Źródła zobowiązań:

1. Umowy

2. Jednostronne czynności prawne

3. Bezpodstawne wzbogacenie

4. Czyny niedozwolone

5. Decyzje administracyjne

6. Inne zdarzenia nie dające się zakwalifikować do grup poprzednich.

Umowa jako źródło zobowiązania

Umową nazywamy zgodne oświadczenie woli co najmniej dwóch stron, zmierzające do wywołania skutku prawnego w postaci ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego.

Zasada swobody umów:

1. podmioty zawierające umowę mają pełną swobodę co do tego, czy chcą zawiązać między sobą stosunek obligacyjny i od ich woli zależy zatem samo powstanie zobowiązania umownego.

2. istnieje pełna swoboda wyboru kontrahenta

3. strony zawierające umowę mogą kształtować jej treść według swojego uznania

4. swoboda umów pozwala na daleko posunięte uwolnienie stron od formalizmu prawnego oznacza to że porozumienie stron nie wymaga szczególnej formy.

art. 353¹k.c. -Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

Z przepisu tego wynika, że swoboda stron w określaniu stosunku zobowiązaniowego nie jest absolutna.

Z przepisu tego wynikają 3 granice swobody umów:

1. ustawa

2. zasady współżycia społecznego

3. właściwość (natura) stosunku zobowiązaniowego.

Ad. 1 - przy sprzeczności umowy z ustawą chodzi o sprzeczność z normą zrekonstruowaną na podstawie przepisów prawnych. Norma taka może opierać się na przepisach prawnych niekonieczne regulujących stosunki cywilnoprawne. Mogą to być także normy konstytucyjne, karne lub administracyjne, jeżeli wynikać z nich będzie zakaz kształtowania stosunków cywilnoprawnych określonej treści.

Ad. 2 - w zakresie stosunków zobowiązaniowych na tej podstawie w szczególności należy uznać za niedopuszczalne umowy sprzeczne z uczciwością i rzetelnością kupiecką (profesjonalistów) lub kształtujące wzajemne stosunki między stronami w sposób ewidentnie urągający słuszności.

Ad 3 - nakazuje się respektować ogólne właściwości każdego stosunku zobowiązaniowego powstałego na podstawie umowy. W szczególności należy do nich reguła, że umowa wiąże jedynie strony, które ją zawarły lub wyraziły na nią swoją zgodę. W konsekwencji granicę swobody umów stanowi poszanowanie interesów osób trzecich i łącząca się z tym zasada bezpieczeństwa obrotu prawnego.

Art. 385¹. § 1. Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.

§ 2. Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie.

Pole swobody umów ograniczają także przepisy o niemożliwości świadczenia.

Art. 387. § 1. Umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna.

§ 2. Strona, która w chwili zawarcia umowy wiedziała o niemożliwości świadczenia, a drugiej strony z błędu nie wyprowadziła, obowiązana jest do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o niemożliwości świadczenia.

Zawarta umowa może być dotknięta nieważnością z uwagi na to że świadczenie dłużnika przewidziane w umowie jest niemożliwe do spełnienia. Niemożliwość świadczenia musi istnieć w chwili zawarcia umowy (niemożliwość pierwotna) i musi być niemożliwa do spełnienia obiektywnie. Jeżeli bowiem stało się ono niemożliwe dopiero później (tzw. niemożliwość następcza), to umowa jest ważna, aczkolwiek nie może być wykonana i z tego względu w takim przypadku znajdują zastosowanie przepisy określające skutki niewykonania zobowiązania.

Wyzysk

Art. 388. § 1. Jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy.

§ 2. Uprawnienia powyższe wygasają z upływem lat dwóch od dnia zawarcia umowy.

- jest to termin zawity

Umowa zawarta dla wyzysku nie jest bezwzględnie nieważna. Z przepisu wynika że przede wszystkim należy przywrócić zachwianą równowagę ekonomiczną między wzajemnymi świadczeniami stron.

Dla osiągnięcia tego celu pokrzywdzony może żądać

- zmniejszenia swojego świadczenia

- zwiększenia świadczenia wzajemnego

- albo równoczesnego zmniejszenia własnego świadczenia i zwiększenia świadczenia wzajemnego.

Dopiero gdyby te modyfikacje umowy były z jakiegokolwiek powodu niemożliwe albo nadmiernie utrudnione, pokrzywdzony może żądać unieważnienia umowy. Wspomniane uprawnienia pokrzywdzony musi realizować w drodze sądowej i dopiero orzeczenie sądu powoduje modyfikację albo unieważnienie umowy.

Umowa przedwstępna

W umowie przedwstępnej jedna lub obie strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości oznaczonej umowy, którą ustawa określa mianem umowy przyrzeczonej - art. 389 kc.

Jest to umowa przygotowująca zawarcie właściwej umowy między tymi samymi stronami.

Użyteczność umowy przestępnej pojawia się w sytuacjach, gdy niezwłoczne zawarcie definitywnej umowy jest ze względu na istniejące przeszkody prawne lub faktyczne niemożliwe albo z jakichkolwiek powodów dla stron niedogodne, lecz chcą one zapewnić sobie zawarcie takiej umowy w przyszłości.

Art. 389. § 1. Umowa, przez którą jedna ze stron lub obie zobowiązują się do zawarcia oznaczonej umowy (umowa przedwstępna), powinna określać istotne postanowienia umowy przyrzeczonej.

§ 2. Jeżeli termin, w ciągu którego ma być zawarta umowa przyrzeczona, nie został oznaczony, powinna ona być zawarta w odpowiednim terminie wyznaczonym przez stronę uprawnioną do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej. Jeżeli obie strony są uprawnione do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej i każda z nich wyznaczyła inny termin, strony wiąże termin wyznaczony przez stronę, która wcześniej złożyła stosowne oświadczenie. Jeżeli w ciągu roku od dnia zawarcia umowy przedwstępnej nie został wyznaczony termin do zawarcia umowy przyrzeczonej, nie można żądać jej zawarcia.

O tym, czy strony zawierają umowę definitywną czy przedwstępną decyduje treść ich zgodnych oświadczeń woli ustalona według ogólnych reguł interpretacyjnych (art. 65 kc). W sprawach wątpliwych przede wszystkim trzeba wyjść z założenia, że strony z reguły dążą do bezpośredniego realizowania zamierzonego celu gospodarczego, skąd płynie dyrektywa interpretacyjna przemawiająca za uznaniem umowy raczej za definitywną niż przedwstępną. Pod uwagę trzeba wziąć okoliczności towarzyszące zawieraniu takiej umowy.

Np. przyjęcie przez sprzedawcę przedpłaty na samochód w wysokości odpowiadającej jej cenie stanowi zawarcie definitywnej umowy sprzedaży, a nie tylko umowy przedwstępnej. Cena bowiem i termin wykonania umowy o ściśle określonym przedmiocie zostały już w ostateczny sposób ustalone. Z kolei nieformalne umowy o przeniesienie własności nieruchomości lub brak wymaganych zezwoleń administracyjnych na nabycie nieruchomości lub innych przedmiotów przemawiałyby raczej za kwalifikacją umowy jako przedwstępnej.

Na podstawie umowy przedwstępnej nie można domagać się spełnienia tych świadczeń, do których strony mają się zobowiązać dopiero w umowie przyrzeczonej. Niekiedy jednak ze względu na zamierzoną umowę definitywną strony zobowiązują się już w umowie przedwstępnej do dokonania pewnych czynności (np. przygotowania placu budowy, przeniesienia posiadania rzeczy, zapłaty części ceny). Jeżeli następnie umowa definitywna zostanie zawarta, dokonanie wspomnianych czynności zalicza się na poczet świadczeń określonych w umowie definitywnej. Natomiast gdy umowa definitywna nie zostanie zawarta, stronie, która tych czynności dokonała, służy roszczenie z tytułu nienależnego świadczenia (art. 410 kc). Strony mogą jednak w umowie przedwstępnej kwestię tę uregulować odmiennie.

Przesłanka ważności:

Umowa przedwstępna jest ważna jeśli określa istotne postanowienia umowy przyrzeczonej. Przesłanka ta ma umożliwić sądowi - w razie sporu - ustalenie treści umowy definitywnej. Z tego względu w umowie przedwstępnej należy wskazać co najmniej minimalną treść umowy definitywnej. (np. przy sprzedaży trzeba wskazać co najmniej rzecz i cenę).

Umowa przedwstępna nie wymaga żadnej szczególnej formy, nawet jeśli dla umowy przyrzeczonej przepisy przewidują formę szczególną.

Zamieszczenie terminy w umowach przedwstępnych nie tylko nie jest zakazane, ale wręcz pożądane, ponieważ jasno wskazuje termin spełnienia świadczenia.

Art. 390. § 1. Jeżeli strona zobowiązana do zawarcia umowy przyrzeczonej uchyla się od jej zawarcia, druga strona może żądać naprawienia szkody, którą poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej. Strony mogą w umowie przedwstępnej odmiennie określić zakres odszkodowania.

§ 2. Jednakże gdy umowa przedwstępna czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej, w szczególności wymaganiom co do formy, strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej.

§ 3. Roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta. Jeżeli sąd oddali żądanie zawarcia umowy przyrzeczonej, roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym orzeczenie stało się prawomocne.

Skutek słabszy: druga strona może żądać naprawienia szkody, którą poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej. Chodzi tu więc o odszkodowanie w granicach tzw. negatywnego interesu umownego.

Skutek silniejszy: strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej. Uprawniony może więc żądać od strony zobowiązanej, aby złożyła oświadczenie woli określonej treści, stanowiące konieczny element dojścia do skutku umowy przyrzeczonej. Jeżeli strona zobowiązana nie złoży takiego oświadczenia woli, to prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające taki obowiązek zastępuje to oświadczenie (art. 64 kc). Umowa musi czynić zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej.

Jeżeli strona skorzystała ze skutku silniejszego, nie może domagać się odszkodowania (ze skutku słabszego).

Wzorce umów:

Termin też należy odnieść do wszelkich jednostronnie przygotowanych z góry przed zawarciem umowy gotowych klauzul umów. Stanowią ograniczenie zasady swobody umów. Znajdują zastosowanie głównie przy zawieraniu umów masowych.

Art. 384. § 1. Ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzór umowy, regulamin, wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy.

§ 2. W razie gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści. Nie dotyczy to jednak umów zawieranych z udziałem konsumentów, z wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego.

Wzorzec umowy nie wymaga opublikowania, co stwarzałoby dla wszystkich możliwość zapoznania się z nim. Nie można z kolei przyjąć, że wzorzec ma wiązać drugą stronę w sytuacji, gdy nie mogła się z nim zapoznać. Z tego względu ustawodawca nałożył na stronę ustalającą wzorzec ciężar poinformowania o nim drugiej strony umowy i to pod sankcją niezwiązania jej postanowieniami wzorca.

Wzorzec umowy wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy.

Art. 385. § 1. W razie sprzeczności treści umowy z wzorcem umowy strony są związane umową.

§ 2. Wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. Postanowienia niejednoznaczne tłumaczy się na korzyść konsumenta. Zasady wyrażonej w zdaniu poprzedzającym nie stosuje się w postępowaniu w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone.

Wynika z tego to, że wzorzec powinien być wyrażony w języku zrozumiałym przez adresata, literami niezamazanymi i odpowiedniego rozmiaru, przy użyciu słownictwa oraz składni zrozumiałej dla typowego adresata.

Dodatkowe zastrzeżenia umowne

Strony zawierające umowę mogą zamieścić w jej treści zastrzeżenia o charakterze dodatkowym, mające na celu zabezpieczenie ich interesów lub uelastycznienie więzi prawnej między dłużnikiem a wierzycielem.

•Zadatek

•Umowne prawo odstąpienia

•Odstępne

•Kara umowna

Zadatek

Zadatek to suma pieniężna lub jakiś przedmiot majątkowy, który jedna strona daje drugiej przy zawarciu umowy.

Art. 394. § 1. W braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej.

§ 2. W razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała; jeżeli zaliczenie nie jest możliwe, zadatek ulega zwrotowi.

§ 3. W razie rozwiązania umowy zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada. To samo dotyczy wypadku, gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony.

Zadatek może występować w każdej umowie i może oznaczać:

1.Zawarcie umowy

2.Zaliczkę na poczet przyszłego świadczenia

3.Szczególną sankcję na wypadek niewykonania umowy przez którąkolwiek ze stron

4.odstępne

Zadatek pełni funkcję umocnienia zobowiązania. W przypadku wykonania umowy zadatek zostaje zaliczony na poczet należności. Zadatek dany w rzeczach innego rodzaju należy zwrócić w naturze stronie, która go dała. Zadatku nie należy utożsamiać z zaliczką. Zadatek to zabezpieczenie wykonania umowy a nie jak jest w przypadku zaliczki- sumą wypłacaną na poczet przyszłych należności.

Umowne prawo odstąpienia

Art. 395. § 1. Można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie.

§ 2. W razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za nie zawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie.

Tego rodzaju zastrzeżenie osłabia łączący strony węzeł umowy ale otwiera także możliwość wycofania się uprawnionej strony ze stosunku łączącego strony, gdy jego dalsze trwanie i realizacja przestały odpowiadać jej interesom.

Odstępne

Art. 396. Jeżeli zostało zastrzeżone, że jednej lub obu stronom wolno od umowy odstąpić za zapłatą oznaczonej sumy (odstępne), oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego.

Odstępne może być oznaczone tylko w sumie pieniężnej i może być zastrzeżone przy każdej umowie.

Kara umowna

Art. 483. § 1. Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).

§ 2. Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej.

Ta instytucja jest korzystniejsza dla wierzyciela bo nie musi w niej wykazywać, ze poniósł szkodę, co jest niekiedy trudne dowodowo.

Ograniczenie do zobowiązań niepieniężnych uzasadnione jest tym, że w odniesieniu do zobowiązań pieniężnych funkcję kary umownej w zasadzie pełnią odsetki z tytułu opóźnienia.

Zastrzeżenie kary umownej za nienależyte wykonanie zobowiązania nie wyłącza żądania wykonania zobowiązania.

Kara umowna zastępuje odszkodowanie przewidziane w razie niedopełnienia zobowiązania i dlatego dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej. Pod tym względem istnieje więc zasadnicza różnica między odstępnym a karą umowną. Jako surogat odszkodowania należy się ona tylko wtedy, gdy dłużnik ponosi odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.

Art. 484. § 1. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.

§ 2. Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.

Dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej w dwóch przypadkach:

1. Gdy jest ona rażąco wygórowana w porównaniu z poniesioną szkodą;

2. Gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane.

Jednostronne czynności prawne

- mogą one tylko wyjątkowo pojawić się jako źródło zobowiązań. Ich gospodarcze znaczenie jest przy tym zdecydowanie mniejsze niż umów. Kodeks zajmuje się tylko jedną z nich - przyrzeczeniem publicznym. Zobowiązania powstające z wystawienia dokumentów zawierających przyrzeczenie zapłaty, weksla i czeku, pozostają poza sferą przepisów kc.

Inne zdarzenia, z którymi ustawa może łączyć powstanie zobowiązania

rozsiane są w całym prawie cywilnym w różnych jego działach. Stosunkowo istotne znaczenie ma prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, unormowane w KC.

Bezpodstawne wzbogacenie

Cel to przywrócenie równowagi majątkowej, która jest zachwiana na skutek nieusprawiedliwionego przesunięcia majątkowego - bez podstawy prawnej.

 

Art. 405. Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.

4 przesłanki powstania roszczenia z tego tytułu:

1. wzbogacenie jednego podmiotu

2. zubożenie drugiego podmiotu

3. związek między wzbogaceniem a zubożeniem

4. bezpodstawność wzbogacenia - przesunięcie majątkowe musi nastąpić bez podstawy prawnej. 

Jakaś wartość przechodzi z majątku jednej osoby do drugiej. Jest transfer korzyści.

1. po jednej ze stron jest wzbogacenie - to uzyskanie korzyści majątkowej w dowolnej postaci. Może polegać na nabyciu jakiegoś prawa mającego wartość majątkową np. prawo własności. Uzyskanie korzyści to też zaoszczędzenie wydatków (ktoś miał zapłacić dług, a dług został zapłacony przez osobę trzecią, więc zmniejsza się jego wartość pasywów). Może też polegać na umocnieniu istniejących praw np. na uzyskaniu przez wierzyciela hipotecznego wyższego miejsca w księdze wieczystej.

 

Są 2 kategorie wzbogacenia:

• zwiększenie aktywów  majątku - lucrum emergens

• zmniejszenie pasywów majątku - damnum cessans

To wzbogacenie to przeciwieństwo szkody.

 

Przyczyny przesunięcia - wzbogacenie nastąpiło wskutek:

a)              działania zubożonego

np. stawia budynek ze swoich materiałów na cudzym gruncie; nienależne świadczenie np. zubożony dobrowolnie spełnia świadczenie nie wiedząc, że jest nienależne, bo spełnia je na podstawie umowy o której nie wie, że jest nieważna.

b)             działanie wzbogaconego

      Może być umyślne np. złodziej - wzbogaca się własnymi siłami; albo nieumyślne np. 

      pomyłkowo - użycie cudzej rzeczy; budowa na własnym gruncie z cudzych materiałów.

c)              działanie osoby trzeciej

np. pomyłka banku i przelew pieniędzy zamiast na osobę A to na osobę B; gdy osoba trzecia stawia na gruncie nie należącym do niej budynek z materiałów nie należących ani do właściciela gruntu, ani do niej samej, zapłata cudzego długu, sprzedaż przez komornika rzeczy nienależącej do dłużnika.

d)             działanie sił przyrody

np. przymulenie (prąd rzeki odrywa część gruntu i przenosi na drugą stronę). Lub gdy przy zniesieniu tam w stawach rybnych przez powódź następuje zarybienie stawów sąsiednich, należnych do innych właścicieli.

 Wzbogacenie powinno stanowić osobną pozycję w majątku wzbogaconego. 

2. po drugiej stronie jest zubożenie. Musi być bo samo wzbogacenie np. zawładnięcie rzeczy niczyjej to nie jest bezpodstawne wzbogacenie.

Zubożenie  musi mieć charakter majątkowy, musi być uszczerbek w postaci elementu majątkowego. Nie musi być identyczne ze wzbogaceniem np. osoba A wynajęła samochód osobie B, a osoba B sprzedała samochód osobie C (art.169 i osoba C nabywca w dobrej wierze). Osoba A zubożona, osoba B wzbogacona o cenę samochodu. Wartość samochodu a cena sprzedaży może się zgadzać bądź nie. Wzbogacenie osoby B może być niższe niż zubożenie osoby A.

 

3. Musi być związek między wzbogaceniem a zubożeniem. Art. 405 kc stanowi, że korzyść majątkowa ma być uzyskana „kosztem innej osoby”. Nie chodzi tu o związek przyczynowy stanowiący przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej.

 

4. Bezpodstawność wzbogacenia - MUSI BYĆ BRAK PODSTAWY PRAWNEJ!

Podstawę prawną przesunięć majątkowych mogą stanowić:

1. czynności prawne

2. decyzje administracyjne

3. inne zdarzenia prawne określone w przepisach prawnych np. w przepisach o czynach niedozwolonych (przepis ustawy).

Gdy spełniono w/w warunki to powstaje obowiązek zwrotu, wydanie korzyści zubożonemu przez wzbogaconego. 

PODMIOTOWY ZAKRES OBOWIĄZKU ZWROTU - stosunek zobowiązaniowy powstały na podstawie art. 405 KC

 

       powstaje między bezpośrednio wzbogaconym (dłużnikiem) a zubożonym (wierzycielem)

       rodzi obowiązek zwrotu uzyskanej kosztem zubożonego bezpodstawnie przez wzbogaconego korzyści

       uprawnienie wierzyciela ma charakter względny (jest wierzytelnością), nie podąża za korzyścią  zobowiązany do jej wydania jest  tylko ten, kto się wzbogacił

jest jeden wyjątek przewidziany w art. 407 KC  sytuacja bezpłatnego rozporządzenia korzyścią:

Art. 407. Jeżeli ten, kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, rozporządził korzyścią na rzecz osoby trzeciej bezpłatnie, obowiązek wydania korzyści przechodzi na tę osobę trzecią. 

 w drodze wyjątku skuteczność uprawnienia wierzyciela rozciągnięta na osobę trzecią - „obdarowany” zobowiązany będzie do wydania korzyści

 

zakres przedmiotowy :

Art. 405. Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.

Art. 406. Obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody.

Wzbogacony zobowiązany jest więc do:

1.      zwrotu korzyści w naturze

2.     gdy zwrot w naturze nie jest możliwy - zwrotu wartości korzyści (świadczenie pieniężne)

3.     zwrotu surogatów - wszystko to co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody

zakres obowiązku zwrotu może podlegać ograniczeniom:

1.      jeżeli pomiędzy wzbogaceniem a zubożeniem występuje różnica wartości

 przykład: osoba A użycza osobie B samochód. Osoba B sprzedaje ten samochód osobie C, która po spełnieniu przesłanek z art. 169 KC nabywa własność. B wzbogacił się, jednak sprzedał samochód za tanio. Możliwa jest sytuacja odwrotna - tj. gdy wzbogacenie jest większe niż zubożenie.

Przyjmuje się, że zawsze decyduje wartość niższa. To wynika z treści przepisu - zwrotowi podlega bowiem „korzyść wzbogaconego uzyskana kosztem zubożonego”. Roszczenie o bezpodstawne wzbogacenie nie jest roszczeniem o naprawienie szkody. Gdyby wystąpić z roszczeniem odszkodowawczym można by dochodzić naprawienia całej szkody.

Przykład: jeżeli A zniszczył należący do B przedmiot, to gdy uczynił to ze swojej winy, B może żądać od A odszkodowania na podstawie odpowiedzialności B z czynu niedozwolonego. Natomiast B nic by nie uzyskał od A na podstawie bezpodstawnego wzbogacenia, ponieważ zniszczenie należącego do B przedmiotu wprawdzie go zubożyło, ale nie wzbogaciło A.

Zubożony nie może więc żądać więcej niż wynosi jego uszczerbek albo korzyść uzyskana przez wzbogaconego. Np. zwrot nienależnej wpłaty na rachunek bankowy nie obejmie kosztów, jakie poniósł wpłacającym gdyż w tym zakresie nie doszło do wzbogacenia posiadacza rachunku.

2. ograniczenie wynikające z art. 409 KC ZWROT KORZYŚCI W RAMACH AKTUALNEGO WZBOGACENIA

Art. 409. Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu (pierwsza część przepisu - ciężar dowodu spoczywa na wzbogaconym, druga część przepisu - Ciężar dowodu spoczywa na zubożonym)

 

 wydania korzyści można żądać tylko w granicach aktualnego wzbogacenia; obowiązek wygasa jeżeli wzbogacony zużył, utracił korzyść w taki sposób, że nie jest już wzbogacony pod warunkiem, że działał w dobrej wierze.

Przykład: osoba uzyskująca wynagrodzenie o niestałej wysokości dostała nadpłatę, wypłaconą pomyłkowo  jeżeli osoba rozdysponuje tą nadpłatą, w sposób taki, że nie będzie już wzbogacona zobowiązanie wygaśnie, jeżeli wzbogacony wyzbywając się korzyści działał w dobrej wierze

Jeżeli jednak wzbogacony wyzbywając się korzyści uzyskał konkretne dobra, zainwestował wówczas nie zostaje zwolniony z obowiązku zwrotu ponieważ wzbogacenie nadal istnieje

Zasada ta w istotny sposób osłabia funkcję ochronną roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Istnieje jednak od niej ważny wyjątek podyktowany względami moralnymi. Polega on na tym, że wzbogacony obowiązany jest zwrócić cała uzyskaną korzyść zawsze wtedy, gdy wyzbywając się jej lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.

Przykład: pracownik, który otrzymał od pracodawcy nienależne wynagrodzenie (w postaci nagród uznaniowych) ma prawo uważać, że świadczenie wypłacane przez pracodawcę posługującego się wyspecjalizowanymi służbami jest spełniane zasadnie i zgodnie z prawem, a więc jego obowiązek liczenia się ze zwrotem świadczenia ogranicza się zasadniczo do sytuacji, w których ma świadomość otrzymania nienależnego świadczenia. Ciężar dowodu w tej kwestii spoczywa na pracodawcy.

 

Na ogół zubożonemu przysługują również inne roszczenia jak np. roszczenie o naprawienie szkody czy roszczenia typu windykacyjnego.

 Dochodzi wówczas do zbiegu roszczeń. Przeważa pogląd, że roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia ma, przynajmniej ze strony formalnoprawnej charakter samoistny tzn. może konkurować z roszczeniami opartymi na odrębnych tytułach prawnych. Każde z roszczeń ma wady i zalety, dlatego nie da się stworzyć ich hierarchii. Np. zwrot utraconych korzyści możliwy w roszczeniu odszkodowawczym nie możliwy jest roszczeniu windykacyjnym czy roszczeniu z bezpodstawnego wzbogacenia; w przeciwieństwie do roszczenia windykacyjnego nie ma przy roszczeniu z bezpodstawnego wzbogacenia wymogu przeprowadzenia dowodu własności.

Roszczenie z bezpodstawnego ma charakter równorzędny w stosunku do innych roszczeń. Art. 414. Przepisy niniejszego tytułu nie uchybiają przepisom o obowiązku naprawienia szkody.

 

zwrot nakładów

 

Art. 408. § 1. Zobowiązany do wydania korzyści może żądać zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie znalazły pokrycia w użytku, który z nich osiągnął. Zwrotu innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania; może jednak zabrać te nakłady, przywracając stan poprzedni.

§ 2. Kto czyniąc nakłady wiedział, że korzyść mu się nie należy, ten może żądać zwrotu nakładów tylko o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania.

§ 3. ⁽¹⁷⁴⁾ Jeżeli żądający wydania korzyści jest zobowiązany do zwrotu nakładów, sąd może zamiast wydania korzyści w naturze nakazać zwrot jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które żądający byłby obowiązany zwrócić.

 

NIENALEŻNE ŚWIADCZENIE

 

      jest to szczególny przypadek bezpodstawnego wzbogacenia.

      jest to takie przesunięcie majątkowe na rzecz innej osoby (wzbogaconego), które następuje z woli zubożonego; jednak świadczenie to nie ma podstawy prawnej, albo ta podstawa prawna odpadła po spełnieniu świadczenia

      na zewnątrz wygląda jak spełnienie świadczenia z istniejącego zobowiązania

      nienależność świadczenia może pojawić się różnych sytuacjach; można wskazać różne kategorie / rodzaje świadczeń nienależnych

 

Art. 410. § 1. Przepisy artykułów poprzedzających stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego.

§ 2. Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.

Zubożonemu przysługuje roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia:

1. brak zobowiązania - chodzi tu o sytuację, gdy świadczący w chwili spełniania świadczenia nie był względem odbiorcy w ogóle zobowiązany albo świadczył ponad swoje zobowiązanie. Był przy tym w błędzie, sądząc, że spełnione świadczenie się należy. Na przykład działa ktoś w błędzie, że zobowiązanie istnieje - w rzeczywistości nie istnieje; np. ktoś raz już zapłacił swój dług; zobowiązanie istnieje ale względem innej osoby; pomyłkowa wpłata na rachunek bankowy podmiotu, który nie był wierzycielem.

2. odpadnięcie podstawy prawnej świadczenia - świadczenie jest nienależne, gdy w chwili jego spełnienia miało podstawę prawną, która później odpadła.

Wcześniej istniała, w momencie spełnienia świadczenia zobowiązanie istniało, podstawa prawna była a po spełnieniu świadczenia należnego podstawa prawna odpadła np. strona umowy była uprawniona do odstąpienia od umowy i odstąpiła od umowy, podstawa upadła i cena z momentu zakupu podlega zwrotowi jako nienależna.

3. nieosiągnięcie celu świadczenia

świadczenie jest nienależne, jeżeli zamierzony cel  świadczenia nie został osiągnięty;

np. darowizna na poczet przyszłego małżeństwa, a do zawarcia małżeństwa nie dochodzi. Zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty; ktoś wystąpił z ofertą i od razu spełnia świadczenie a adresat oferty odmawia zawarcia umowy. To świadczenie od oferenta jest nienależne bo jest w określonym celu,  ale do umowy nie dochodzi i cel nie osiągnięty; zamierzony cel musi być uzgodniony przez obie strony.

4. nieważność czynności prawnej - gdy zubożony świadczył na podstawie zobowiązania wynikającego z nieważnej czynności prawnej. Nie ma znaczenia z jakiego względu czynność prawna jest nieważna.

świadczenie jest nienależne, jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia;

Świadomość stron co do istnienia bądź nie istnienia zobowiązania jest obojętna, nawet jeżeli strony wiedziały o nieważności mogą żądać zwrotu. Oznacza to, że czynność prawna nie wywołała skutków prawnych tzn. że zobowiązanie z niej nie powstało np. umowa o przeniesienie własności nieruchomości nie sporządzona w formie aktu notarialnego, a nabywca zapłacił cenę a zbywca wydał nieruchomość i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia (to nie jest konwalidacja).

 

 Art. 411. Nie można żądać zwrotu świadczenia:

1. jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że:

- spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo

- w celu uniknięcia przymusu lub

- w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;

2) jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;

3) jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;

4) jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.

Czyli

1. świadomość braku zobowiązania - nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełniający je wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, a więc gdy nie działał pod tym względem w błędzie.

Natomiast spełniający świadczenie, który wie, że się ono nie należy, może żądać jego zwrotu w następujących 3 przypadkach, a mianowicie, jeżeli świadczył:

1. z zastrzeżeniem zwrotu

2. w celu uniknięcia przymusu

3. W wykonaniu nieważnej czynności prawnej

2. zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego - np. pomoc udzielona dalszym krewnym, których nie obejmuje obowiązek alimentacyjny.

3. zadośćuczynienie przedawnionemu roszczeniu - roszczenia po upływie terminów przedawnienia nie wygasają, lecz nie mogą być przymusowo dochodzone. W konsekwencji zobowiązanie dłużnika nadal istniej jako zobowiązanie prawne, lecz niezaskarżalne. Dłużnik spełnia więc świadczenie należne i dlatego nie może żądać jego zwrotu, chociażby działał w przekonaniu, że jego zobowiązanie jest zaskarżalne.

4. spełnienie niewymagalnego świadczenia - ustawodawca kierował się tu względami praktycznymi. Nie byłoby bowiem celowe domaganie się zwrotu świadczenia, które w terminie późniejszym musi być wykonane.

Przedawnienie:

Roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia ulega przedawnieniu według zasad ogólnych, a więc po upływie 10 lat lub 3 lat, jeżeli roszczenie związane jest z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Przepadek świadczenia 

 

Art. 412. Sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym. Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi może ulec jego wartość.

Do przesłanek zastosowania tego przepisu należy świadome spełnienie świadczenia w zamian za dokonanie czynu:

1. zabronionego przez prawo lub

2. w celu niegodziwym.

Ad. 1 chodzi tu o czyn zagrożony sankcją karną.

Przykład: nielegalna produkcja alkoholu, korupcja, zabicie lub pobicie kogoś.

Świadczenie to ma zostać spełnione świadomie w zamian za dokonanie czynu zabronionego.

Ad. 2 w przypadku tym czyn, za który świadczy zubożony nie musi być zabroniony. Natomiast w swym dalszym skutku ma on prowadzić do realizacji celu niegodziwego. Przez cel niegodziwy należy rozumieć stan rzeczy, który rażąco narusza powszechnie akceptowane normy moralne lub porządek społeczny. Realizacja takiego stanu rzeczy musi być zamierzona co najmniej przez świadczącego i znana drugiej stronie.

---