funkcją społeczną. Z tego punktu widzenia krytykował wszelkie formy kolektywizmu. Zarówno właściciele, jak i robotnicy pełnią określone funkcje społeczne, składające się na społeczeństwo solidarne. Teza o walce klasowej jest, więc jego zdaniem całkowicie błędna.

80. Psychologizm L. Petrażyckiego
Określił prawo, państwo i procesy społeczne jako subiektywne zjawiska psychiczne, wywodzące się z przejawów intelektualno- emocjonalnych. Społeczeństwo, które ujmował psychologicznie, było dla niego duchowym obcowaniem, czyli wzajemnym psychicznym „zarażaniem się” członków grup społecznych, zarówno wyobrażeniami jak i towarzyszącymi im emocjami. W psychice jednostki przeciwko temu, co według jej wyobrażeń przynosi szkodę, rozwijają się emocje repulsyjne (antypatie), zaś wobec tego wszystkiego, co działa na korzyść - emocje atrakcyjne (sympatie). Szczególnym rodzajem emocji były emocje etyczne, odczuwane jako narzucająca się konieczność takiego, a nie innego działania bądź zaniechania. Emocje etyczne dzieliły się na moralne i prawne. Norma prawna była dal P. projekcją przeżycia emocji prawnej. Według niego jednanie z przeżywaniem emocji prawnych łączyły się tendencje represyjne, które wpływały na ich społeczną skuteczność. Traktując prawo jako rodzaj przeżycia etycznego dokonał jego klasyfikacji na: prawo pozytywne (zewnętrzne, jednolite dla wszystkich), prawo intuicyjne (tożsame ze sprawiedliwością, subiektywne, zmienione), prawo służby społecznej (prawo centralizacji, publiczne- działające na rzecz grupy społecznej), prawo wolne od służby społecznej ( prawo decentralizacji, prywatne- działające na rzecz jednostki). Państwo było dla P. wytworem psychiki prawnej. Analizując władzę państwową, ujmował ją nie jako coś realnego, w sensie woli lub siły, lecz jako specjalny rodzaj przyznanych pewnym osobom praw. Władza była tylko emocjonalną protekcją, zjawiska zaś realne, będące taj protekcji podstawą, sprowadzały się do odpowiednich emocjonalno- intelektualnych zachowań typu prawnego. Przyznanie pewnym osobom władzy stanowiło podstawę wszelkiej organizacji społecznej, w tym państwowej. Podstawowym celem państwa powinno być wspieranie realizacji prawa, także przy pomocy przymusu państwowego. Państwo nie powinno ingerować w sprawy osobiste obywateli oraz zapewnić wolną grę sił ekonomicznych w dziedzinie przemysłu i handlu. Aktywnie powinno działać w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości, ustawodawstwa, egzekutywy i edukacji.

81. Funkcjonalizm prawniczy w USA
Filozofia i teoria prawa w USA nie miały wiele wspólnego z teoriami europejskimi. Amerykańskie teorie prawa charakteryzował realizm, empiryzm, i socjologiczne podejście do prawa, dlatego też myśliciele amerykańscy z czasem zyskali w Europie popularność. Zawarta w ich teorii argumentacja była wykorzystywana w starciu ze zwolennikami pozytywizmu prawniczego. Ich realistyczno-empiryczne podejście do prawa (w polskim prawoznawstwie określa się je mianem funkcjonalizmu) znalazło w Ameryce poparcie i uznanie.

System prawny USA oparty był na koncepcjach common law, a szczególną w nim rolę spełniał Sąd Najwyższy, który w zasadzie decydował o tym, co jest obowiązującym prawem. Popularny był w USA kierunek filozoficzny zwany pragmatyzmem (James, Peirce). Działacze pragmatyzmu stwierdzali, że o prawdziwości jakiegokolwiek twierdzenia można mówić wtedy, kiedy sprawdza się ono w praktycznym działaniu. Istotne dla amerykańskiej teorii prawa znaczenie miał również behawioryzm - nie sposób dotrzeć do ludzkich intencji i przeżyć wewnętrznych. Ważny dla koncepcji socjologiczno-pragmatycznych był również dynamiczny rozwój amerykańskiego społeczeństwa. Funkcjonalizm wyróżniał się niechęcią do pozytywistycznej definicji prawa, unikaniem moralizowania, spojrzeniem na prawo jako na element niestateczny, giętki, zmienny.

Prekursorem funkcjonalizmu był Oliver Wendell Holmes. Był on wybitnym praktykiem i sędzią Sądu Najwyższego w USA. Twierdził, że prawo to nic innego, jak twierdzenia (przewidywania) co do tego, kiedy siła publiczna zostanie użyta poprzez instrument jakim są sądy. Aby wiedzieć co to jest prawo nie ma sensu studiować pojęcia prawne.

Holmes, Pound.

Poglądy naukowe Holmesa odzwierciedlały typowe dla amerykańskiej teorii i filozofii prawa pierwszej poł XXw. Pragmatyczno- socjologiczne i realistyczno- empiryczne pojmowane prawa (określane niekiedy mianem funkcjonalizmu). Takie ujęcie prawa wynikało ze zróżnicowania w poszczególnych stanach USA common law i ze szczególnej roli tamtejszego Sądu Najwyższego w orzekaniu o zgodności ustaw konstytucją. Nie bez wpływu na poglądy H. był również rozwój w USA pragmatyzmu filozoficznego i psychologii (behawioryzm) oraz nowoczesnego społeczeństwa amerykańskiego. Na koncepcjach H. zaważyła ponadto jego bogata praktyka sędziowska. H. uważał, że prawo jest niczym innym, jak tylko przewidywaniem co do tego „kiedy siła publiczna zostanie użyta poprzez instrument jakim są sądy”. Cel doktryny prawa polega na prognozowaniu przyszłych decyzji sądowych przy założeniu, że ustawa stanowi jedynie punkt wyjścia w ustaleniu przesłanek postępowania organów wymiaru sprawiedliwości. U źródeł powstania prawa nie tkwi logika formalna, lecz praktyczne doświadczenie, zwłaszcza sędziów, nie wykluczając nawet przesądów, którym mogą oni ulec „na równi z innymi ludźmi”. Prawo nie jest więc tym, co zostało zapisane
w tekście ustawy lub innego aktu normatywnego lecz „przewidywaniem tego, co zamierza sąd”.

Zgodnie z metoda funkcjonalizmu, Pound zrezygnował z badań funkcjonowania prawa
w życiu społecznym. Dostrzegał odmienność między treścią normy prawnej zapisanej w ustawie a stosowaniem prawa przez wymiar sprawiedliwości, administrację i społeczeństwo. Prawo traktował jako instrument służący realizacji określonych celów. W swej teorii interesu społecznego głosił, że celem prawa jest osiągnięcie kompromisu między rozbieżnymi interesami społecznymi oraz zapewnienie porządku społecznego gwarantującego stabilizację. Prawo wyrażało interesy solidarnie współdziałającego społeczeństwa i winno chronić interes publiczny (tj. państwa jako suwerena i gwaranta interesów ogółu), prywatnych (ochrona rodziny i praw majątkowych jednostki) i społeczny.

82. Teoria sprawiedliwości G. Radbrucha

W okresie przed dyktatura hitlerowską w Niemczech R. bliski był pozytywizmowi prawniczemu. Przedstawił wówczas teorię relatywizmu opartą na metodologii I. Kanta. Rozwinął ideę prawa zawierającego 3 elementy: sprawiedliwość ( postulat traktowania
w równy sposób równych praw, a praw nierównych- nierówno), dobro powszechne( prawo
z reguły łączy się z wyobrażeniem, że służy, a przynajmniej powinno służyć takiemu dobru)
i pewność (prawo powinno zapewniać nie tyle poczucie bezpieczeństwa, ile właśnie pewności, co do przyczyn i skutków określonego zachowania). Wymienione elementy są wzajemnie powiązane ze sobą i mogą się nawet niekiedy wykluczać, tworząc triadę, w której poszczególne z nich wysuwają się na czoło. Ograniczając znaczenie pozostałych składników idei prawa. Według R., sędzia powinien kierować się bardziej zasadą pewności prawa niż poczuciem sprawiedliwości. Relatywizm wartości składający się na ideę prawa posłużył R. do podkreślenia zalet demokracji parlamentarnej. W okresie rządów nazistowskich R. odszedł od swych wcześniejszych koncepcji prawa, podejmując krytykę pozytywizmu prawniczego, w którym upatrywał jedną z przesłanek systemu totalitarnego. Za istotę prawa ostatecznie uznał po 1933r. sprawiedliwość. W niej upatrywał najważniejsze kryterium odróżnienia prawa, które powinno obowiązywać względu na swój cel - od prawa rozumianego jako „pozytywistyczne bezprawie”, szerzącego się zresztą w Niemczech hitlerowskich i stanowiącego wynaturzenie rozwiniętej przez R. idei prawa. Dla R. nie uległo wątpliwości, że prawem jest tylko prawo zgodne ze sprawiedliwością. Takie ujęcie prawa prowadziło go do przedstawienia prawa natury. Rozumiał je jako prawo ponadustawowe wyrastające ze świadomości społecznej i politycznej ludzi określonej epoki historycznej.

83. Teorie prawa natury po II wojnie światowej (R. Stammler i J. Finnis)

Rudolf Stammler - Prawo natury jako nakaz rozumu jest wyłącznie formą prawa, a jego treść jest zmienna. Prawem natury jest prawo uznane za sprawiedliwe we wspólnocie wolnych ludzi, w której każdy byłby traktowany sprawiedliwie przez wszystkich.

John Finnis - Prawo to sposób skutecznej (bo zabezpieczonej przymusem) ochrony podstawowych wartości i owe wartości stanowią kryterium krytyki prawa pozytywnego. To bardzo klasyczne ujęcie prawa natury, z tym, że Finnis nie odwołuje się do Boga ani do metafizyki, ale do zdrowego rozsądku. Podaje zamknięty katalog podstawowych wartości ludzkiej egzystencji, które musi szanować podmiot stanowiący prawo pozytywne. Są to:

1. życie (w tym wartości szczegółowe: zdrowie i wolność od bólu);

2. wiedza (wiedza spekulatywna, tzn. wiedza nabywana dla samej siebie i dla uniknięcia niewiedzy);

3. zabawa (działanie podejmowane dla rozrywki; także działania „poważne” oparte na mechanizmie gry czy konkurencji);

4. przeżycia estetyczne (uczucie piękna);

5. towarzyskość (życie w społeczeństwie, tworzenie wspólnot i zawieranie przyjaźni)

6. rozum praktyczny (wolność w posługiwaniu się rozumem dla szukania środków prowadzących do osiągnięcia celu);

7. religia (wszystko, co wiąże się z szukaniem pozaludzkich źródeł wartości i dociekaniami o porządek wszechświata).

84. Liberalna doktryna F.A. von Hayeka
H. krytykował redystrybucyjną funkcję współczesnego państwa, zniekształcająca mechanizm rynkowy oraz sprzyjającą ujawnianiu się grup interesów, pragnących uczestniczyć w podziale w jak największym zakresie. Wolność, jako podstawowa wartość teorii H., rozumiana jest jako brak przymusu. Jest to wolność negatywna, „wolność od” i oznacza swobodę postępowania w granicach przysługującej każdej jednostce nienaruszalnej sfery prywatności. Jednostka może ją realizować w warunkach istnienia własności prywatnej oraz „rządów prawa”, stanowiących antytezę władzy uznaniowej. Oznaczały one zasadę pozwalająca wyodrębni w ustawodawstwie zbiór norm, które można określi jako „prawdziwe prawo” tłumaczące zasady sprawiedliwości, łączące społeczeństwa liberalne. Normy prawdziwego prawa winny być równe dla wszystkich, abstrakcyjne oraz znane i pewne, by możliwe było przewidywanie rozstrzygnięć sądu. Prawo nie służy osiąganiu celów przez jednostkę, lecz stanowi formę, dzięki której państwo umożliwia jednostce realizację jej dążeń. Jednostka jest wolna, gdy podporządkuje się abstrakcyjnym normą prawa. Ochronie wolności służy model władzy, obejmujący 2 ciała przedstawicielskie oraz sąd, rozstrzygający ewentualne spory między nimi. Do zadań pierwszego (zgromadzenia prawodawczego) należało ustalanie stałych, ogólnych zasad regulujących działalność społeczeństwa w taki sposób, by tworzyły one zamknięty zbiór przepisów. Drugie zgromadzenie (zarządzające) powinno zająć się bieżącym kierowaniem rządu i środkami pozostającymi w jego dyspozycji. Skład pierwszego ciała obejmował ludzi starszych, tworzących naturalną elitę, której mądrość H. cenił wyżej niż mądrość mas. Prawa nadane przez H. miał zapewnić społeczeństwu większe korzyści, niż wynikały z tradycyjnych rozwiązań parlamentarnych (większość parlamentarna może nie mieć racji).

W zakresie gospodarki H. był przeciwnikiem planowania. Nierealność planowania wynikała z założenia, że planista jest racjonalny i ma pełną informację o wszystkich zmiennych, które powinien uwzględni w konstruowanym przez siebie planie. Alternatywą planowania jest rynek. Na nim dzięki spontanicznemu zachowaniu się jego uczestników społeczeństwo mogło osiągnąć swe cele ogólne. H. dopuszczał jednak możliwość ograniczonego interwencjonizmu państwowego np. poprzez wprowadzenie minimum socjalnego.

Hayek, zwolennik indywidualizmu, dawał człowiekowi pełną autonomię w tworzeniu otaczającej go rzeczywistości, podobnie więc jak Popper zdecydowanie protestował przeciw uznawaniu istnienia jakichkolwiek planów wyznaczonych z góry przez historię. Z pozycji indywidualisty, teoretyka wolności i głosiciela spontanicznego ładu społecznego zapewniającego równowagę Hayek krytykował przede wszystkim wszelkie totalitaryzmy. Krytykę tę zawarł w książce Droga do zniewolenia.

85. Koncepcje społeczne i polityczne M. Friedmana
Koncepcja F. jest w zasadzie czysto ekonomiczna. Jej podstawą jest utylitaryzm. Podobnie jak Hayek i Mises, Friedman był przeciwny instytucją państwa dobrobytu. Państwo było według niego konieczne tylko dla utrzymywania bezpieczeństwa i porządku. Miało czuwać nad bezpieczeństwem wykonywania umów i realizacji prawa własności, jego zadanie m było również ochrona systemu monetarnego. Poza tym formułował F. tradycyjne, liberalne sądy na temat wolności jako najwyższego dobra i zasad wolego rynku jako jedynych efektywnych zabezpieczeniach wolności równie bezkonkurencyjnych zasad gospodarowania. Wykluczał tym samym wszelkie koncepcje „trzeciej drogi”. Wolny rynek według F. zaspokaja pragnienia milionów ludzi dążących do zrealizowania własnych interesów życia według własnych kryteriów wartości i dzięki tym pragnieniom funkcjonuje. Powyższe zdanie mówi o tym, jakim pojęciom wolności posługiwał się F. Była to wolność negatywna, kładąca nacisk na tolerancję i dopuszczająca różne systemy wartości, różne rodzaje działań ludzkich. Ciekawym rozwiązaniem proponowanym przez F. było rozciągnięcie zasad wolnego rynku na wymianę idei dokonuje się kształtowanie opinii demokratycznego społeczeństwa. Promocja idei wymaga funduszy i stąd ich pozyskiwanie z różnych źródeł równoznaczne jest z reprezentowaniem różnych idei. Jeżeli zaś, jak w totalitaryzmie, jedynym źródłem finansowania działalności informacyjnej jest państwo, rynek idei nie istnieje. Zasady funkcjonowania wolnego rynku przedstawił F. jako utylitarysta, kierując się przekonaniem, że instytucje z nim związane są najlepsze, w znaczeniu najbardziej użyteczne, nie tylko w gospodarce, lecz i w życiu społecznym i politycznym. Argumenty F. sprowadzić można do tezy, że rozwiązania wolnorynkowe nie są teoretyczne i pryncypialne, lecz praktycznie lepsze od tych, które proponuje się w działalności scentralizowanego państwa.

86. Liberalizm ekonomiczny L. von Misesa
Zdaniem M. istnienie prywatnej własności i gospodarki wolnorynkowej stanowi podstawę wolności. M. zajmował skrajnie indywidualistyczne stanowisko. Dawało ono jednostce najdalej posuniętą wolność w dziedzinie kształtowania swego życia, bowiem jak pisał Misses: Nikt nie może zastąpić sądów wartościujących innego człowieka swoimi własnymi, a więc zbędne jest wydawanie sądów o celach i chęciach innych ludzi. Z kolei działanie człowieka oceniał jako racjonalne, rozum ludzki posiadał, według niego, uniwersalne własności. Ten racjonalizm ujawnia się, gdy człowiek dostosowuje środki działania do zamierzonych celów. Nauka o racjonalnym działaniu- prakseologia, znajduje wyraz w ekonomii wolnego rynku. Jej prawidła poznać można jedynie drogą logicznego rozumowania, doświadczenie nie jest tu przydatne. Logika zaś nieodmiennie wskazuje jedyną właściwą formę gospodarowania, jaką jest wolny rynek. W przymusie, bowiem, jeżeli stosowany jest jako metoda regulacji rynku, nie można doszukać się logiki. Przymus jest zaprzeczeniem logiki, wyklucza, bowiem kalkulację ekonomiczną, uniemożliwia ją poprzez sztuczne kreowanie czy to popytu, czy podaży, czy przede wszystkim cen. M. przeprowadził wnikliwą analizę idei socjalistycznych, podkreślając nie tylko ich nieefektywność. Postawił, bowiem generalną tezę, że planowanie jest w ogóle niemożliwe z uwagi na to, że w socjalizmie bak wolnego rynku nie pozwala na obiektywną oceną stanu i potrzeb gospodarki, w tym samym, więc uniemożliwia tworzenie jakichkolwiek planów. M. jako liberał negatywnie odnosił się do aktywności państwa. Krytykował nie tylko tradycyjne narzędzia interwencji, jakimi się dawniej posługiwało (cła, subwencje), ale również te, które wchodziły w zakres kanonu państwa dobrobytu. Był przeciwny, zatem ustawodawstwu pracy, ubezpieczeniom społecznym, ubezpieczeniom na wypadek bezrobocia, działalności związków zawodowych oraz podatkom, stanowiącym źródło finansowania działalności państwa.

87. Doktryna libertarianizmu - M. Rothbard
Rothbard nadał wolności cechy wartości absolutnej — według niego z równego prawa naturalnego do wolności i własności wynika, że każdy powinien decydować o sobie samym
i tak długo jak nie ogranicza on tym samym podobnego prawa innych osób nikt nie może naruszać tego uprawnienia. Ten naturalny i racjonalny porządek zakłóca istnienie państwa, które jest złem absolutnym. Państwo to największa mafia wszechczasów, utrzymywana
z kradzieży, jaką są podatki, uzasadniana przez płatnych ideologów, jakimi są intelektualiści, broniona przez żołnierzy — niewolników przymuszanych do obowiązkowej służby wojskowej. „Wojna to masowe morderstwo, przymusowa służba wojskowa to niewolnictwo, podatki to grabież”.
Rothbard dostrzegał możliwość całkowitego zniesienia państwa i zastąpienia go niczym nie skrępowanym systemem wolnorynkowym, na którym konkurowałyby ze sobą różnorodne przedsiębiorstwa prywatne oferujące nie tylko tradycyjne usługi, lecz również w zakresie policyjnym, wymiaru sprawiedliwości, obronności kraju etc. Zarówno w stosunkach wewnętrznych, jak i międzynarodowych należałoby wykluczyć jakikolwiek przymus
i pozwolić żyć ludziom w warunkach wolności na zasadach dobrowolnej współpracy.
Rothbard, uważany za twórcę anarchokapitalizmu, w przystępny sposób przedstawił poglądy libertarian na niemalże wszystkie dziedziny życia i działalności państwowej: własność, wolność osobistą, wojsko, sądy, policję, system podatkowy, szkolnictwo, opiekę społeczną, rynek pracy, politykę monetarną, ochronę środowiska, interwencjonizm państwowy, narkotyki, pornografię, hazard. Szczególnie ciekawe i oryginalne są poglądy autora na temat prywatnych ulic i dróg oraz prywatnych sądów, policji i wojska. Państwo nie powinno mieć wyłączności nawet na emisję pieniądza, ustalanie jego kursu w stosunku do innych walut
i wysokości stóp procentowych. Rothbard był zdania, że aktualne zmonopolizowanie dostarczania przez państwo tych dóbr i usług o wiele efektywniej i taniej mogłoby być świadczone przez podmioty prywatne na zasadach wolnorynkowych.

88. Doktryna R. Nozicka i J. Rawlsa

Robert Nozick:

Pozbawiając państwo wszelkich zadań mających na celu dystrybucję dóbr, Nozick wysunął hasło państwa minimalnego, koncentrując się wyłącznie na ochronie uprawnień jednostki. Jest to najbardziej rozbudowane państwo, jakie można usprawiedliwić. Każde bardziej rozbudowane państwo narusza ludzkie prawa. N. przedstawiał własną wersję umowy społecznej jako początku ludzkiego powstania państwa. Jej istotą jest założenie, że państwo powstało nie w rezultacie realizacji jasnego i wyraźnie sobie uświadamianego przez jednostki planu, lecz wyłoniło się w wyniku ewolucji różnych, powołanych do życia instytucji (agencji ochrony), których zadaniem miało być rozstrzyganie sporów pomiędzy ludźmi wynikłych na tle prawa do obrony własnych uprawnień, wykonywanego w myśl zasady, iż każdy jest sędzią we własnych sprawach. Instytucje te przekształciły się w państwo minimalne z chwilą, gdy uzyskały monopol na stosowanie przymusu na określonym terytorium. Istnienie państwa
w przekonaniu N. jest uzasadnione tylko wtedy, gdy można udowodnić, że stoi ono na straży uprawnień jednostki.

John Rawls: (ur. 1921), amerykański filozof, autor m.in.: „Teorii sprawiedliwości”, „Sprawiedliwość jako uczciwość wzajemna: polityczna, nie metafizyczna”.

• poglądy Rawlsa i jego dwie koncepcje:

1. równość jako element umowy:

• jego teoria sprawiedliwości miała być w założeniu teorią uniwersalną, jednakże w ostateczności ograniczył ją do państwa

• twierdził, że współpraca i współżycie ludzi wymagają ustalenia zasady sprawiedliwości, mianowicie takiej, która godziłaby ludzkie dążenie do wolności i równości

• uważał, że umowa społeczna zawierana jest w sytuacji „zasłony niewiedzy” (oznacza ona, że nikt z uczestników umowy nie zna swej indywidualnej przyszłej pozycji majątkowej, społecznej ani własnych możliwości intelektualnych czy innych zdolności)

• ludzie umawiający się postępują wg zasady maximinu - „maksymalizacja zysków i minimalizacja strat” (typowe racjonalne postępowanie)

• Rawls wymieniając wachlarz wolności pozostaje w kręgu tradycyjnego liberalizmu

2. ograniczenie nierówności:

• Rawls zmodyfikował nieco tradycyjną koncepcję liberalizmu, który w swych założeniach koncentrował się na wolności i równej wolności (nie usprawiedliwiał on każdej nierówności)

• pisał, że nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być ustalone w taki sposób, aby były zarówno:

1. z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych, przy zachowaniu reguły sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych pokoleń

2. związane były ze stanowiskami i pozycjami dostępnymi dla każdego w warunkach uczciwej równości szans

• potwierdza on, że wszelkie nierówności, bez konstruktywnego uzasadnienia nie są do zaakceptowania, ponieważ najczęściej uderzają w najmniej uprzywilejowanych

89. S. Huntington o zderzeniu cywilizacji
Samuel Huntington w swojej pracy Zderzenie cywilizacji wyraził przekonanie, że współcześnie ludzkość egzystuje w ramach odrębnych cywilizacji, pomiędzy którymi panują pełne wrogości i lęku stosunki. Zupełne znaczenie stracił podział na pierwszy, drugi i trzeci świat. Polityka światowa została zdominowana zderzeniem pomiędzy cywilizacjami. Gospodarka i ideologie polityczne przestały być źródłami międzynarodowych konfliktów. Ich miejsce zajęły różnice kulturowe, powstające w znacznej mierze z podziałów religijnych. Świat współczesny staje się sceną walki pomiędzy głównymi cywilizacjami. Cywilizacja jest najszerszą kategorią opisującą wspólnotę kulturową. Współcześnie ludzie zmuszeni są do międzykulturowych relacji w takim stopniu, w jakim wcześniej to nie występowało. Taka sytuacja rodzi konflikty i w sposób nieunikniony może prowadzić do wojen, H. wymienia siedem lub osiem cywilizacji: zachodnią, konfucjańską, japońską, islamską, hinduską, prawosławną, latynoamerykańską i być może afrykańską, przekonując że granice między tymi cywilizacjami zastępują polityczne i ideologiczne bariery zimnej wojny ,, jako zapalne punkty kryzysu i rozlewu krwi”. Według niego nawet Europa nie jest nie jest wolna od ideologicznych podziałów. Baczną uwagę zwraca H. na stosunki pomiędzy islamem
a otaczającymi go cywilizacjami, wskazując że następny konflikt, wobec którego będzie musiał stanąć Zachód, pochodzić będzie ze świata islamu. Taka walka, w której każda ze stron jest przekonana, iż to jej cywilizacja jest zagrożona, będzie horrorem, tym okropniejszym, jeśli każda strona dysponować będzie bronią atomową.

90. Koniec historii według F. Fukuyamy.

F. międzynarodowy rozgłos zdobył po opublikowaniu artykułu Koniec historii, który stał się zaczątkiem książki o tym samym tytule, wydanej w USA w 1992r.

Tytułowa teza o końcu historii, w której przekonywał, że demokracja liberalna oraz rynkowy porządek gospodarczy jest najdoskonalszym z możliwych do zrealizowania systemów politycznych (aczkolwiek nie idealnym), wobec czego może ona jedynie ulegać korektom
i ulepszeniom i dlatego nie ma żadnej realnej alternatywy, wywołała ogólnoświatową debatę. Do tej pory ukazało się ponad 20 tłumaczeń tej książki. W przekonaniu F. współczesna demokracja liberalna jest zbiorem politycznych instytucji powołanych do obrany uniwersalnych praw, uświęconych zapisem w takich dokumentach, jak: Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, czy ustawach zasadniczych większości współczesnych demokracji. W opublikowanym u schyłku lat dziewięćdziesiątych artykule Kobiety i ewolucja światowej polityki opowiadając się za ,,męskimi” zasadami polityki przekonywał, że znacznie lepiej są one realizowane przez kobiety. Wobec powyższego wystąpił z postulatem większego udziału kobiet w międzynarodowej działalności politycznej. W swojej ostatniej pracy Koniec człowieka rozważa konsekwencje rewolucji biotechnologicznej. W jego przekonaniu jej efektem może być kres tradycyjnie rozumianego człowieka, którego zastąpią osobniki genetycznie zmodyfikowane.

1

---