PRAWO KONSTYTUCYJNE - WYKŁAD 4

TEMAT: IDEA PRAW CZŁOWIEKA (C.d.).

W rozwoju idei praw człowieka wyróżniamy trzy etapy (tzw. 3 generacje):

I. Pierwsza generacja (prawa pierwszej generacji):

Rozwój praw człowieka w ramach pierwszej generacji przypada na czasy XVII i XVIII wieku. Źródłem tej koncepcji była szkoła praw natury. Stwierdzała ona, że źródłem praw człowieka jest sama istota człowieczeństwa; pewne prawa istnieją w sposób naturalny; państwo tych praw nie musi nadawać. W koncepcji szkoły praw natury państwo było widziane w kategoriach umowy społecznej, oznacza to że państwo było powołane do obrony praw jednostki. Stąd szkoła prawa natury głosiła ideę rządu ograniczonego, a więc państwo miało tylko taka władzę, tylko takie uprawnienia, które zostały przekazane mu przez społeczeństwo w ramach umowy społecznej. Stąd (z umowy społecznej) wywodzi się cała idea podziału władzy oraz idea konstytucji pisanej.

W pierwszej generacji kształtują się dwie kategorie praw człowieka:

1. Wolności osobiste - ich istota polega na tym, iż jest to jakaś sfera jednostki wolna od ingerencji państwa (mówi się, że istnieje wolność od czegoś; wolność od ingerencji państwa). Takimi podstawowymi wolnościami, które już wtedy zostały sformułowane są:

- nietykalność osobista,

- wolność sumienia i wyznania,

- tajemnica korespondencji i inne.

2. Wolności polityczne - są to różnego rodzaju wolności, które są związane z istotą systemu demokratycznego. O wolnościach politycznych mówi się jako o wolnościach do czegoś. Są to przede wszystkim:

- prawa wyborcze (prawo wybierania przedstawicieli, czyli czynne prawo wyborcze),

- wolność do zrzeszania się (współcześnie najistotniejsze znaczenie ma wolność zrzeszania

się w

partie polityczne),

- wolność do zgromadzeń.

Najważniejszymi dokumentami, w których były zawarte prawa pierwszej generacji były:

[1. Dokumenty angielskie (pochodziły one z czasów rewolucji angielskiej):]

- Petycja praw z 1628 r.,

- Cabeas Corpus Act of..... (dosłownie: „dostarczymy ciało oskarżonego do sądu”) z 1679 r.,

- Bill of Rights („Ustawa o prawach”) z 1689 r.

[2. Dokumenty pochodzące z czasów, gdy powstawały pierwsze konstytucje pisane; na ogół obok konstytucji były uchwalane karty praw człowieka i obywatela:]

- Karta Praw Stanu Wirginia w USA z 1776 r.,

- Deklaracja Niepodległości USA z 1776 r. (również zawierała deklarację praw człowieka),

- pierwsze 9 poprawek do Konstytucji USA (1778 r.) uchwalonych jeszcze w końcu XVIII w.

(stanowią one zbiór przepisów o prawach człowieka w USA; sama Konstytucja USA w

swoim pierwotnym brzmieniu nie zawierała regulacji praw jednostki),

- Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. (była to Deklaracja francuska; wywarła

ona olbrzymi wpływ na rozwój idei praw człowieka w innych państwach Europy

kontynentalnej i w wyniku orzeczenia Rady Konstytucyjnej Deklaracja ta jest uważana we

Francji za obowiązującą do dziś).

II. Druga generacja:

Druga generacja praw człowieka jest związana z rozwojem społeczno-gospodarczym Europy w XIX i na początku XX wieku. W związku z przemianami społecznymi (gospodarka kapitalistyczna) pojawia się koncepcja o nadaniu państwu roli aktywnej. Państwo nie miało już być nocnym stróżem (wg koncepcji klasycznego liberalizmu z XVIII państwo miało strzec własności poddanych, porządku społecznego istniejącego w danym państwie). Ta idea państwa jako „nocnego stróża” zaczęła odchodzić i pojawiła się koncepcja o aktywnej roli państwa. Pojawia się koncepcja przyznania obywatelom pewnych określonych praw socjalnych, chodzi tu o takie prawa obywatelskie jak:

- prawo do ubezpieczenia społecznego,

- prawo do ochrony zdrowia,

- prawo do nauki i inne.

Te prawa pojawiają się w niektórych państwach jeszcze w końcu XIX w. Przede wszystkim duże znaczenie miało tu ustawodawstwo socjalne w Niemczech końca XIX wieku, gdy rząd Bismarcka (w wyniku zaostrzających się stosunków społecznych, w wyniku wzrostu popularności partii socjaldemokratycznych socjaldemokratycznych w społeczeństwie) przyznawał obywatelom szereg uprawnień socjalnych. Jednak najważniejsze znaczenie dla nas ma okres po I wojnie światowej, gdyż wówczas - pod groźbą przewrotu komunistycznego - w konstytucjach były zapisywane w/w prawa socjalne.

III. Trzecia generacja:

Tzw. prawa trzeciej generacji są prawami bardzo specyficznymi, gdyż nie chodzi w nich o nadanie obywatelom jakichś określonych praw, tylko chodzi o to, aby zmusić państwo poprzez odpowiednie zapisy konstytucyjne do prowadzenia określonego rodzaju polityki. Tak więc prawa trzeciej generacji (zwane też prawami solidarnościowymi) są to tak naprawdę zasady polityki państwa określone w Konstytucji.

Przykład prawa trzeciej generacji:

Prawo do pracy rozumiane w znaczeniu podmiotowym (czyli prawo, którego skutkiem jest to, że obywatele mogą pójść do sądu ze skargą na państwo, że nie realizuje wynikającego z Konstytucji prawa do pracy). Przyznanie obywatelom takiego prawa doprowadziłoby do katastrofy finansowej państwa. Ten problem został rozwiązany w ten sposób, że w art. 65 ust. 5 Konstytucji RP znajdujemy zapis: „Władze publiczne prowadzą politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych”. Ten zapis można określić jako „prawo do pracy”. Z tego zapisu konstytucyjnego nie wynika jednak prawo każdego obywatela do złożenia skargi na państwo. Jest tu zapisana tylko pewnego rodzaju linia polityki, którą państwo ma prowadzić w tej jednej, określonej dziedzinie.

Tego rodzaju zapisy o prowadzeniu przez państwo określonego rodzaju polityki znajdujemy również w innych przepisach konstytucji, np. art. 75: „Władze publiczne prowadzą politykę sprzyjającą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, w szczególności przeciwdziałają bezdomności, wspierają rozwój budownictwa socjalnego oraz popierają działania obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania”.

Prawa człowieka w RP.

Jeżeli chodzi o nasze obecne rozwiązania konstytucyjne, to problematyka praw człowieka jest uregulowana w Konstytucji RP w rozdziale II. Jest to najdłuższy, najobszerniejszy rozdział naszej konstytucji; składa się on z 6 podrozdziałów. Mamy wyróżnione (podobnie jak generacje praw człowieka):

- wolności i prawa osobiste,

- wolności i prawa polityczne,

- wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne.

[Samodzielnie nauczyć się: zasady przewodnie statusu jednostki w Konstytucji RP; chodzi tu o takie zasady jak:

- zasada godności człowieka (art. 30),

- zasada wolności (art. 31 ust. 1 i 2; ust. 2 zdanie 2 - odwracając tok myślenia ustrojodawcy można powiedzieć, że każdy może czynić to, czego prawo mu nie zakazuje; organy władzy publicznej muszą działać na podstawie i w granicach prawa, natomiast jeżeli chodzi o działania człowieka, to naszą jedyną troską jest to czy określonego rodzaju działalność nie jest zakazana; prawo nie musi regulować wszystkich naszych działań),

- zasada równości (zwłaszcza art. 35 i 33).]

Ograniczenia praw i wolności.

O ograniczeniu praw i wolności możemy mówić w Konstytucji RP w dwóch aspektach - aspektach aspekcie formalnym i w aspekcie materialnym.

Jeżeli chodzi o aspekt formalny ograniczeń praw i wolności, to przejawia się on w tym, że ograniczenia praw i wolności jednostki mogą być ustanawiane tylko w ustawie. W praktyce oznacza to, że ograniczenia mogą być nałożone tylko przez Parlament, a więc przez zgromadzenie przedstawicielskie.

Jeżeli chodzi o aspekt materialny, to wyraża się on w tym, że ograniczenia praw i wolności mogą być ustanawiane tylko w celu ochrony wartości wymienionych w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Chodzi tu o takie wartości jak: bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, ochrona środowiska, ochrona zdrowia publicznego, ochrona moralności publicznej oraz ochrona praw i wolności innych osób. Są to oczywiście tylko pewnego rodzaju wartości o charakterze generalnym; tak naprawdę to do oceny Parlamentu należy, w jaki sposób te wartości będą rozumiane. Niemniej taki zapis konstytucyjny jest bardzo ważny, gdyż Parlament w ograniczaniu praw i wolności obywatelskich zostaje w ten sposób ograniczony. Trybunał Konstytucyjny - jako strażnik zgodności ustaw z Konstytucją - badając konstytucyjność ustawy ograniczającej prawa i wolności bada to, czy ograniczenia te mieszczą się w tych wartościach, które zostały wyliczone w art. 31 ust. 3 Konstytucji.

W związku z problematyką ograniczeń praw i wolności należy zadać pytanie o to, do jakiego stopnia ograniczenia praw i wolności mogą być dopuszczone. Jeżeli doprowadzimy do tego, że ograniczenia praw i wolności będą szły bardzo daleko, to może się w praktyce okazać, że tak naprawdę obywatele ze swoich praw i wolności nie będą mogli korzystać. W związku z tym w orzecznictwie sądów konstytucyjnych i w doktrynie prawa powstały dwie teorie (koncepcje) ograniczające ograniczenia praw i wolności:

1) Zasada proporcjonalności - w świetle tej koncepcji ograniczenia praw i wolności muszą mieć charakter niezbędny, a to co jest niezbędne ustalamy w ten sposób, że porównujemy znaczenie, wagę interesu publicznego (w celu którego ograniczenie zostało ustanowione) oraz znaczenie prawa lub wolności, którego ograniczenie ma dotykać. A więc następuje tu ważenie dwóch wartości - wartości interesu publicznego oraz wartości danej, konkretnej wolności obywatelskiej. Porównujemy te dwie wartości i stwierdzamy, czy dla określonego rodzaju interesu publicznego konieczne jest ograniczenie danego prawa lub wolności, a jeśli tak, to w jakim stopniu to ograniczenie jest konieczne. Nie możemy w sposób dowolny ograniczać praw i wolności; każde ograniczenie musi odpowiadać interesowi publicznemu.

2) Koncepcja istoty praw i wolności - koncepcja ta pojawiła się na tle problematyki ograniczeń praw i wolności. Koncepcja ta wiąże się z wydzieleniem w każdym prawie i wolności tzw. rdzenia oraz otoczki (w ramach każdego prawa i każdej wolności wyróżniamy rdzeń i otoczkę). Rdzeń każdego prawa jest to pewien element podstawowy, bez którego dane prawo istnieć nie może. Przy ograniczaniu praw człowieka nie można tego rdzenia naruszyć, dlatego, że ograniczenie (zniszczenie) rdzenia danego prawa doprowadza do zniszczenia całego prawa. Natomiast otoczka stanowi pewnego rodzaju element dodatkowy; może być ona modyfikowana w różny sposób bez zniszczenia danego prawa. Tak więc ograniczenie prawa lub wolności może dotykać jedynie otoczki, a więc pewnego elementu, który nie decyduje o istocie danego prawa/wolności.

Przykład: problematyka wywłaszczenia:

W myśl art. 21 Konstytucji (ust. 1) „Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia”, (ust. 2) „Wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na celu publiczne i za słusznym odszkodowaniem”. Dokonując wywłaszczenia doprowadzamy do zniszczenia rdzenia prawa własności, dlatego, że wywłaszczając obywatela z jego własności de facto tę własność mu odbieramy (a więc własność jako prawo zostaje zniszczone; rdzeń tego prawa zostaje zniszczony). Jeżeli jednak ustanowimy na nieruchomości służebność to jest to tylko ograniczenie (zostaje naruszona otoczka).

Środki ochrony praw i wolności:

Środki ochrony praw i wolności zostały zawarte w art. 77 - 81 Konstytucji RP. W art. 77 jest ustanowione prawo każdego obywatela do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Art. 77 ust. 2 oraz art. 78 mówią o prawie do sądu. Art. 79 mówi o prawie skargi konstytucyjnej; art. 80 mówi natomiast o prawie złożenia skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich.

TEMAT: ZASADY DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO.

Idea państwa prawnego narodziła się w Niemczech w XIX wieku (szkoła pozytywizmu prawniczego). W swoim pierwotnym brzmieniu idea państwa prawnego miała znaczenie czysto formalne, a więc twierdziła, że organy władzy państwowej miały działać na podstawie prawa. W pierwotnym brzmieniu idea państwa prawnego nie odpowiadała na pytanie jaka ma być treść stanowionego prawa, a więc nie była podkreślana materialna strona prawa - chodziło tylko o aspekt formalny (organy władzy państwowej mają działać na podstawie prawa).

[w praktyce państwo faszystowskie było państwem prawa, gdyż istniał określony katalog prawa i to prawo było stanowione, było stosowane (niezależnie od tego, że to prawo było nieludzkie, sprzeczne z podstawowymi wartościami); ważne było tylko to, że organy państwowe były prawe związane.)]

W tym sensie idea państwa prawnego w aspekcie tylko formalnym poniosła klęskę.

Po II wojnie światowej w wyniku doświadczeń okresu poprzedniego (państwa faszystowskiego) obok aspektu formalnego pojawił się problem materialnej strony stanowionego prawa. Został sformułowany katalog podstawowych zasad, któremu prawo musi odpowiadać. Do tego katalogu podstawowych zasad zaliczono przede wszystkim:

- ochronę godności człowieka,

- prawną regulację stosunków między państwem a obywatelem (w szczególności gwarancje

równości obywateli wobec prawa),

- ochronę praw mniejszości (narodowych, religijnych i innych),

- wyrównanie przez państwo szkody za działania swoich urzędników niezgodne z prawem,

- zasada nie działania prawa wstecz (lex retro non agit).

W ten sposób, zapisując te zasady w konstytucji dotychczasowej formule państwa prawnego rozumianego w aspekcie tylko formalnym nadano pewną treść materialną, treść, która jest charakterystyczna dla wszystkich współczesnych państw demokratycznych. W Polsce ta zasad nazywa się zasadą demokratycznego państwa prawnego. Ta zasada została wpisana do naszej Konstytucji w noweli grudniowej z 1989 r.

Państwo demokratyczne jest pojęciem szerszym; państwo demokratyczne jest zawsze państwem prawnym, ale państwo prawne nie zawsze musi być państwem demokratycznym.

Obecnie pojęciu „demokratyczne państwo prawne” nadaje się bardzo szerokie znaczenie, dlatego że pojęciu „demokratyczne państwo prawne” odpowiada katalog podstawowych zasad ustrojowych danego państwa.

Najważniejsze zasady demokratycznego państwa prawnego to:

1. zasada podziału władz,

2. zasada nadrzędności konstytucji,

3. zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziów,

4. zasada szczególnej roli ustawy jako źródła prawa powszechnie obowiązującego,

5. zasada samorządu terytorialnego.

Trybunał Konstytucyjny w latach 1989 - 1997 wydobył z zasady demokratycznego państwa prawnego szereg zasad szczegółowych. Najważniejsza część zasad szczegółowych, które zostały wywiedzione (wyinterpretowanie) z zasady demokratycznego państwa prawnego, odnosi się do zasad techniki legislacyjnej; są to:

1. zasada zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa - chodzi przede wszystkim o to, aby obywatele nie byli zaskakiwani różnego rodzaju rozwiązaniami prawnymi, które państwo formułuje,

2. zasada nie działania prawa wstecz (lex retro non agit) - zasada ta ma charakter bezwzględny tylko w prawie karnym; mówi o tym art. 42 ust 1. zdanie 1 Konstytucji: „Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”. Jednak nawet w prawie karnym zasada ta nie jest zasadą bezwzględną, gdyż (w myśl art. 42 ust.1 zdanie 2) nie odnosi się do czynu, który stanowił w czasie jego popełnia przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego.

Zasada nie działania prawa wstecz jest rygorystycznie przestrzegana przede wszystkim w prawie podatkowym; w innych gałęziach prawa zasada ta ma charakter względny. Oznacza to, że odnosi się ona tylko do przepisów, które pogarszają sytuację obywatela. Natomiast nie ma przeszkody ku temu by ustawa nadawała z mocą wsteczną obywatelom określonego rodzaju uprawnienia (a więc ustawa może z mocą wsteczną polepszać sytuację podmiotów prawa).

3. zasada ochrony praw słusznie nabytych - oznacza to, że raz uzyskane prawo nie może być odebrane lub modyfikowane w sposób niekorzystny dla obywatela. Jest to zasada stosunkowo względna, gdyż zasada ta nie odnosi się przede wszystkim do takich sytuacji gdy dane prawo zostało uzyskane w sposób niesłuszny, niezgodny z zasadami sprawiedliwości. Również sytuacja finansowa skarbu państwa może przemawiać za ograniczeniem tego prawa (w razie kryzysu skarbu państwa prawa te mogą być modyfikowane w sposób niekorzystny, np. renty i emerytury),

4. zasada stosownego vacatio legis - zasada ta mówi, że vacatio legis ma być odpowiednie (stosowne). Takim odpowiednim vacatio legis jest termin 14-dniowy (jest to zasada). Są jednak przepisy, które wymagają dłuższego vacatio legis. W szczególności Trybunał Konstytucyjny podniósł konieczność dłuższego vacatio legis dla przepisów podatkowych i przepisów odnoszących się do działalności gospodarczej,

5. zasada proporcjonalności (czyli zakaz nadmiernej ingerencji państwa),

6. zakaz dokonywania zmian w prawie podatkowym w trakcie roku podatkowego oraz nakaz dokonywania takich zmian w roku poprzedzającym rok podatkowy.

(Pierwsza cecha) Zasada hierarchicznego systemu źródeł prawa.

Jest ona jedną z zasad wynikających z zasady demokratycznego państwa prawnego.

System prawny jest zbudowany w sposób hierarchiczny. Na czele tego systemu stoi Konstytucja. Szczególną rolę w systemie źródeł prawa powszechnie obowiązującego odgrywa ustawa. Z zasady hierarchicznego systemu źródeł prawa wynika kilka konsekwencji:

1. wymóg zgodności aktu niższego rzędu z aktami wyższego rzędu,

2. uchylenie lub zmiana aktu prawnego danego szczebla może być dokonana tylko przez nowy akt tego samego rzędu lub akt rzędu wyższego,

3. zakaz wydawania aktów najniższego szczebla bez upoważnienia w akcie wyższego rzędu - chodzi przede wszystkim o to, że akty podustawowe (rozporządzenia) mogą być wydawane tylko i wyłącznie na podstawie aktu wyższego rzędu (ustawy).

(Druga cecha) Zamknięty katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego.

Cecha systemu zamkniętego odnosi się tylko i wyłącznie do źródeł prawa powszechnie obowiązującego (nie obejmuje systemu źródeł prawa wewnętrznego, który ma charakter otwarty).

O zamknięciu źródeł prawa powszechnie obowiązującego możemy mówić :

1. w aspekcie przedmiotowym - oznacza to, że Konstytucja wymienia wszystkie rodzaje aktów normatywnych, które mają charakter źródeł prawa powszechnie obowiązującego. W konsekwencji oznacza to, że ustawa nie może przewidywać innych źródeł prawa powszechnie obowiązującego. Katalog zamknięty źródeł prawa powszechnie obowiązującego jest wymieniony przede wszystkim w art. 87 Konstytucji; stwierdza on, że do źródeł prawa powszechnie obowiązującego zaliczamy:

- Konstytucję,

- ustawy,

- ratyfikowane umowy międzynarodowe,

- rozporządzenia,

- prawo miejscowe.

W art. 87 mamy podany jedynie podstawowy katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego. W art. 91 ust. 3 jest zawarty zapis, że „jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez RP umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”. Chodzi tu o to, że ustrojodawca przewidując możliwość integracji Polski ze Wspólnotami Europejskimi, przewidział miejsce źródeł prawa stanowionych przez organy UE w systemie źródeł prawa powszechnie obowiązującego. Prawo stanowione przez tą organizację jest stosowane bezpośrednio, a więc nie wymaga dodatkowego przekwalifikowania na źródło prawa krajowego; tak więc akt UE może być przez sąd/urząd/organ władzy publicznej stosowany bezpośrednio aspekcie ma pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawą.

W art. 234 Konstytucji jest mowa o rozporządzeniu z mocą ustawy (są to dekrety, które w Polsce nazywają się rozporządzeniami z mocą ustawy). Rozporządzenia z mocą ustawy w Polsce mają charakter bardzo ograniczony. W myśl art. 234 mogą one być wydawane przez Prezydenta tylko w czasie stanu wojennego, jeżeli Sejm nie może zebrać się na posiedzenia.

2. w aspekcie podmiotowym - w aspekcie podmiotowym zasada zamkniętego systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego oznacza, że Konstytucja wymienia wszystkie organy uprawnione do stanowienia (wydawania) aktów prawa powszechnie obowiązującego. Prawo wydawania ustaw przysługuje tylko i wyłącznie Parlamentowi (wyjątek: art. 234 - prawo Prezydenta do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w czasie stanu wojennego). Prawo wydawania rozporządzeń (wykonawczych do ustawy) posiadają:

- Prezydent,

- Rada Ministrów,

- Prezes Rady Ministrów,

- Minister kierujący działem administracji rządowej (tzw. minister resortowy),

- przewodniczący komitetów o których mowa w art. 147 ust.4 Konstytucji (obecnie

chodzi o dwa rodzaje komitetów: Komitet Integracji Europejskiej i Komitet Badań

Naukowych),

- Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.

Żaden inny (niż w/w) organ nie ma prawa wydawania rozporządzeń. W szczególności prawa wydawania rozporządzeń nie posiada NBP (specjalne orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego w tej sprawie).

Jeżeli chodzi o prawo miejscowe, to Konstytucja stwierdza (w art. 94) tylko, że prawo to przysługuje organom samorządu terytorialnego oraz terenowym organom administracji rządowej. Natomiast Konstytucja nie precyzuje jakie są to organy samorządu terytorialnego, a więc nastąpiło tutaj częściowe zamknięcie źródeł prawa miejscowego w aspekcie podmiotowym.

W myśl art. 88 Konstytucji warunkiem wejścia w życie aktów prawa powszechnie obowiązującego jest ich ogłoszenie. W tym względzie jest specjalna ustawa „O ogłaszaniu aktów normatywnych...” z dnia 20 VII 2000 r. Podstawową zasadą tej ustawy jest to, że akty normatywne wchodzą w życie 14 dnia od ich ogłoszenia. Akty normatywne są ogłaszane w dziennikach urzędowych. Najważniejszym z nich jest Dziennik Ustaw; ogłaszane są tam akty prawa powszechnie obowiązującego, a więc ustawy, rozporządzenia, rozporządzenia z mocą ustawy, teksty jednolite tych ustaw oraz orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, które odnoszą się do źródeł prawo powszechnie obowiązującego. W Dz. U. są publikowane również różnego rodzaju inne ważne akty wymienione przez ustawę, np. akty odnoszące się do stanów nadzwyczajnych (rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego, nadzwyczajnego, klęski żywiołowej), akty do wyborów (prezydenckich, parlamentarnych, referendów). Drugim dziennikiem urzędowym jest Monitor Polski oraz Monitor Polski B. Również poszczególni ministrowie kierujący działami administracji rządowej wydają swoje dzienniki urzędowe. Istnieją także dzienniki urzędowe Urzędów Centralnych oraz wojewódzkie dzienniki urzędowe wydawane przez wojewodów.

Charakterystyka źródeł prawa powszechnie obowiązującego.

I. Pierwszym źródłem prawa, o którym mówi Konstytucja, jest właśnie Konstytucja. Istnieje jednak akt normatywny, który nie jest znany w polskiej Konstytucji - jest to Ustawa konstytucyjna. Pod względem mocy prawnej Ustawa konstytucyjna jest równa Konstytucji, a więc - podobnie jak Konstytucja - ma najwyższą moc prawną (może zmieniać i uchylać akty normatywne niższego rzędu. Różnica między Konstytucją a Ustawą konstytucyjną wyraża się w zakresie przedmiotowym Ustawy konstytucyjnej (w materii, którą Ustawa konstytucyjna reguluje). Ustawa konstytucyjna reguluje tylko część materii konstytucyjnej, jakiś określony jej wycinek (np. Ustawą konstytucyjną była „Mała Konstytucja”). Funkcje Ustawy konstytucyjnej (czemu służą Ustawy konstytucyjne?):

1) dokonywanie zmian w Konstytucji - Konstytucja sztywna jest zmieniana w trybie

utrudnionym (szczególnym) i Ustawa konstytucyjna służy właśnie w celu dokonania

zmiany w Konstytucji; w Polsce taka Ustawa konstytucyjna nazywa się „Ustawą o zmianie

Konstytucji”,

2) uzupełnianie obowiązującej Konstytucji - obok normalnej Konstytucji może istnieć ustawa,

która reguluje określoną materię (kwestię) konstytucyjną. Szczególną rolę pełnią ustawy

konstytucyjne regulujące kwestię wejścia w życie Konstytucji (istnieją niekiedy Ustawy

konstytucyjne, które regulują tryb wejścia w życie przepisów Konstytucji). W Konstytucji

RP tryb wejścia w życie jest uregulowany przepisami przejściowymi Konstytucji, ale np.

wejście w życie Konstytucji PRL z 1952 r. zostało uregulowane oddzielną Ustawą

konstytucyjną.,

3) zastępowanie Konstytucji w sytuacji, gdy nie doszło jeszcze do uchwalenia Konstytucji.

Taką funkcję pełniła „Mała Konstytucja”,

4) jednorazowe zawieszanie przepisów obowiązującej Konstytucji - chodzi tu o taką sytuację,

gdy istnieje potrzeba jednorazowego odstąpienia od przepisów Konstytucji, np. w czasach

PRL na mocy Konstytucji z 1952 r. nie istniała instytucja rozwiązania Sejmu, a dwukrotnie

- w 1981 i w 1989 r. zaistniała polityczna potrzeba skrócenia kadencji Sejmu.

II. Podstawowym źródłem prawa powszechnie obowiązującego jest ustawa. Ustawa jest to akt Parlamentu (pierwsza cecha). Oznacza to, że ustawa nie może być wydana przez żaden inny organ władzy państwowej (może być wydawana tylko i wyłącznie przez Parlament). Oznacza to również, że ustawa nie może być uchwalona w drodze referendum. W Polsce nie ma (w przeciwieństwie do Francji) instytucji tzw. referendum ustawodawczego; jedynym organem w Polsce, który ma prawo wydawania ustaw jest Parlament. Pewnym wyjątkiem w tym uprawnieniu Parlamentu jest instytucja tzw. ustawodawstwa delegowanego (delegacja ustawodawcza). W Polsce przejawem takiego ustawodawstwa delegowanego jest art. 234 Konstytucji, a więc prawo Prezydenta do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w czasie stanu wojennego. Tak więc ustawodawstwo delegowane jest to prawo organu władzy wykonawczej do wydawania dekretów z mocą ustawy (albo rozporządzeń z mocą ustawy - jest to tylko kwestia nazewnictwa). Istnieją dwie formy ustawodawstwa delegowanego:

1. dekrety z upoważnienia Konstytucji - jest to instytucja starsza, po raz pierwszy była uregulowana w Karcie konstytucyjnej Ludwika XVIII (Francja 1814 r.). W myśl art. 14 Karty konstytucyjnej król miał prawo wydawania rozporządzeń i ordynansów niezbędnych do wykonania ustaw i dla bezpieczeństwa państwa. Dekretami z upoważnienia Konstytucji były również dekrety Rady Państwa wydawane w Polsce w latach 1952-89,

2. dekrety z upoważnienia ustawy - Konstytucje przewidują niekiedy możliwość uchwalenia przez Parlament specjalnej ustawy upoważniającej dany organ do wydawania dekretów z mocą ustawy. Tak więc - w przeciwieństwie do dekretów z upoważnienia Konstytucji - potrzebna jest jeszcze specjalna ustawa upoważniająca Parlamentu. Taki model ustawodawstwa delegowanego został przyjęty przez „Małą Konstytucję” z 1992 r. W myśl art. 23 tej Konstytucji Parlament (Sejm) mógł uchwalić bezwzględną większością głosów ustawę upoważniającą Radę Ministrów do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w określonych sprawach.

Nasza Konstytucja z 2 IV 1997 r. przewiduje tylko pierwszy rodzaj ustawodawstwa delegowanego (dekrety z upoważnienia Konstytucji, czyli rozporządzenia z mocą ustawy). są one wydawane przez Prezydenta w czasie stanu wojennego, ale wtedy i tylko wtedy, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzeniu. Prezydent nie wydaje rozporządzeń z mocą ustawy samodzielnie, tylko na wniosek Rady Ministrów i każde takie rozporządzenie musi być kontrasygnowane przez Premiera i zatwierdzone przez Sejm na najbliższym posiedzeniu.

Współczesna regulacja ustawodawstwa delegowanego jest ściśle związana z problematyką stanów nadzwyczajnych. Organy egzekutywy muszą mieć prawo do podejmowania wszelkich środków, które uznają za stosowne w celu zapewnienia bezpieczeństwa państwa. W Polsce ta funkcja rozporządzenie z mocą ustawy ma jeszcze na celu niejako zastąpienie Sejmu (gdy Sejm nie może się zebrać na posiedzenie).

W systemach o sesyjnym trybie pracy Parlamentu upoważnienie do wydawania dekretów z mocą ustawy jest takie, że w czasie przerwy między sesjami Parlament nie działa, a więc jeżeli zaistnieje potrzeba uregulowania jakiejś problematyki przez ustawę, to organ władzy wykonawczej ma prawo wydawania dekretów z mocą ustawy (po to by zastąpić Parlament, gdy nie zbiera się on na posiedzenie).

(Druga cecha) Drugą cechą ustawy jest jej normatywny charakter. Oznacza to, że na podstawie ustawy można skonstruować normę prawną (o charakterze generalnym lub abstrakcyjnym). Charakter generalny normy prawnej oznacza, że jest ona skierowana do pewnej klasy adresatów wyróżnionych ze względu na jej wspólną cechę. Natomiast charakter abstrakcyjny normy prawnej polega na tym, że ustanawia ona pewne wzory zachowań, w konsekwencji czego zasadą jest, że norma prawne nie ulega skonsumowaniu przez jej jednorazowe zastosowanie (ta sama norma prawna odnoszona jest do wielu rodzajów zachowań; do powtarzających się zachowań). W Polsce niedopuszczalne jest uchwalanie ustaw o charakterze konkretnym, indywidualnym, odnoszących się do jednorazowego przypadku (jest to zasada).

(Trzecia cecha) Trzecia cechą ustawy jest jej najwyższe miejsce w systemie źródeł prawa krajowego. W doktrynie prawa konstytucyjnego sformułowano zasadę prymatu ustawy. Zasada prymatu ustawy oznacza, że:

1. ustawa jest aktem samoistnym, a więc do jej wydania nie jest potrzebne żadne upoważnienie,

2. ustawa może być zmieniona, uchylona lub zawieszona tylko przez Konstytucję lub inną ustawę,

3. ustawa może zmieniać, uchylać lub zawieszać każdą inną normę prawną prawa krajowego (oczywiście oprócz Konstytucji),

4. wydawanie innych aktów jest dopuszczalne tylko na podstawie szczegółowego upoważnienia wynikającego z ustawy i tylko w celu wykonania ustawy.

(Czwarta cecha) Czwartą cechą ustawy jest jej nieograniczony zakres przedmiotowy. Oznacza to, że ustawa może uregulować każdą materię, ograniczenie wynika tylko z zakresu materii regulaminu Sejmu i Senatu. Art. 112 Konstytucji określa co jest przedmiotem regulaminu Sejmu i Senatu. Ta materia i tylko ta materia nie może być przez ustawę regulowana. Z problematyką nieograniczonego zakresu przedmiotowego ustawy wiąże się zasada wyłączności ustawy. Oznacza ona zastrzeżenie pewnych materii tylko dla ustawy. Jest to w zasadzie historia, gdyż w ten sposób podkreślano kiedyś, że Parlament i tylko Parlament ma prawo do regulacji pewnych określonych materii (w szczególności chodziło o podkreślenie, że tylko i wyłącznie Parlament ma prawo do określenie w formie ustawy praw i obowiązków obywateli). Na tle naszej obecnie obowiązującej Konstytucji zasada wyłączności ustawy nabiera zupełnie innego znaczenia, dlatego że każda materia prawa powszechnie obowiązującego może być przedmiotem regulacji ustawy. Co więcej ustanowienie normy prawa powszechnie obowiązującego może być dokonane tylko i wyłącznie przez ustawę.

(Piąta cecha) Piątą cechą ustawy jest to, że ustawa dochodzi do skutku w drodze szczególnej procedury.

III. Ratyfikowane umowy międzynarodowe - tylko ratyfikowane umowy międzynarodowe są źródłem prawa powszechnie obowiązującego (wynika z tego, że umowy, które nie zostały ratyfikowane w ogóle nie stanowią źródła prawa powszechnie obowiązującego). W myśl art. 91 ust.1 Konstytucji ratyfikowana umowa międzynarodowa po jej ogłoszeniu (musi być ogłoszona w Dz. U.) stanowi część krajowego porządku prawnego i jest stosowana bezpośrednio (chyba, że z samej umowy wynika, że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy). Tak więc umowy międzynarodowe co do zasady mają być stosowane bezpośrednio, ale umowa międzynarodowa może mieć taki charakter, że jej przepisy nie będą się nadawały do bezpośredniego stosowania. W takich sytuacjach jest wydawana ustawa, która transformuje (przekształca) treść umowy międzynarodowej w katalog źródeł prawa krajowego.

W myśl ust.2 art. 91 Konstytucji umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Wszystkie umowy międzynarodowe ratyfikuje Prezydent, z tym, że dla ratyfikacji niektórych umów międzynarodowych Prezydent potrzebuje zgody Parlamentu wyrażonej w ustawie. Te umowy, które dla ratyfikacji wymagają zgody Parlamentu są, wymienione w art. 89 Konstytucji.

Miejsce umowy międzynarodowej w systemie źródeł prawa krajowego.

Jeżeli umowa międzynarodowa jest ratyfikowana za zgodą Parlamentu, to w razie kolizji z normą ustawową pierwszeństwo ma norma wynikająca z

---