Świderkówna Anna

Rozmowy o Biblii. Nowy Testament, s. 101 - 218

JAK RODZIŁ SIĘ NOWY TESTAMENT?

w dzień pięćdziesiątnicy

• dzień Pięćdziesiątnicy, zapewne 30 r. n.e., święto upamiętniające zawarcie przymierza na Synaju; było to święto obchodzone uroczyście, schodzili się ludzie ze wszystkich stron świata

• co wydarzyło się tamtego dnia w Jerozolimie?

• jedyne źródło: 2 rozdział Dziejów Apostolskich

• uczniowie Jezusa wysławiali Boga, a każdy z pielgrzymów słyszał, jak mówili oni w jego własnym języku, zesłanie Ducha Świętego (przez Boga) na wszystkich wiernych

• coś jakby „mowa programowa Piotra”; Łukasz oczywiście nadał jej odpowiednią formę; pierwsze przedstawienie nauki głoszonej przez Apostołów

• tę samą naukę można przeczytać w jeszcze pięciu innych mowach misyjnych; cztery z nich są mowami Piotra (trzy do Żydów w Jerozolimie, czwarta w domu setnika rzymskiego, w Cezarei Nadmorskiej) i ostatnia - mowa św. Pawła w synagodze w Antiochii w Pizydii; wszystkie mają one podobny schemat ogólny, to samo przesłanie;

• pięć najważniejszych zdań:

tego Jezusa, którego Bóg wam posłał,

wy sami ukrzyżowaliście rękami bezbożnych

Bóg Go wskrzesił

i daje wam w Nim Swoje przebaczenie

A my jesteśmy tego świadkami

• opis wydarzenia historycznego - śmierci Jezusa, za którą ponosi odpowiedzialność kilku przedstawicieli różnych władz

• relacja między Bogiem a Jezusem( Jezus jest posłany, a potem wskrzeszony przez Boga)

• stwierdzenie świadków, którzy poświadczają prawdziwość tego, co głoszą

• wezwanie do tych, którzy ponoszą odpowiedzialność za Jego śmierć, nawoływanie do skruchy i obietnica przebaczenia

• mowa Piotra ma dwa poziomy:

• pierwszy - fakty znane wszystkim Żydom z Judei i Jerozolimy - publiczna działalność Jezusa, znaki, śmierć na krzyżu

• drugi - tajemnica zmartwychwstania, która jest antycypacją zmartwychwstania powszechnego, wyczekiwanego przez Żydów u kresów dziejów

• Jezus zasiada po prawicy Boga, otrzymuje dwa tytuły, czyniące Go pośrednikiem zbawienia dla wszystkich i wszędzie:

• Pan (gr. Kyrios) - tytuł, jakim Septuaginta oddaje niewymawialne imię Jahwe

• Mesjasz (gr. Christos) - nie jest to Pomazaniec, którego wyczekiwali Żydzi, by pokonał wrogów, nie jest politycznym wybawcą; Jego królewska chwała należy do innego porządku, Boskiego

• mowa Piotra - niejako streszczenie Ewangelii; dopiero Zmartwychwstanie umożliwiło uczniom zrozumienie tego, co się wydarzyło w świetle Starego Testamentu, to wskazuje na Jego udział w Panowaniu Boga

• przekazywanie zarówno słów, nauk, czynów, cudów czynionych przez Jezusa

kerygmat i ewangelia

• pytania: 1. ponieważ mowa Piotra znana jest tylko z przekazów, to czy nie są to zbyt daleko idące wnioski, nadinterpretacja? 2. jak może być streszczeniem Ewangelii, skoro najwcześniejsza powstała późnej?

• odp1: choć Łukasz pisał mowę po swojemu i zgodnie z zasadami ówczesnej retoryki, nie tworzył ich z własnej fantazji, powyższe wnioski są wysuwane na podstawie wszystkich mów napisanych w tym schemacie; zawarty jest w nich kerygmat (słowo od greckiego kerygma, które pierwotnie oznaczało to, co głosił herold),czyli pierwsze nauki głoszone przez Apostołów i uczniów, dotyczące śmierci i zmartwychwstania, przebaczania grzechów i darów Ducha Świętego; powiedzenia jak np. „Jezus jest Panem”, „Bóg wskrzesił Go z martwych”, etc.

• wiele zaciera się w przekładach, np. zmartwychwstał to tak naprawdę powinno być został obudzony (tzw. Boska strona bierna, często spotykana w Biblii, która pozwalała nie wymieniając imienia Boga (przez szacunek) wskazać, że to On jest podmiotem działania

• treścią wczesnochrześcijańskiego kerygmatu była Ewangelia, Dobra Nowina

• euangelion - dobra nowina o zwycięstwie w walce, która godziła w osobę króla

• jeszcze raz o słowie Ewangelia: „początek Ewangelii Jezusa Chrystusa...” (Mk)

• Ewangelia o nadejściu Królestwa Bożego, Ewangelia głoszona przez Jezusa

• Jezus sam jest Królestwem, więc jest głoszoną przez siebie Ewangelią

• dla Marka była to też Ewangelia głoszona już po śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa

• Ewangelia jako określenie gatunku literackiego

• Ewangelia jako orędzie, proklamacja Dobrej Nowiny, zapowiadanej przez Pisma

od słowa mówionego do spisanego tekstu

• choć nam się wydaje, że Apostołowie od początku wiedzieli i rozumieli to wszystko, to jednak nie jest to prawda, np. uczniowie byli monoteistami, trudno było im uwierzyć i zrozumieć to, co Jezus mówił o sobie i o swoim Ojcu, do tego dokładając jeszcze Ducha, Parakleta (czyli o Trójcy Świętej)

• świadomość ogromnej odpowiedzialności za podejmowane decyzje, „Duch Święty i my podjęliśmy uchwałę” - formuła zaczerpnięta z życia politycznego greckiego polis, tam tekst taki zaczynał się od słów „rada i lud podjęły uchwałę...”

• dlaczego tak późno spisali Ewangelie?

• inny sposób myślenia (patrz notatki z rozmów o Biblii, trochę uzupełnień podaję tu)

• Jezus sam nic nie pisał, nie kazał też uczniom spisywać swoich nauk, tylko iść ją głosić

• Księgi wtórokanoniczne (księgi, które zostały odrzucone przez faryzeuszy, przyjęte przez katolicyzm)

• czytanie Starego Testamentu przez uczniów na nowy sposób, szukając w nim Jezusa

• wielowartościowość Biblii:

• sens pierwotny, historyczny (ten, który miał dany tekst dla autora w momencie pisania)

• nowy sens, aktualny dla kolejnych pokoleń (chrześcijanie wierzą, że sens późniejszy od początku był ukryty w pierwotnym, choć autor wcale tego nie wiedział)

• bardzo ważne było odniesienie nauki, życia i śmierci i zmartwychwstania Jezusa do Pisma świętego (ST), „Moc Słowa Bożego sprawia, że w wydarzeniach historycznych realizuje się plan zbawienia”

• niedługo po ukamienowaniu pierwszego męczennika, Szczepana, uczniowie rozproszyli się po ziemi, by uciec przed prześladowaniem, a równocześnie, by nauczać pogan

• podobieństwa między uczniami gromadzącymi się wokół rabina, tworząc jego szkołę, a uczniami Jezusa:

• rabini przekazywali swoją mądrość ustnie, powtarzając wielokrotnie zasady, żądając od uczniów wysiłku zrozumienia tego, co zostało im przekazane i by wyrazili to samo w swojej interpretacji

• Jezus również nauczał ustnie, Jego uczniowie podobnie przekazywali Jego wiedzę

• Jezus mówił głownie maksymami, porównaniami, przypowieściami ( a nie długimi i trudnymi do zapamiętania i przyswojenia traktatami teologicznymi czy filozoficznymi)

• charakterystyczny rytm, ułatwiający zapamiętywanie, np. w Błogosławieństwach; który jest wyczuwalny nawet w tekście polskim, po dwukrotnym tłumaczeniu

• pytanie: na ile można wierzyć greckiemu tłumaczeniu, sporządzonemu w aramejsko-języcznej Palestynie?

wiadomo, że Palestyna nie była całkowicie jednojęzyczna, nie pisali oni greką klasyczną, ale jej powszechnym dialektem; tradycja dotycząca Jezusa kształtowała się w środowisku, któremu greka nie była całkowicie obca, stąd też nie trzeba aż tak obawiać się poważnych błędów w tłumaczonych Ewangeliach

• spisywanie niektórych tekstów służących jako „notatki” dla nowoochrzczonych, którzy szli katechizować; tradycja ustna była jednak ciągle żywa, nie zanikła nawet po pojawieniu się Ewangelii

• różnice między szkołami rabinów (właściwie protorabinów sprzed 70r., rabinami są nazywani ci po 70r.):

• „zdumiewali się Jego nauką, uczył ich bowiem jak ten, który ma władzę (w sensie: autorytet), a nie jak uczeni w Piśmie”

• rabini powoływali się na swoich poprzedników, Jezus tylko na Ojca - Boga

• w tradycjach rabinicznych nie ma tego momentu, że należy przekazywać nie tylko słowa, ale poznać - jak w chrześcijaństwie - sposób postępowania Jezusa, Jego czyny, śmierć i postanie z martwych, które to odsłoniły tajemnicę Jego osoby

starożytne książki

• materiał piśmienny - papirus (przede wszystkim; wytwarzany tylko w Egipcie), skóra i pergamin (na ich określenie używano jednego słowa, dlatego trudno je teraz odróżnić)

• opis wytwarzania papirusu i różne informacje o nim, które sobie darujemy chyba...

• oprócz tego pisano na ceramicznych skorupkach lub drewnianych tabliczkach

• rylcem lub piórem

• pisanie bardzo długo było zajęciem niewolniczym, i choć ludzie wolni też umieli pisać, nawet kobiety, to na ogół nie pisano samemu swoich listów, aby zaś przekonać o autentyczności pismo opatrywano własnoręczną notatką, prywatne - pozdrowieniami, urzędowe np. uwagą typu: „widziałem”

• starożytni czytali dużo, lecz - najprawdopodobniej - zawsze na głos lub przynajmniej formując ustami czytane słowo

• pamięć czysto wzrokowa odgrywała mniejszą rolę, dlatego np. nigdy nie wprowadzili do końca podziału na wyrazy

• częsty brak znaków przystankowych, nigdy zaśnie używano ich konsekwentnie

• akcenty i przydechy w grece pojawiały się rzadko i nieregularnie

• szeroko przyjęte używanie skrótów, również skrótów specjalnych, pisząc np. święte imiona (stąd skrót IHS)

• rozwój kursywy, która przekształcała, rozwijała, zmieniała poszczególne litery

• majuskuła - pismo daje się zamknąć w dwóch linijkach (tak jak nasze duże litery)

• minuskuła - litery swobodnie przekraczają dwie linie ograniczające stare pismo majuskulne (ok. 800r. po Chr. powstała pewna znormalizowana forma kursywy jako pismo książkowe)

• czytając zwój trzymało się go w dwóch rękach, prawą rozwijając, lewą zwijając, co przeczytane; nawijanie książek na drążki

• nowa forma książek - łączenie kilku drewnianych tabliczek ze sobą, tzw. caudex - codex; potem zastąpiono je kartkami; od IV w. najczęściej spotykana forma

• chrześcijanie od początku upodobali sobie kodeks, m.in. dlatego, że nowa religia miała wielu wyznawców wśród uboższych warstw, a kodeks był tańszy i bardziej pojemny

• w IV w., kiedy chrześcijaństwo wyszło z ukrycia, wzrósł popyt na księgi święte i liturgiczne i kodeks pergaminowy ostatecznie wyparł nie tylko zwój, ale i kodeks papirusowy

najstarsze rękopisy nowego testamentu i problem kanonu

• w IV w. powstały dwa najstarsze posiadane rękopisy zawierające całą Biblię grecką, nie tylko NT ale i ST:

• Kodeks Synajski - znaleziony w klasztorze św. Katarzyny na górze Synaj, obejmuje nie tylko ST i NT, ale też niektóre pisma niekanoniczne; co niespotykane ma 4 kolumny tekstu na jednej stronie

• Kodeks Watykański - starszy, prawdopodobnie powstał na samym początku IV w. w Aleksandrii

• z V w. zachowały się trzy kodeksy, obejmują tylko NT, z lukami; najważniejszy - Kodeks Aleksandryjski

• istnieje ponadto ok. 5000 rękopisów

• problem kanonu:

• kanon - po gr. oznacza pierwotnie drążek do mierzenia, potem regułę, potem listę ksiąg wyznaczających tę regułę

i tu autorka znów powtarza to samo, co w rozmowach o biblii

APOSTOŁ NARODÓW

z tarsu do jerozolimy

• Tars - miasto, zbudowane na żyznej nadmorskiej nizinie, miało swój własny port i przyjmowało statki ze wszystkich stron świata

• w 68r. przed Chr. został stolicą rzymskiej prowincji Cylicji - zaszczyt dodający znaczenia miastu (w tamtym czasie - 300 000 mieszkańców)

• Paweł - urodził się w rodzinie żydowskiej, żyjącej w diasporze; Żydzi z diaspory mówili raczej po grecku niż aramejsku, często nie rozumiejąc nawet ojczystego języka, wielu z nich studiowało filozofię i literaturę grecką

• Paweł otrzymał imię Saul - imię króla Izraela, pochodzącego (tak jak i ojciec Pawła) z pokolenia Beniamina

• obywatelstwo rzymskie miał już po ojcu, albo nawet po dziadku, co jednak znaczyło dla niego mniej niż bycie Hebrajczykiem

• być może od urodzenia nosił dwa imiona - oficjalnie - Saul, zwany także Pawłem (zwyczaj dość często spotykany, pierwsze imię hebrajskie, drugie rzymskie)

• rzymianinem można było zostać albo za zasługi, np. wobec wodzów rzymskich; był też inny sposób - jakiś przodek Pawła mógł zostać porwany przez cylijskich piratów i zostać sprzedany jako niewolnik, lub być po prostu jeńcem wojennym; gdy pan wyzwolił niewolnika ten stawał się wyzwoleńcem, który jednak nie był obywatelem rzymskim, dopiero syn wyzwoleńca mógł stać się obywatelem rzymskim; mieli oni potrójne imiona - jeżeli więc ojciec lub dziad Pawła otrzymał w ten sposób swoją „rzymskość” to Paweł powinien też nosić potrójne imię i być może Paulus stanowiłby wtedy trzecią część imienia

• nie wiadomo, kiedy przeniósł się do Jerozolimy; być może przeniósł się z całą rodziną i to już dość wcześnie

synagoga

• dla przeciętnego Żyda synagoga była bliższą instytucją niż Świątynia (do której pielgrzymka odbywała się pieszo, co wiązało się z odległą i uciążliwą podróżą)

• wszystkie miasta miały synagogę - miejsce regularnych zgromadzeń, modlitwy, formacji religijnej

• w diasporze synagoga odgrywała jeszcze większą rolę, pomagając w zachowaniu tożsamości

• z zewnątrz; budynek prostokątny, zwrócony ku Jerozolimie

• w arce (specjalnej skrzyni) przechowywano pięć zwojów Prawa (Torę)

• nabożeństwo odbywało się w każdy szabat rano, rozpoczynało się procesją wnosząca uroczyście Torę

• kobiety miały oddzielone miejsce, nie musiały brać udziału w nabożeństwie, choć mogły

• by rozpocząć modlitwy musiało być przynajmniej 10 mężczyzn

• liturgia szabatowa - modlitwy (przede wszystkim Szema' Izrael, kilka błogosławieństw; potem czytania - Torę podawał hazzan - pełniący w synagodze służbę, coś jak zakrystianin, lektor czytał tekst po hebrajsku, a ponieważ nie wszyscy go rozumieli to tłumacz przekładał go od razu na aramejski lub grecki; potem czytano coś z Proroków, wybierając tekst tak, by można go połączyć z czytanym wcześniej tym z Tory

• potem jeden z uczestników wygłaszał naukę, chętnie słuchano tu przyjezdnych

gorliwość faryzeusza

• na Pawła duży wpływa miała kultura grecka - np. używana przez niego forma dyskusji, znaczenie, jakie ma dla niego wolność, inteligencja, dążenie do powiązania skutków i przyczyn, skłonność do alegorii (zwłaszcza obraz ludzkiego ciała)

• uczeń Gamaliela, który z kolei wywodził się ze szkoły Hillela

• kilka słów o faryzeuszach: potępienie ich w Ewangeliach jest związane z tym, że powstały one już po zdecydowanym odtrąceniu chrześcijan przez Żydów; po drugie to od faryzeuszy Jezus mógł oczekiwać najlepszego przyjęcia, to oni tak bardzo czekali na Mesjasza i oni byli mu najbliższym odłamem z ówczesnego judaizmu; ich nazwa, tłumaczona jako „oddzieleni”, od hellenizacji i nie zachowujących czystości wiary i czystości rytualnej; byli gotowi bronić wiary aż po śmierć; wielu z nich było bardzo głęboko religijnymi ludźmi; często spotyka się faryzeuszy - uczonych w Piśmie; wierzyli, że Tora przekazywana ustnie jest zdecydowanie ważniejsza i bogatsza od tej tylko spisane, bo pozwala na nowo interpretować Pismo

• Paweł mówi o sobie „w stosunku do prawa - faryzeusz, co do gorliwości - prześladowca chrześcijan, co do sprawiedliwości legalnej - stałem się bez zarzutu”; w tym wypadku gorliwość jako namiętne przywiązanie; gorliwość u Żydów to była charyzmatyczna żarliwość, nie tyle fanatyzm, co raczej jakby „szał boski”, skłaniający do podjęcia czynów czasem straszliwych przeciw tym, co łamią prawo Boże

najlepiej znany autor biblijny?

• Paweł jest autorem najstarszego pisma NT - Pierwszy List do Tesaloniczan (50 lub 51r.), jest również pierwszym autorem NT

• dla pierwszych chrześcijan bardzo długo istniało tylko Pismo, które obecnie nazywamy ST, dopiero gdzieś pod koniec I w., jeden z uczniów św. Piotra napisał list, znany teraz pod nazwą Drugiego Listu św. Piotra, gdzie stawia Listy Pawłowe na równi z księgami ST

• nie jest pewne, czy Paweł napisał wszystkie te listy, które mu się przypisuje, problemy z Listem do Efezjan, Kolosan, 1 i 2 do Tymoteusza i do Tytusa (te trzy ostatnie są bardzo osobiste, ale być może rozbudowane przez jakiegoś bliskiego ucznia Pawła)

• Paweł wspomina o sobie dość rzadko, tylko tam, gdzie jest to konieczne, gdzie służy to adresatom

• dzieje, w których również Paweł często jest wspominany, są pisane przez Łukasza, który - na wzór ówczesnych greckich historyków, dba o to, by jego opowiadanie było interesujące dla czytelnika

• sprzeczności między tymi dwoma źródłami: Łukasz np. pragnie podkreślić silne więzy Pawła z Jerozolimą, podczas gdy z listów Pawła wynika, że był tam tylko3razy

• listy nie są datowane

• jedyne pewne daty z życia Pawła - kiedy był w Koryncie (połączenie informacji z Dz i innych źródeł dało odpowiedz, że między 50-52 rokiem)

• Paweł często oskarża się o prześladowanie chrześcijan, choć np. nigdzie nie wspomina o kamienowaniu Szczepana, a wg Łukasza to u jego stóp złożono szaty tego męczennika

• trudno ustalić wiarygodną chronologię życia Szawła, jedna z teorii - żył 5-68rok, mniej więcej

• Apostoł pogan, do czego bardzo przyczyniła się cała jego przeszłość - znajomość greki i aramejskiego, zhellenizowany Żyd z diaspory, do tego rzymski obywatel, chlubiący się izraelskim pochodzeniem; miał wszelkie „kwalifikacje”, by przekazać Żydom naukę Jezusa, nie gubiąc niczego istotnego z judaizmu

pod damaszkiem

• trzy wersje tego, co zdarzyło się pod Damaszkiem

• gdy się Paweł do niego zbliżał olśniła (i oślepiła) go jasność z nieba, w której ukazał mu się Chrystus, kazał mu wejść do miasta, tam zaopiekował się nim Ananiasz, któremu Jezus polecił mu przywrócić mu wzrok i generalnie go przyjąć

• dwie kolejne wersje; jedną opowiada Paweł Żydom, drugą namiestnikowi i królowi żydowskiemu

• niektóre różnice można wytłumaczyć odmiennością kontekstu czy sytuacji

• inne już jest trudniej, np. wg jednego fragmentu towarzysze Pawła słyszą głos z nieba nie widząc nikogo, w innym widzą światło, lecz niczego nie słyszą; w jednym tylko Paweł pada na ziemię, w drugim - wszyscy główne przesłanie - towarzysze zdawali sobie sprawę z tego, że Paweł przeżywa jakieś widzenie, ale nie mogli w nim uczestniczyć

• Paweł bardzo podkreśla realność tego spotkania z Jezusem

• nie jest to nawrócenie, tylko powołanie Pawła przez Jezusa na swojego apostoła

niestrudzony podróżnik

• trzy wielkie podróże misyjne:

• pierwsza: 45(46?) - 49

• druga: 50 - 52

• trzecia: 53(54?) - 57(58?)

• nie jest pewne, czy nie należy ich uważać za kilka połączonych, niż każdą z osobna

• najpierw Arabia, potem wrócił do Damaszku, z którego uciekł (być może dlatego, że próbował nawracać poddanych w Arabii, więc w Damaszku namiestnik króla Arabii próbował go pojmać za podburzanie ludu)

• potem do Jerozolimy, gdzie na początku miał trudności, bo nikt nie wierzył, że jest on uczniem i dopiero Barnaba go przygarnął; ponieważ jednak naraził się zhellenizowanym Żydom i ci usiłowali go zabić, więc chrześcijanie pomogli mu się stamtąd wydostać, i wysłali go do Tarsu

• tam po kilku latach przybył do niego Barnaba, żeby go zabrać do Antiochii syryjskiej

• potem obydwaj zostali wyprawieni w podróż misyjną, Barnaba zabrał na nią też swojego kuzyna Jana zwanego Markiem, była to wyprawa na Cypr i do południowej Azji Mniejszej; Jan Marek wrócił od nich zaraz w pierwszym mieście w porcie Perge, co nie spodobało się Pawłowi i dlatego nie zgodził się, by wziąć go na kolejną wyprawę, co doprowadziło z kolei do chwilowej przerwy we współpracy Barnaby i Pawła; być może jednak potem ten sam Marek wraca do Pawła

• ta podróż kazała uczniom postawić sobie pytanie czego naprawdę trzeba wymagać od pogan (główne dyskusje dotyczyły obrzezania i przestrzegania Prawa Mojżeszowego, czy całości, czy tylko niektórych przepisów)

• udali się więc z Barnabą do Jerozolimy, by problem przedstawić Apostołom i starszym; wg Listu do Galatów Jan, Piotr i Jakub „podali ręce im na znak wspólnoty” i oni poszli do obrzezanych a Paweł i Barnaba do pogan

• św. Łukasz połączył w jedno opowiadanie dwa różne wydarzenia:

• podjęcie decyzji o niekonieczności obrzezania pogan

• postanowienie, mając na celu umożliwić udział we wspólnocie wszystkim, bez względu na pochodzenie,

• w rzeczywistości nie były one równoczesne

• gdy Paweł wrócił do Antiochii przybył tam również Kefas-Piotr, który początkowo siadał do stołu z obecnie już ochrzczonymi poganami, potem jednak, gdy przybyli ludzie z Jerozolimy zaczął się odsuwać od nie-obrzezanych, Paweł powiedział więc Kefasowi co o tym myśli

• niektórzy dopatrują się w tej historii rozłamu Kościoła, wg autorki to wydarzenie sugeruje raczej na autorytet Pawła i na otwartość Apostołów na trudne do przyjęcia sugestie i na świat grecko-rzymski

• Paweł odegrał wielką rolę w przekonaniu uczniów, by także nieobrzezani mogli należeć do Kościoła oraz do budowania go poza granicami Palestyny

• kolejna podróż, wraz z Sylasem i Tymoteuszem przez dużą część Azji Mniejszej, potem z Troady przeprawił się do Europy; być może od tamtego momentu towarzyszy mu też Łukasz (chodzi o tą 1 os. l. mnogiej)

• nie wiadomo, kiedy Paweł założył Kościół w Efezie, ani też kiedy powstały inne Kościoły

• początkowo były to prawdopodobnie niewielkie wspólnoty, gromadzące się w domach prywatnych; uważani za jakieś wspólnoty żydowskie

• trudności, również fizyczne, z niesieniem ewangelii do różnych prowincji; a ludzie w tamtych czasach na ogół wędrowali pieszo wioząc bagaże na ośle lub mule

listy

• listy zostały najwcześniej uznane za „święte”

• nie są łatwe ani do czytania ani do tłumaczenia, trudno oddać bogactwo greckiej treści, choć nawet i w oryginale nie jest łatwo wszystko zrozumieć

• misjonarz, piszący listy do założonych przez siebie wspólnot (wyjątek np. list do Rzymian)

• zaczynają się na ogół od krótkiej modlitwy i pozdrowień, kończą się też pozdrowieniami

• listu bardzo często nie pisał sam autor, lecz wyszkolony skryba (to, o czym już wspominałam)

• posługiwał się porównaniami, wyrażeniami, które były zrozumiałe dla pogan, niekoniecznie zaś dla jego rodaków z Palestyny; często pojęciami stricte greckimi; np. częste porównania sportowe (ważna rola igrzysk sportowych, ściśle związanych z kultem bogów pogańskich)

pawłowa ewangelia

• jeszcze trochę przypuszczalnego życiorysu Pawła: po trzeciej wyprawie misyjnej omal nie został zabity przez swoich współrodaków; potem rzymianie trzymali go dłuższy czas w więzieniu w Cezarei, Paweł odwołał się do cezara (wykorzystując swoje obywatelstwo); jego statek rozbił się u wybrzeży Malty, potem spędził przynajmniej 2 lata w Rzymie, pod nadzorem straży, próbując dogadać się z tamtejszą synagogą, potem już nie wiadomo; legenda chrześcijańska połączyła Piotra i Pawła w męczeńskiej śmierci, tego samego dnia - Paweł ścięty mieczem, jako obywatel rzymski, Piotr ukrzyżowany do góry nogami

• częste występowanie słowa Ewangelia (jako głoszona nauka) w listach

• Paweł przekazuje naukę opartą na apostolskiej tradycji, nie tylko to, czego sam doświadczył pod Damaszkiem; przekazuje pierwotny kerygmat, początki liturgii, hymny, wyznania wiary, teologiczną terminologię i pouczenia moralne; jego nauka nie odbiega od nauk Apostołów;

• najważniejsze były dla niego skutki zbawienia, nie historyczne szczegóły działalności Jezusa

• z faktów ż życia Jezusa wspomina jedynie: „zrodzony z niewiasty”, ustanowił Eucharystię, został wydany i ukrzyżowany, pogrzebany i zmartwychwstał, wstąpił do nieba

• Jezus jest dla niego tym samym Bogiem, którego czcił jako Szaweł; Bóg, który okazał się być ojcem Jezusa Chrystusa

• częste utożsamianie Chrystusa z chrześcijanami, w Jego cierpieniu, ale też w zmartwychwstaniu i chwale (podstawa: słowa z objawienia pod Damaszkiem - „Szawle, czemu mnie prześladujesz?”

MATEUSZ, MAREK, ŁUKASZ, JAN

kiedy słowo stało się książką

• i znów różne pojmowanie słowa ewangelia, ale tym razem u różnych autorów ewangelicznych

• Marek używa tego wyrazu, łącząc go z zapowiedzią Królestwa Bożego; jej głoszenie jest zadaniem apostołów

• Mateusz używa tego słowa 4 razy, „ewangelia królestwa” - wyrażenie charakterystyczne tylko dla niego

• w Łukaszu nie ma go ani razu, występuje tylko czasownik „głosić ewangelię”

• u Jana występuje tylko w Apokalipsie

• być może używanie lub nie tego słowa jest pewnym argumentem za kolejnością powstawania Ewangelii (najpierw Marek, dla którego znaczyło to „nauka”, potem Łukasz i Mateusz - jako określenie opowieści spisanej, potem Jan, dla którego była to już prawie nazwa gatunku literackiego)

• najpierw był kerygmat, potem różnego rodzaju opowieści głównie o Ostatniej Wieczerzy, o męce i śmierci (dla zrozumienia choćby łamania chleba), a ponieważ trzeba było głosić też naukę, najłatwiej było to zrobić za pomocą Jego przypowieści, cudów, nauki; przekazywano to wszystko ustnie, nawet wtedy, gdy wydarzenia te zostały już spisane

• uczniowie patrzyli na życie i śmierć Nauczyciela już pod innym kątem niż gdy był z nimi na ziemi

• wiele przypowieści czy nauk Jezusa ma charakter katechetyczny, np. pytanie jak się modlić, czy można odprawić żonę etc.

• Ewangelie powstawały też „dla” wspólnot, więc często rozwiązywały ważne dla konkretnych wspólnot konkretne problemy, np. cały rozdz. 18 Mt jest skierowany do Mateuszowej wspólnoty - napominanie brata w 4 oczy, kwestia „związania” i „rozwiązywania” w niebie i na ziemi, przebaczania bliźnim etc.

• ważna rola liturgii, w dużym stopniu przypominająca tą wyniesioną z synagog, z najważniejszym momentem - Eucharystią; wszyscy czterej przekazują, z nieznacznymi różnicami słowa Jezusa wypowiedziane nad chlebem i winem podczas Ostatniej Wieczerzy; niektóre z tych opisów przypominają opis cudownego rozmnożenia chleba i ryb

• początkowo chrześcijanie byli uważani za jeszcze jeden odłam judaizmu, jak esseńczycy, faryzeusze etc.; szybko zaczęto jednak widzieć w nich „niebezpiecznych heretyków” chrześcijanie widzieli w ukrzyżowanym Jezusie Mesjasza, żydzi nie chcieli się z tym zgodzić

• początek lat 40 - Jakub, syn Zebedeusza, został ścięty, w 61 lub 62 r. poniósł śmierć „Jakub brat Jezusa”

• rozłam znalazł swoje odbicie w przedstawieniach dyskusji Jezusa, zwłaszcza z saduceuszami czy faryzeuszami

• Ewangelie na pewno nie są sprawozdaniami dziennikarskimi, monografiami historycznymi o życiu Jezusa czy też Jego biografiami

• i znów trzy aspekty - fakt historyczny, interpretacja i odniesienie do życia Kościoła

• dzięki interpretacji Apostołów rozumiemy Ewangelię

po drodze

• logia - zbiory powiedzeń Jezusa

• najsławniejsza - tzw. Ewangelia św. Tomasza - 114 logiów w przekładzie koptyjskim, pochodzący tekst z IV w. (tekst trochę przypominający teksty gnostyczne)

• zbiory logiów na pewno były spisywane przed Ewangeliami, być może z nich korzystano

• Ewangelie apokryficzne, które uzupełniały braki w Ewangeliach kanonicznych

jak powstały ewangelie

• dużo z tego się powtarza z informacjami z rozmów o biblii, więc tam odsyłam

• wiadomości o powstaniu Ewangelii czerpiemy z dzieł najstarszego historyka Kościoła - Euzebiusza z Cezarei (IV w.) i Ireneusza (zmarł ok. 202 r.)

• Euzebiusz wspomina Papiasza - biskupa frygijskiego Hierapiolis - Azja Mniejsza, wg niego Marek był tłumaczem (lub sekretarzem - to samo greckie słowo) Piotra, ale sam nie znał Jezusa, spisał to, co głosił Apostoł; Mateusz zaś zebrał powiedzenia Pana w języku hebrajskim (przypominam, że grecy nie rozróżniali aramejskiego i greckiego)

• potem wspomina Klemensa Aleksandryjskiego, który uważał, że Marek spisał po prostu słowa Piotra, które ten mówił podczas Zesłania Ducha; Jan zaś, pisząc ostatni, wiedział, że sprawy zewnętrzne są już wystarczająco naświetlone i trzeba napisać „Ewangelię duchową”

• Ireneusz z kolei słuchał nauk Polikarpa, który był uczniem Jana; wg niego Mateusz wydał Ewangelię u Żydów-chrześcijan (nie tych z diaspory), w tym samym czasie kiedy Paweł i Piotr zakładali Kościół; potem Marek (tłumacz lub sekretarz Piotra) przekazał to, co głosił Apostoł; Łukasz, towarzyszący Pawłowi przekazał jego nauki; na końcu napisał Ewangelię Jan, gdy był w Efezie

• tylko Klemens stawia na pierwszym miejscu Mt i Łk, dlatego, że w ich ewangeliach jest spisana genealogia (które zresztą różnią się miedzy sobą)

• obecnie się sądzi, że najwcześniejsza jest Marka - ok. 70r.

• Ewangelia Marka długo uchodziła za streszczenie Łk i Mt, bo jest najkrótsza, ale niewątpliwie szczegółowa (na pewno, w przeciwieństwie do Łukasza, znał on realia palestyńskie)

• Ewangelia Mateusza długo się cieszyła szczególnym uznaniem, była nazywana ewangelią kościelną

• duże zbieżności Mt, Mk, i Łk ewangelie synoptyczne; od synopsis - jednoczesne spojrzenie obejmujące większą całość, podobieństwo nie tylko w treści, ale i w układzie materiału

• odrębność Ewangelii Jana

• Mt i Łk, oprócz Ewangelii Mk musieli mieć jeszcze inne źródła, w tym przynajmniej jedno wspólne (często określane literą Q);

• Łukasz pisał na pewno po zburzeniu Jerozolimy (używa wyrażenia „ohyda spustoszenia”); Mateusz też, bo też odnosił się do tego wydarzenia

od logiów do przypowieści

• logia:

• charakter profetyczny lub apokaliptyczny

• odnoszące się do przepisów prawnych

• sentencje ramowe, ujmujące w jedno zdanie całe poprzednie opowiadanie

• spośród różnych form literackich w Ewangeliach dwie zdarzają się najczęściej:

1. opowiadania o cudach

• znaki, że nadeszło Królestwo Boże

• ogólny schemat opowiadania o cudzie:

• wprowadzenie przedstawiające przypadek, podkreślające znaczenie

• zwrócona do Jezusa prośba o pomoc, wyrażająca wiarę w Jego Moc

• wystąpienie Jezusa

• skutek Jego działania

• reakcja widzów - wyrazy podziwu, wychwalanie boga, czasem wysuwanie zastrzeżeń

• porównanie dwóch opisów cudów - uzdrowienia opętanego (Mk 1, 3-27) i uciszenie burzy (MK4, 37-41)

2. przypowieści

• ulubiona forma nauczania o Królestwie

• forma szeroko znana w literaturze starożytnej, lecz przypowieści ewangeliczne nie do końca odpowiadają greckim lub rzymskim schematom

• gr. parabole = przypowieść = hebr. maszal (przysłowie, powiedzenie mędrca, zagadka, metafora, alegoria,)

• istotą maszalu jest język obrazkowy

• niektóre przypowieści rabinów bardzo przypominają przypowieści Jezusa

• przypowieść - porównanie dwóch składników; pierwszy to obraz z życia wzięty; drugi nie jest aż tak dostępny zmysłom, gdyż leży w sferze pojęciowej, niedostępnej poznaniu rozumowemu

• parabola to po prostu rozbudowane porównanie, oparte na podobieństwie, ale zachodzące pomiędzy dwoma bardzo różnymi płaszczyznami rzeczywistości

• (w przenośni utożsamia się rzeczy wyższego rzędu z niższymi, słowa otrzymują nowe znaczenie - tyś jak skała; rozbudowana przenośnia staje się alegorią - szczegół obrazu oznacza coś innego, niż mówią słowa w ich znaczeniu potocznym, np. pasterz, owieczki, wilk)

• nie ma wyraźnych granic przypowieści a alegorii (świat starożytny je uwypuklał, maszal zacierał)

• wg o. A. Jankowskiego - przypowieść to oparte na prawdopodobieństwie opowiadanie zmyślone, które ma na celu wyświetlić w stopniu dostępnym dla człowieka tajemnice Królestwa Bożego (wg tej definicji - 40 przypowieści)

• pierwszy człon wymaga dokładnej, historycznej, naukowej analizy (nie wiemy przecież, jak wyglądało życie 2000 lat temu)

• w tłumaczeniu przypadku czystej przypowieści, nie przypowieści - alegorii trzeba się ograniczyć jedynie do tego, co stanowi o podobieństwie obu członów, w alegorii każdy szczegół ma znaczenie

czterej

• jedna ewangelia według czterech ewangelistów

• cztery różne przedstawienia faktów, teologii; nie wiadomo kiedy powstały ani ilu miały redaktorów

• Ewangelia Marka zaczyna się od wystąpienia Jana Chrzciciela i chrztu Jezusa, bez żadnego prologu (czasem za prolog uważa się pierwsze zdanie - „Początek Ewangelii Jezusa Chrystusa, Syna Bożego”, co jest wyznaniem wiary, które normalnie znajduje się w prologach do innych Ewangelii)

• prologi Mateusza i Łukasza, głównie opis dzieciństwa, różnią się w szczegółach, ale w najważniejszych rzeczach się zgadają

• paschalna atmosfera, to, że Ewangelie pisane były po zmartwychwstaniu Jezusa sprawiają, że w opisach męki nie ma uwypuklanego cierpienia ( pisali przecież o Kimś, Kto Żył)

• właściwe opowiadanie w każdej ewangelii zaczyna się od chrztu (oprócz Jana, być może chodziło o przeciwstawienie się uczniom Jana, broniącym wyższości swego mistrza nad Jezusem)

• Ewangelia Marka

• według prostego schematu geograficznego - ochrzczony w Jordanie, głosi naukę w Galilei, idzie do Jerozolimy, tam działa i umiera; prawdziwą ojczyzną ewangelii nie jest miasto lecz Galilea, symbol narodów pogańskich, kraina pogardzana przez Judejczyków

• charakterystyczna dla tej Ewangelii „tajemnica mesjańska” - dopiero po śmierci na krzyżu ukazuje w Jezusie Mesjasza

• tłumaczenie aramejskich słów i niektórych zwyczajów Żydowskich (być może dlatego, że pisał w Rzymie)

• Mateusz: po narodzinach Jezusa oddają mu pokłon poganie (mędrcy), rodzina Jego (ważna rola Józefa) zmuszona jest do ucieczki do Egiptu (dla Żydów - symbol niewoli), potem wracają do Galilei; po zmartwychwstaniu rozesłani są z Galilei (w Mk też); Jezus jest Mesjaszem i Synem Człowieczym; mistrzem, nowym Mojżeszem

• Ewangelista zapewne pisał do wspólnoty judeochrześcijańskiej, oddzielonej od synagogi, być może do Antiochii)

• Łukasz: dzieciństwo u niego ma charakter narracyjnej teologii(jak u Mt), skupia się głównie na Maryi

• geografia też ma znaczenie teologiczne, ewangelia kończy się i zaczyna w świątyni jerozolimskiej - działalność Jezusa w Galilei - wędrówka z Galilei do Jerozolimy - pobyt, śmierć i zmartwychwstanie w Jerozolimie

• wydaje się pisać dla kościoła o kulturze greckiej

• Jan - ewangelia duchowa

• bardziej dokładna w chronologii i geografii (topografii)

• wspominane trzy paschy, święto namiotów (publiczna działalność - przynajmniej dwa lata; u innych tylko jedna pascha, tylko ta Ostatnia)

• opis kilku wybranych zdarzeń, podkreślając mowy Jezusa i dyskusje z jego przeciwnikami

• prolog na cześć Słowa - Logos (po grecku - nie tylko w rodzaju męskim ale i z nieporównywalnie głębszym znaczeniem); słowa kluczowe dla prologu - życie, światło, chwała, syn, objawienie - znajdujemy w całej ewangelii

• pierwsza część

• pierwszy znak w Kanie otwiera księgę znaków (tak tu są nazywane cuda)

• wzrastające napięcie między Jezusem a jego przeciwnikami doprowadza do wielkich mów i dyskusji

• dwa ostatnie rozdziały mówią o przygotowaniu Jezusa do drogi do Ojca

• druga część - przez krzyż i zmartwychwstanie do wejścia w Chwałę Ojca (Ostatnia Wieczerza, mowa pożegnalna, modlitwa Syna do Ojca (zwana Arcykapłańską), opis męki podobny do synoptyków, bardziej tylko podkreślona godność królewska, mowa o obecności Maryi i umiłowanego ucznia (Jana) pod krzyżem

• opis spotkania z Marią Magdaleną i z Tomaszem po zmartwychwstaniu

• głębia teologiczna tej ewangelii

---